سیاسەتی چوار ساڵی رابردووی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق و ئاكامی هەڵبژاردنەكانی نیسانی رابردوو بە ئاستێك رەشبینی لای دیپلۆماتكار و پسپۆران و چاودێران دروستكردووە، بەوەی ئەگەر جارێكی دیكە نوری مالیكی ویلایەتی سێهەمی سەرۆك وەزیرانی عێراق وەربگرێتەوە، ئەوا هیچ تروسكاییەك بەدی ناهێنرێت بۆ ئەوەی بارودۆخی عێراق بەرەو باشتر بڕوات، لەم دیمانەیەدا بەڕێز جۆن .پی. حەننا راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی دیك چینی جێگری پێشووی سەرۆكی ئەمریكا، زۆر بە نیگەرانیەوە سەیری داهاتووی عێراق دەكات و مەترسی و نیگەرانی ئەوەی هەیە ئەگەر مالیكی ببێتەوە بە سەرۆك وەزیران، عێراق بەرەو ئایندەیەكی تاریك هەنگاو هەڵدەگرێت و لەمەش ترسناكتر لای جۆن حەننا ئەو سیاسەتەیە كە ئیدارەی ئۆباما بەرامبەر عێراق پیادەی دەكات؛ ئەو پێیوایە ئۆباما زۆر درەنگ هەستی بەوەكرد رەفتارەكانی مالیكی عێراق دەگەیەنێتە ئەمڕۆ، سەبارەت بەهەموو پرسە پێوەندارەكان بە كێشەكانی عێراق و كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا، بەڕێز جۆن حەننا لەم دیمانە تایبەتەدا بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* سەرەڕای ئەوەی پێشبینیەكان باس لەوە دەكەن كە پێكهێنانی حكومەتی ئایندەی عێراق كۆتایی هاتووە، بەڵام ئەمجارەش مالیكی رێژەیەكی زۆری دەنگەكانی بەدەست هێنا لە دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكە و راگەیاندنی ئەنجامەكانیەوە، كە نزیكەی لە سەدا 30ی كۆی دەنگەكانە، و ئێستاش كورد و سوننە و سەدر و ئەل حەكیم رازی نابن جارێكی دیكە مالیكی ئەو پۆستە وەربگرێتەوە، بەڵام مالیكی سەرقاڵی دروستكردنی زۆرینەیەكی سیاسییە بۆ ئەوەی بتوانێت حكومەت پێكبهێنێت، ئایا دووبارە هەڵبژاردنەوەی مالیكی عێراق بەرەو تاریكی نابات؟
-پێویستە لێرەدا نیگەرانی قووڵی خۆم دەربڕم لەبارەی ئەگەری وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران بۆ جاری سێیەم لەلایەن مالیكی-یەوە. لە ساڵی 2007 و 2008دا، و بە پشتیوانیەكی بەهێزی ئەمریكا، مالیكی وەك سەركردەیەكی نەتەوەیی عێراقی بوێرانە رەفتاری كرد، دەستی كرد بە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن لە دژی تیرۆریستە سوننە و شیعەكان وەك یەك، ئەو تیرۆریستانەی هەوڵی لەباربردن و پەكخستن و تێكدانی ئەو دیموكراسیەیان دەدا كە تازە لە عێراقدا هاتبۆوە ئاراوە. بە هەمان شێوە، لەسەر پێداگیری ئەمریكا، هەوڵ و كۆششی خستەگەڕ بۆ ئەوەی هێڵە ئیتنی و تایەفەگەریەكان تێپەڕێنێت و كار لەگەڵ هێزە سوننی و كورددا بكات بۆ هێنانەدی سەقامگیری و ئاشتی. دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەو رۆڵێكی گەورەی بینی لە رزگاركردنی عێراق لە تاریكترین ساتەوەختەكانیدا، عێراقی لە لێواری شەڕێكی ناوخۆیی سەرتاسەری، و پشێوی و هەڵدێرەوە گەڕاندەوە.
بەڵام دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2011دا، رەفتارەكانی مالیكی بە شێوەیەكی دراماتیكی بەرەو خراپ بوون رۆیشتن. ئەو دەسەڵاتی ناچاركەری دەوڵەتی خراپ بەكارهێنا، ئەویش لەپێناو هێرشكردنە سەر نەیارە سیاسییەكانی. هەوڵیدا بەهێزترین دامەزراوەكانی دەوڵەت بخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە و قۆرخیان بكات- هەر لە هێزە چەكدارەكانەوە بۆ وەزارەتی ناوخۆ، هەر لە دەزگای هەواڵگریەوە بۆ بانكی ناوەندی، و دادگاكان و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن.
ئەو دەرفەت و دەروازەی بە رووی پێداویستی پەلەی عێراقدا داخست، كە خۆی لە بوونی فۆرمگەلێكی بڕیارداندا دەبینیەوە بۆ هاوكاری كردن و پێكەوەكاركردن لە سەر بنەمای سازشكردن و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیە گرنگەكانی سەرجەم پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق و رەچاوكردنی دۆخی لەرزۆكی دیموكراسی. لەبری ئەوە، شێوازێكی سیاسەتی پەیڕەو كرد كە خۆسەپێنی و رووبەڕووبوونەوە و پشت بە زۆرینەی لە خۆدەگرت، كە هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی زەمانەتە دەستووریەكانی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و لێپرسینەوە و لە سنورداركردنی دەسەڵاتەكان بسڕدرێنەوە.
ئەم رێگاچارەیەش تەنیا گومان و ترس و دابەشبوونی تایەفەگەری و ئیتنی تۆختر كردەوە. بەبێ گومان، نابێت كەس پاساو بۆ ئەل قاعیدە و پشتیوانەكانی بهێنێتەوە كە دێوەزمەی مەرگ و تیرۆریان لە دژی عێراقیە بێتاوانەكان دروست كردووە لە ماوەی چەند ساڵی رابردودا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت كە شێوازی حكومڕانی مالیكی كاریگەریەكی زۆر كەمی هەبووە لەسەر لاوازكردن و لە شەرعیەت داماڵین و تێكشكاندنی ئەل قاعیدە و هێزە رادیكاڵەكانی دیكە، بە پێچەوانەوە، سیاسەتەكانی مالیكی بەشدار بوونە لە گەشاندنەوەی ئەستێرەی بەختی ئەو گرووپانە و خراپتركردنی ئەو قەیرانەی ئێستا عێراقی پێدا تێدەپەڕێت.
ئایا خولی سێیەمی مالیكی هاوشێوەی ساڵانی 2007 و 2008 دەبێت یان پتر لە هەل و مەرجی ساڵی 2011 دەچێت؟ ئەمە پرسیارە سەرەكیەكەیە. من ترسم هەیە لەوەی زۆرینەی بەڵگەكان پاساو نەبن بۆ گەشبینی لەم رووەوە. مەترسیەكانیش زۆر گەورەن، چونكە ئەگەر خولی سێیەمی سەرۆكایەتی هاوشێوەی خولی دووەی مالیكی بێت، ئەوا من ترسم هەیە لەوەی، ئەگەرەكانی لێكترازانی عێراق وەك دەوڵەتێكی یەكگرتوو بە رەوتێكی خێرا گەورەتر بن.
* زۆرێك لە خەڵكی پێیانوایە رەنگە پێكهێنانی حكومەتی عێراق ساڵێك بخایەنێت، ئەمەش وا دەگات عێراق لەو ماوەیەدا بێ حكومەت بمێنێتەوە، لە هەمان كاتدا دابەشبوونێكی قووڵ هەیە لە نێوان كورد و سوننە و شیعەكاندا. بە بۆچوونی ئێوە، ئایا هاوڕا نین لەگەڵ ئەوەدا كە ئەم دۆخە زەمینەیەكی لەبار دروست دەكات بۆ هەرەسهێنانی عێراق؟
-هیچ گومانی تێدانیە كە ئەو هەل و مەرجەی حاڵی حازر لە ئارادایە، كە بریتییە لە هەڵكشانی توندوتیژی و بارگرژیەكان، و بە بنبەست گەیشتنێكی سیاسی دورودرێژ، ئیفلیجبوون و شەڕكردن لەسەر بابەتە بچووكەكان، خزمەت بە سەقامگیری و یەكێتی عێراق ناكات. مەترسی رووبەڕووبوونەوەیەكی گەورەتر، و پشێوی و لەبەریەكهەڵوەشان، مەترسیەكی زۆر راستەقینەیە. نابێت هیچ كەسێك لەبەرچاویان نەگرێت.
لەلایەكی دیكەوە، ئەگەر گفتوگۆ دوورودرێژەكان لە كۆتاییدا حكومەتێكی نوێیان لە عێراقدا هێنایەئاراوە كە هەمووان لە خۆبگرێت، و پابەند بێت بە دەستووری عێراقەوە، جددی بێت لە بنیاتنانی دیموكراسی و خزمەت كردن بە بەرژەوەندیە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەكانی هاووڵاتیانی عێراق، ئەوا ئەمە دەرئەنجامێكە شایستەی ئەوەیە بۆ ماوەیەكی زۆر چاوەڕوانی بین.
* سەرۆك بارزانی دوو ساڵ پێش ئێستا باسی لەوە كرد مالیكی بەرەو دیكتاتۆریەت دەڕوات، هەروەها ئێستا بە هۆی گرژیەكانەوە سەرۆك بارزانی هۆشداری ئەوەی داوە كە كوردستان بڕیار لە چارەنووسی خۆی دەدات و بۆ ئەم مەبەستەش دەگەڕێتەوە بۆ رای خەڵك، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمریكا تا چ راددەیەك گرنگی بە ئایندەی عێراق دەدات و ئایا تا چ راددەیەك رێگە لە دووبارەبوونەوەی دیكتاتۆریەت لە عێراقدا دەگرێت؟
- بە بۆچوونی من، ئیدارەی ئەمریكا زۆر درەنگ وەخت گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی كە عێراق لە دۆخێكی باشتردا دەبێت ئەگەر هاتوو بە شێوەیەكی ئاشتیانە و دیموكراتیانە قۆناغی ئینتیقالی ببڕێت، كە هاوپەیمانێتەیەكی حكومڕان بێنێتە سەر دەسەڵات كە سەركردەیەكی نوێی هەبێت.
زۆری پێچوو بۆ ئەوەی درك بەو راستیە بكەن كە ئەو رەوتەی ئێستا وڵاتەكەی پێیدا دەڕوات تەنیا دەبێتەهۆی دوورخستنەوەی لە دیموكراسی راستەقینە و رەنگە بەرەو ئایندەیەكی تاریكتر و ناسەقامگیری زیاتر و گێژاوی بێ بنی توندوتیژیش ببات.
بەڵام تەنانەت دوای ئەم درككپێكردنەش، من ترسم هەیە لەوەی ئیدارەی ئۆباما ئامادە نییە هەوڵ و كۆشش و سەرچاوەی دیپلۆماسی پێویست بخاتەگەڕ بۆ هاوكاری كردنی عێراق بۆ رزگارگردنی لەو یەكێتی و ئەزموونە دیموكراسیە لەرزۆكە. باش بێت یان خراپ، كاتێك ئۆباما دەسەڵاتی گرتەدەست باوەڕی وابوو ئەركی ئەو بەرامبەر خەڵكی ئەمریكا بریتییە لە جێهێشتنی عێراق، لەبری ئەوەی بەشدار بێت لە چارەسەركردنی كێشەكانی عێراقدا.
سەرۆك ئۆباما باوەڕی وایە كە هەر شتێكی خراپ لە عێراقدا رووبدا دەكرێت ئۆباڵەكە بخرێتە ئەستۆی ئیدارەی سەرۆك بۆش. لۆجیكی ئەم پشت هەڵوێستە ئەوەیە ئەمریكا لە دۆخێكی باشتردا دەبوو لە ئێستادا ئەگەر عێراقی داگیر نەكردایە و سەددام حوسێنیش لە دەسەڵاتدا بوایە. بەپێی ئەم لێكدانەوەیە، ئەو بە دڵنیاییەوە خۆی لەگەڵ بوونی عێراقێكی لاواز و دابەشبوودا دەگونجاند كە مایەی هەڕەشەیەكی كەمتر بێت لەلایەن حكومڕانی دیكتاتۆری نوری ئەل مالیكیەوە. لە كاتێكدا رەنگە ئەو پێی خۆش نەبێت ئەم دەرئەنجامە بێتەئاراوە و ئارەزووی دەكرد جیاوازتر بێت، بەڵام رەنگە پێی وانەبێت ئەمە هەڕەشەیەكی راستەقینە لە بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا بكات كە شایستەی ئەوە بێت هەوڵ و كۆشش و سەرچاوەی جددی بۆ بخاتەگەڕ.
پێموایە ئیدارەی ئۆباما بە تەواوەتی هەڵەیە لەم بارەیەوە. بەڵام ئەگەر لە رووی واقیعەوە بڕوانین، ئەگەر بمانەوێت پرۆژەی دیموكراسی لە عێراقدا رزگاری بێت، ئەوا كارە سەختەكە دەكەوێتە ئەستۆی خودی عێراقیەكان خۆیان. چونكە ئەگەر عێراقیەكان رێگای خۆیان بگرنەبەر و ئەوە پیشان بدەن كە دەیانەوێت وڵاتەكەیان و دیموكراسی لە وڵاتەكەیاندا بپارێزێن، ئەوا رەنگە لە كۆتاییدا ئۆباماش ناچار بێت هاوكارییان بكات. بەڵام بە بۆچوونی من گرەوێكی زۆر خراپە، ئەگەر عێراقیەكان چاوەڕوانی ئەمریكا بە سەركردایەتی ئۆباما بكەن بۆ ئەوەی بێت و دۆخەكە رزگار بكات. لە بنەڕەتدا، رزگاركردنی دیموكراسی لە عێراقدا دەوەستێتەسەر سەركردە و دەوڵەتمەدار و خاوەن تێڕوانینەكانی عێراق.
* كێشەكانی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی بەغدا گەیشتە ئەو راددەیەی مالیكی بە بڕیارێكی شەخسی بەشە بودجەی كوردستان ببڕێت و دوای كۆتایی هاتنی هەڵبژاردنەكانیش هێشتا هەر پێداگیری بكات لەسەر رەوانە نەكردنی مووچەی فەرمانبەران و بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان، دەمانەوێت ئەو پرسیارە بكەین ئایا بە سووربوونی مالیكی لەسەر ئەم هەڵوێست و بڕیارەی پێوەندیەكانی كورد و بەغدا چییان لێ ماوەتەوە؟
- بە چەشنی زۆرێك لە رەفتارەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی مالیكی، ئەوا هەوڵەكانی بۆ فشارخستنەسەر هەرێمی كوردستان لە رێی بڕینی بودجەوە خراپ بەسەریدا شكایەوە. سیاسەتەكانی هەڕەشە و ترساندن و ئیبتزازكرن تەنیا دۆخەكەیان خراپتر كردووە. بە دڵنیاییەوە ئەوەی پێویستە بریتیە لە خستنەگەڕی هەوڵێكی جددی و دڵسۆزانە بۆ ئەوەی پێكەوە دابنیشن و گفتوگۆ بكەن تاوەكو بگەنە رێككەوتنێكی دادپەروەرانە كە سوودی هەردوولای تێدا بێت، كە زەمانەتی ئەوە بكات سەروەت و سامانی زۆر و زەوەندی عێراق بە شێوەیەكی بەرپرسیارانە بەكار دەهێنرێن و سوودەكەی بۆ سەرجەم هاووڵاتیان دەبێت.
بوونی نیازپاكی و متمانە لە هەردوولاوە، وا دەكات هیچ هۆكارێك نەبێت بۆ ئەوەی چارەسەرێكی لەم شێوەیە نەبێتە هەم بەهێزكردنی مافەكانی كورد لە سایەی سیستمی فیدراڵی دەوڵەتی عێراقدا و هەم پاراستنی یەكێتی و گەشەكردنی عێراق. ئایا مالیكی دەتوانێت بگاتە رێككەوتنێكی دووربینی لەم شێوەیە؟ ئایا تێڕوانین و كارامەیی دیموكراتی هەیە لەم رووەوە؟ یان تەنیا لە خەمی ئەوەدایە دووبارە سەرجەم دەسەڵاتەكان بە مەركەزی بكاتەوە و لە دەستی خۆیدا كۆیان بكاتەوە و جارێكی دیكە چارەنووسی كورد لە ژێر رەحمەتی حكومڕانی بەغدا بێت؟ لەبەر رۆشنایی تۆماری رابردووی مالیكی، ئەوا زۆر زەحمەتە بتوانین گەشبین بین.
بەڵام تەنانەت ئەگەر دەستیان لە مالیكیش شۆردبێت، ئەوا هێشتا پێویستە كورد پرسیاری ئەوە بكەن ئایا ئەگەرەكانی ئەوان باشتر نییە لەگەڵ سەركردەیەكی دیكەی عێراقدا. مالیكی نوێنەرایەتی سەرجەم عێراقیەكان ناكات. زۆرێك لە سەركردە عێراقیەكان هەن كە هاوڕا نین لەگەڵ مالیكیدا، كە دەكرێت قەناعەتیان پێ بهێنرێت بۆ ئەوەی سیاسەتێكی رۆشنگەرتر بگرنەبەر لە ئاست هەرێمی كوردستان، كە بە راستی نەك هەر تەنیا سوود بە كورد، بەڵكو بە سەرجەم عێراقیەكان بگەیەنێت. پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئایا سەركردەیەكی لەم شێوەیە دەرفەتی ئەوەی هەیە دەسەڵات بگرێتەدەست لە دوای هەڵبژاردنەكان. ئەگەر كورد بەیەكگرتوویی بمێننەوە، ئەوا دەستڕۆیشتووییەكی زۆریان دەبێت بۆ ئەوەی داواكارییان هەبێت لە حكومەتی نوێی عێراق لەبەرامبەر پشتوانیكردنیان بۆ ئەو حكومەتە.
* دوای بڕینی بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری داوە نەوتی هەرێمی كوردستان بفرۆشێت، ئەمەش دابڕانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا زیاتر دەكات. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ راددەیەك فرۆشتنی نەوتی كوردستان زەمینە خۆش دەكات بۆ ئەوەی كوردستان لە رووی سیاسییەوە سەربەخۆ بێت؟
- توانای هەرێمی كوردستان بۆ فرۆشتنی نەوت و كۆنتڕۆڵكردنی چارەنووسی ئابووری خۆی یان دەبێتە بناغەیەك بۆ سەربەخۆبوونی كوردستان یان دەبێتە بەردی بناغە بۆ دەوڵەتێكی فیدراڵی یەكگرتووی دیموكرات و خۆشگوزەرانی عێراق. هاتنەدی هەر یەكێك لەو دوو دەرئەنجامەش دەوەستێتەسەر تێڕوانین و سیاسەتی ئەوانەی حكومڕانی بەغدا دەكەن. بۆ ماوەی دە ساڵە، كورد ئەو راستیەیان روون كردۆتەوە كە تاوەكو ئەو ئامڕازانەیان پێبدرێت كە بەهۆیانەوە دەتوانن زەمانەتی ئاسایشی و خۆشگوزەرانی ئابووری خۆیان بكەن، ئەوا پابەند دەبن بە هاوكاریكردنی پرۆسەی بنیاتنانەوەی عێراقێكی سەقامگیر و دەوڵەمەند و دیموكراتی. ئەمەش رێگاچارەیەكی زۆر سوودبەخشە كە پێویستە باقی بەشەكانی دیكەی عێراق لێی تێبگەن. بە داخەوە، بژاردەكانی مالیكی لەم ساڵانەی دواییدا بە ئاڕاستەی پێچەوانەوە بوونە.
* زۆرێك لە ناوەندەكانی توێژینەوە ئاماژە بەوە دەكەن كە كێشەكانی عێراق و سوریا سەردەكێشن بۆ گۆڕینی نەخشەی ناوچەكە، لەبەر ئەم كێشانە پێویستە ناوچەكە لە رووی جوگرافیەوە دووبارە رێكبخرێتەوە. بە تێڕوانینی ئێوە، ئایا هەردوو دەوڵەتی عێراق و سوریا بە یەكگرتوویی دەمێننەوە؟ یان دابەش دەبن و دەبنە چەند دەوڵەتێك؟
- من ناتوانم پێشبینی ئایندە بكەم. راستیەكە ئەوەیە سیستمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- كە دوای جەنگی جیهانی یەكەم هاتەئاراوە- زۆر درێژخایەنتر بوو لەوەی زۆر كەس پێشبینی دەكرد. بەڵام ئەوەش راستە كە حاڵی حازر كەوتۆتە ژێر فشارێكی بێ پێشبینەوە. هیچ كاتێك وەك ئێستا ئەگەری لێكترازان و لەبەریەكهەڵوەشانەوەی جوگرافیای سیاسی ناوچەكە ئەگەرێكی گەورە نەبووە. ئەگەر لە گوگڵدا بە دوای بابەتی «كۆتایی هاتنی سایكس-پیكۆ»دا بگەڕێیت، بە ملیۆنەها رایەڵت دەداتێ. بەڵام هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتە چەسپیوەكان و گۆڕینی سنورەكان لە رووی تیۆرییەوە ئاسانترە وەك لەوەی لە واقیعی عەمەلیدا ئەنجامی بدەیت.
خەریكە بڵێین دابەشكردنی دەوڵەت واقیعێكە بە شێوەیەكی حەتمی پشێوی و توندوتیژی و ناسەقامگیری بە دوای خۆیدا دەهێنێت. بە ملیۆنەها كەس ئێش و ئازار دەچێژن لەم پرۆسەیەدا. لەبەر ئەو هۆكارە، هێزەكانی دیكە- - لە نێویاندا هێزە گەورەكان- - ئەوا نزیكەی هەموو كات بەرهەڵستی ئەم كارەیان كردووە. گومانی تێدا نییە كە سیاسەتی خراپ، توندوتیژی و سەركردایەتی خراپ وا دەكات لە كۆتاییدا گۆڕانی سیستمی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە شتێكی حەتمی. بەڵام خۆهەڵدان بۆ نێو ئەم نەزانراوەوە نابێت یەكەمین رێگاچارە بێت كە پەنای بۆ دەبەین. چونكە باشترە و باجێكی كەمتریشی دەوێت- بەلای كەمەوە بە بۆچوونی من- - كە سەرەتا هەموو هەوڵێك بدرێت بۆ بەرفراوانكردنی ئازادی و سەربەستی و دەرفەتەكان لە چوارچێوەی ئەو بونیادانەی لە ئارادان.