پرۆفیسۆر ئێلین لۆست ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی یاڵ (Yale) و پسپۆر و تایبەتمەندە لە دیراساتی رۆژهەڵاتی هاوچەرخ و دەوڵەتانی عەرەبی و دواین كتێبی بەناونیشانی (بەشداری سیاسی خەڵكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست)، بۆ قسەكردن لەسەر بەشداری خەڵك لە پرۆسەی سیاسیی و گرنگی هەڵبژاردنەكان بۆ ژیانی ئەو وڵاتانەی هاوشێوەی عێراق كە بە بارودۆخێكی ئاڵۆزی راگواستندا گوزەر دەكەن، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی پرۆفیسۆر ئێلین لۆست كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* هەڵبژاردنەكان یەكێكن لە پایە بنەڕەتیەكانی پرۆسەی دیموكراسی، ئەگەرچی هەڵبژاردن بە تەنیا بەس نییە بۆ بەدەستهێنانی دیموكراسی، بەڵام بە بۆچوونی ئێوە تا چ راددەیەك گرنگە كە هەر چوار ساڵ جارێك هەڵبژاردن بكرێت بە تایبەتی لە قۆناغە ئینیتقالیەكاندا؟
- پێموایە كارێكی گرنگە كە هەڵبژاردنەكان بە شێوەیەكی دەوری بكرێت و هەر چوار ساڵ جارێك ئەنجام بدرێن و هەندێ جاریش هۆكاری ئەوە دێتە ئاراوە كە هەڵبژاردنەكان زووتر لەكاتی خۆیان یان درەنگتر لەكاتی خۆیان ئەنجام بدرێن. بە دڵنیاییەوە كێشەكە ئەوەیە كە تۆ هۆكارێكت دەوێت بۆ ئەوەی بۆچی ناتوانیت بۆ كاتێكی نادیار هەڵبژاردن دوا بخەیت.
* وڵاتانی دوای دیكتاتۆریەت یان ئەو وڵاتانەی كە لە قۆناغی ئینتیقالیدان، ئەوا هێشتا دامەزراوەكان وەك پێویست نەچەسپیون. بە تێڕوانینی ئێوە تا چ راددەیەك لاوازی دامەزراوەكان كاریگەری هەیە لەسەر رەوایی هەڵبژاردنەكان؟
- پێموایە بە شێوەیەكی گشتی لاوازی دامەزراوەكان كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر بڕینی قۆناغی ئینتیقالی و دەكرێت هۆكاری جیاوازی گەورەی نێوان تونس و لیبیا لە بەشێكیدا بگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی تونس دامەزراوەی چەسپیوی باشی هەبوو بە پێچەوانەی لیبیاوە. كەواتە بە دڵنیاییەوە لە پرۆسەی بەرفراوانی ئینتیقالیدا راددەی بەهێزی و لاوازی دامەزراوەكان رۆڵی زۆر گرنگیان هەیە. بەڵام بە تەواوەتی روون نییە كە بەهێزی دامەزراوەكان بە زەرورەت دەبنەهۆی ئەوەی هەڵبژاردنێكی دادپەروەرانە بكرێت، یان نە.
* لە بەر ئەوەی لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ئامارێكی راست و دروست نییە لەبارەی ژمارەی دانیشتوانەوە، بۆ نموونە هێشتا خەڵكی لە عێراقدا بەپێی كۆبۆنی خۆراكی نەتەوە یەكگرتووەكان دەنگ دەدەن، كەواتە هێشتا ژمارەی دەنگدەران روون نییە. بە بۆچوونی ئێوە تا چ راددەیەك هەڵبژاردنەكان شەرعیەتیان هەیە ئەگەر هاتوو ئامارێكی دروست نەبوو لەبارەی ژمارەی دەنگدەرانەوە؟
- ئاشكرایە ئەمە كێشەیەكی گەورەیە لە پێوەندیدا بە رێوشوێنەكانی دیموكراسیەوە، چونكە ئەنجامدان و جێبەجێكردنی هەڵبژاردن كارێكی سەختە كاتێك بیرۆكەیەكی روونت نەبێت لەبارەی ژمارەی راستەقینەی دانیشتووانەكە و بازنەكانی هەڵبژاردنەوە، هەروەها ئەمە دەوەستێتەسەر ئەوەی چ جۆرە رێوشوێنێك پیادە دەكرێت بۆ پرۆسەی تۆماركردن و تا راددەیەكیش دەوەستێتەسەر سروشتی سیستمی هەڵبژاردنەكە، ئەگەر سیستمێكی هەڵبژاردنت هەبێت كە لەسەر ئاستی نەتەوەكە هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت و سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی پەیڕەو بكرێـت، ئەوا پرسیاری ئەوەی كێ لە كوێ دەژێیت گرفتێكی كەمتر دروست دەكات.
* ئەگەر لە بارودۆخی ئێستای عێراق بڕوانین، ئەوا توندوتیژیەكی تائیفی توند لە ئارادایە. ئایا بە تێڕوانینی ئێوە تا چ راددەیەك لە سایەی شەڕی ناوخۆدا هەڵبژاردن دەبێتەهۆی بەرهەمهێنانی دیموكراسی؟
- پێموایە ئەمە دوو پرسیار لە خۆدەگرێت، یەكێكیان ئەوەیە تا چ راددەیەك ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە بارودۆخی شەڕی ناوخۆدا دەبێتە هێزێك بۆ بەرەوپێشبردنی دیموكراسی، لەلایەكی دیكەوە پرسی ئەوەی تا چ راددەیەك ناسەقامگیریی هەڵبژاردن لاواز دەكات و ئەگەری ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە لاواز دەكات، هەروەها مەسەلەی ئەوەی كە هۆكارگەلێكی دیاریكراو هەن كە دەبنەهۆی ئەوەی هەڵبژاردنەكان بە ئاسانی ئەنجام نەدرێن یاخود دەرئەنجامێكی شەرعیان لێنەكەوێتەوە، ئەمەش ئەگەر هاتوو لە هەلومەرجێكی ناسەقامگیردا ئەنجام دران، وەك بوونی كەشێك توندوتیژی زاڵبێت بەسەریدا، كە تێیدا هۆكاری ئەوە هەیە هەموو كەسێك هەست بەوە نەكات سەلامەتە كاتێك بەرەو سندوقەكانی دەنگدان دەچێت. روونیشە لەو كاتەدا ناتوانرێت بووترێت كە هەڵبژاردنەكان نوێنەرایەتی سەرجەم خەڵك دەكەن. لەو رووەوە پێوەندی نێوان ناسەقامگیری و ناكۆكی لەگەڵ دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردندا پێوەندیەكی روونە و و بە داخەوە پێوەندیەكی سلبیشە. لە پێوەندیدا بەوەی ئایا هەڵبژاردنەكان خۆیان لە خۆیاندا كەم تا زۆر رۆڵێكی گرنگ دەبینین لە قۆناغی ئینیتقالیدا،...بەڵام من لەگەڵ ئەوەدام هەڵبژاردن بكرێت ئەگەرچی هۆكاری ئەوەش لە ئارادا بێت كە هەڵبژاردنێكی بێ كەموكوڕی نییە لە رووی دەرئەنجامەكانەوە. واتە رەنگە هۆكاری ئەوەش هەبێت كە هەڵبژاردن بكرێت لە كاتی بوونی ناكۆكیدا، بەڵام ئەگەر راشكاوبم لەگەڵتاندا ئەوا هێشتا پێوەندی نێوانیان بەلای ئێمەوە- بەلای كەمەوە بەلای منەوە- روون نییە.
* نەبوونی ناسنامەیەكی نیشتمانی هاوبەش لە وڵاتە فرەئیتنیەكانی دوای دیكتاتۆریەتدا، وەك یوگسلافیای پێشوو، وایكردووە خەڵكانی سەر بە گرووپە ئیتنیە جیاوازەكان تەنیا دەنگ بە پاڵێوراوەكانی سەر بە گرووپە ئیتنیەكەی خۆیان بدەن كە تەنیا نوێنەرایەتی ئەو گرووپە دەكەن. دەمانەوێت لەم بارەیەوە بپرسین تا چ راددەیەك هەڵبژاردنەكان لە وڵاتانی فرەئیتنی دوای دیكتاتۆریەت فاكتەرێكن بۆ دابەشكردنی وڵات؟ چونكە ئێستا هەمان سیناریۆ لە عێراقیشدا روودەدات؟
- بە دڵنیاییەوە پێموایە چەندین هۆكار هەن بۆ ئەوەی كە نەبوونی ناسنامەیەكی نیشتمانی هاوبەش پرۆسەی ئینتیقالی لاواز دەكات یاخود بەلای كەمەوە دووچاری دژواری دەبێتەوە. بە دڵنیاییەوە ئەمە كێشەیەك نییە تەنیا لەو وڵاتانەدا هەبێت كە بە قۆناغی ئنیتیقالیدا گوزەر دەكەن و ئێمەش دەزانین چەندین رێگا هەن بۆ دروستكردنی دامەزراوەی باش و لە بنەڕەتدا دەستەبەركردنی مافی كەمینەكان و دەستبەركردنی مافی گرووپە جیاوازەكان، یەكێك لەو مەسەلانەی سەرنجیان بۆ رادەكێشین بریتییە لە چارەسەری دامەزراوەیی سەرەڕای بوونی دابەش بوون.
* لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا پارتی حكومڕان هەڵدەستێت بە سەركوتكردنی پارتە سیاسییەكانی دیكە و ركابەرە سیاسییەكانی، هەروەها پێشتر ئەم كارەمان لە وڵاتی مۆزەمبیق بینی، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە پارتی حكومڕان دەیەوێت لەڕێی هەڵبژاردنەوە شەرعیەت بەدەست بهێنێت. تا چ راددەیەك ئەم جۆرە هەڵبژاردنانە پرۆسەی دیموكراسی دەخەنە مەترسیەوە؟
- ئاشكرایە ئەوە كێشەیە، دەكرێت هەڵبژاردنەكان بۆ پاڵپشتی رژێمێك بەكار بهێنرێن، كە مەرج نییە رژێمێكی دیموكراتی بێت و دەكرێت ببێتە میكانیزمێك بۆ دیموكراسی، لەبەر ئەوە بە دڵنیاییەوە هاوڕام لەگەڵتاندا كە ئەنجامدانی هەڵبژاردن- بە تەنیا- نابێتەهۆی هێنانەدی دیموكراسی. بەڵام بە دڵنیاییەوە رێگاگەلێكی گرنگ هەن كە دەكرێت لەبەرچاویان بگرین بۆ سوود وەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتانی دیكە و دەستنیشانكردنی ئەو دەرسانەی دەكرێت لێیان فێر بین.