هەڵبژاردنەكانی 30 نیسانی داهاتووی عێراق، قۆناخێكی یەكلاكەرەوە دەبێت لە مێژووی سیاسی عێراقدا و عێراق دەكەوێتە دووڕیانێكەوە، یان ئەوەتا دەبێت ئەقڵیەتی حكومڕانی لە عێراق گۆڕانكاری ریشەیی بەسەردا بێت و عێراق لەسەر بنەمای پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە و شەراكەتی راستەقینەی نێوان پێكهاتەكانی سەرلەنوێ بونیات بنرێتەوە، یان ئەوەیە عێراق وەك دەوڵەت لەبەر یەكهەڵدەوەشێت و چیدیكە دەوڵەتێك بەناوی عێراقەوە بوونی نابێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە ئاڵۆزەی عێراق؛ ئەم وتووێژەمان لەگەڵ بەڕێز نزار جەنابی تۆژەر و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و تایبەتمەند لەسەر پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی عێراق ئەنجامداو بەمجۆرە راو سەرنجەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* رۆژئاواو ئەمریكا زۆر نیگەرانن سەبارەت بەو بارودۆخە شڵەژاو و ناسەقامگیرەی لە عێراقدا هەیە، هۆكاری ئەم بارودۆخە ئەوەیە مالیكی ژینگەی سیاسی لە عێراق تێكداوە و خەریكە بەرەو دروستبوونی دەوڵەتێكی دیكتاتۆری هەنگاو دەنێت، ئایا وڵاتێك كە حكومڕانییەكی دیكتاتۆری هەبێت و رۆژانە دەیان كاری تیرۆریستی ئەنجامبدرێت، ئاییندەكەی چۆن دەبێت؟
- من كە ئەمە دەڵێم زۆر دڵتەنگم، بەڵام لە ئێستادا پێناچێت ئاییندەی عێراق زۆر رۆشن بێت، ئەمە بە مانای ئەوە دێت كە سەرۆك وەزیران راوێژی هەڵەی پێدرا كاتێ چوو بۆ ئەنبار كە خۆی و سوپاكەی خستۆتە پێگەیەكەوە بە شێوەیەك زۆر قورسە لێی قوتار بێت، زۆر گرنگە لەوە تێبگات بۆ ئەوەی لە ئەنباردا سەركەوتوو بێت و پارێزگایەكە سەقامگیر بێت، ئەوا دەبێت خەڵكی ئەنباری لەگەڵدا بێت. دوای چەندین ساڵ حكومڕانیی خراپ لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە، خەڵكی ئەنبار دوورەپەرێز خراون، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی پشتیوان نەبن یاخود بەلای كەمەوە بێلایەن نەبن لە شەڕی دژ بە ئەلقاعیدە یان داعش یان هەر ناوێكی دیكەی لێدەنێیت، ئەمەش وایكردووە كە جێ پێیەك بۆ خۆیان بكەنەوە. ئەگەر لە یادتان بێت لە ساڵی 2006 و 2007 تەنانەت سوپای ئەمریكا و مارێنزیش دركیان بەو راستییە كرد كە پێویستیان بە پاڵپشتی خەڵكی ئەنبار هەیە بۆ ئەوەی شكست بە ئەلقاعیدە بهێنن لەو ناوچەیەدا. لەبەر ئەوە زۆر قورسە بتوانیت تێكیان بشكێنێت كاتێك خەڵكەكە دژی تۆ بن یاخود پشتیوانیت لێنەكەن. ئەو راوێژەی لەلایەن سەركردایەتییەكەیەوە بە سەرۆك وەزیران درا هەڵە بوو، لە راستیدا ئەوە بڕیارێكی راست نەبوو كە بەرەو ئەنبار بچێت. ئێستاش دۆخەكە ئەوەیە كە لەوێدا گیری خواردووە، نە دەتوانێت پاشەكشە بكات، چونكە ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی وێنەی ئەو لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا بخاتە مەترسییەوە. هەروەها ژمارەی قوربانییە مرۆییەكان لە سوپای عێراق و لە خەڵكی مەدەنی ئەنبار زیاتر دەكات. خودی بارودۆخەكەش شەكەتكردنی توانای مرۆیی و سەرچاوەكانە لە عێراقدا. بە دڵنیاییەوە لە كۆتاییدا و لە دوای هەڵبژاردنەكانەوە سەرۆك وەزیران دەكشێتەوە و گفتوگۆ دەكات، بەڵام لە پێگەی هێزەوە گفتوگۆ ناكات، بەڵكو لە پێگەی لاوازییەوە. ئەگەر ئەوەندە خۆشبەخت بین كە سەرۆك وەزیرانێكی باشتر و حكومەتێكی باشترمان هەبێت، ئەوا پێموایە ئەم كێشەیە بە ئەنجامدانی هەندێ سازش و گرتنەبەری هەندێ سیاسەت و سازدانی گفتوگۆ لەگەڵ گەورەو پیاو ماقوڵان و سەرۆك عەشیرەكانی ئەنباردا چارەسەر دەبێت، ئەویش وەك هەوڵێك بۆ سەقامگیركردنی ئەنبار و گۆشەگیركردنی توندڕەو و جیهادییەكان و دوورخستنەوەو دابڕینیان لە خەڵكەكە و سەقامگیركردنی بارودۆخی ئەنبار.
* ئایا حكومەتێك سوپا و هەواڵگری و ئاسایش و دەسەڵاتی دادوەری و بودجەی كۆنتڕۆڵ كردبێت، چۆن دەتوانێت سەروەریی یاسا بپارێزێت، یان تا چ راددەیەك سەروەریی یاسا دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە؟ بۆچی رۆڵی پەرلەمان نابینرێت؟
- من لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام. پەرلەمان زۆر بەلاوەنراوە، مالیكی لە بەرتیل پێدان یان ترساندنی هەندێ لە ئەندامانی پەرلەمان سەركەوتوو بووە. لەبیرتانە كاتێك هەوڵی وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆك وەزیران مالیكی درا، هەرچەندە پێشم خۆش نییە ئەمە بڵێم، مالیكی سەركەوتوو بوو لەوەی كە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە بە راددەیەكی زۆر بەرەو خۆسەپێنی بچێت. دوو هەفتەی داهاتوو دەرفەتێكی باشە بۆ عێراقییەكان تاكو كۆتایی بەو دۆخە بهێنن و حكومەتێك پێكبهێنن كە ئاییندەیان بۆ مسۆگەر بكات. ئەگەر لەمەدا شكست بهێنن، ئەوا بە جددی ترسم لە ئاییندەو یەكپارچەیی وڵاتەكە دەبێت. لەبەر ئەوە ئەمە بەرپرسیارێتیی هەموو لایەكە، بە هاووڵاتیان و سیاسەتەمەدارەكانەوە، كە چاوپۆشی لە دەستكەوتی شەخسی بكەن و بیر لە دەستكەوتی گەورەتر واتە دەستكەوت بۆ وڵاتەكەیان بكەنەوە.
* دوای ئەوەی ئەمریكا لە عێراق كشایەوە، لە ئێستادا بە تەواوەتی ئەم وڵاتەی پشتگوێ خستووە و بێدەنگیشە لە ئاست پێشێلكاریەكانییەوە، ئایا دوای كوژرانی پێنج هەزار سەرباز و برینداربوونی هەزارانی دیكە و خەرجكردنی نزیكەی پێنج تریلیۆن دۆلار لە عێراق، ئایا پێتوایە ئەمریكا بە ئاسانی دەستبەرداری عێراق بووە؟
- پێموایە هێشتا ئەمریكا بایەخ بە عێراق و بایەخ بە پاراستنی دیموكراسی لە عێراقدا دەدات، پێموانیە لە ئێستادا ئەمریكا ئیرادەی یان ئامادەیی ئەوەی هەبێت دەستێوەردانی سەربازی لە عێراقدا بكات. بەڵام بە دڵنیاییەوە رۆڵێكی گەورەی دەبێت لە گفتوگۆ سیاسییەكانی دوای هەڵبژاردنەكان و پێموایە ئەمریكا سوودەكانی پێكهێنانی حكومەتە نوێیەكە دەبینێت.
* پێوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق لە دۆخێكی گرژیدایە و سەرۆك بارزانی رایگەیاندووە كە هیچ پێوەندییەكیان لەگەڵ حكومەتێكدا نابێت كە بایكۆتی پەرلەمانی كردووە، ئەگەر راپرسی بكرێت لە نێو خەڵكی كوردستاندا بۆ كۆتایی هێنان بەو پێوەندییە پڕ كێشەیە، ئایا پێشبینیەكانتان چییە و چ راسپاردەیەكتان دەبێت؟ ئێستاش بەغدا مووچەی فەرمانبەرانی بڕیوە، ئایا ئەمە تا چ راددەیەك كاریگەری لەسەر سەقامگیریی ئەو ناوچەیە دەبێت؟
- دەقا و دەق ئەمە وایە و من بە تەواوەتی لەگەڵتاندا هاوڕام كە بڕینی سەرچاوەی ژیان و گوزەران لە خەڵك، بەراستی بڕیارێكی ناژیرانەیە. بەڵام دوو هەفتەی بۆ هەڵبژاردنەكان ماوە و پێموایە كارێكی ژیرانەیە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان تا دوای هەڵبژاردنەكان چاوەڕێ بكات و ئینجا دەست بكاتەوە بە پێوەندی و گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغدا. بە ئومێدی ئەوەی ئەو كاتە حكومەتێك بێتە سەركار كە گوێ بۆ لۆژیك و خەڵكەكە بگرێت. ئیتر لە باشوور یان لە باكوور یان لە ناوەڕاست بن و هەرچییەكیش بن، ئەوا شایستەی ئەوەن مافەكانی خۆیانیان پێبدرێت.
* ئێوە ئاگاداری ناوەڕۆكی دەستووری عێراقن، ئەو دەستوورەی لە ساڵی 2005دا داڕێژرا و نووسرایەوە، كە بەپێی ئەو دەستوورە هەرێمەكان مافی ئەوەیان هەیە خۆیان كاروبارەكانی پەیوەست بە كێڵگە نەوتییەكانەوە بەڕێوە ببەن، هەروەها داهاتی نەوت و غازیش موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقە. بە بۆچوونی ئێوە ئایا رێگەگرتن و بێبەشكردنی كورد لەم مافە چەسپێنراوانە بە مانای ئەوە نایەت كە جارێكی دیكە كورد رووبەڕووی دیكتاتۆریەت دەبنەوە؟
- لە راستیدا هەر لە سەرەتای حكومڕانییەكەیەوە، مالیكی هەوڵی داوە دەسەڵاتەكانی بە مەركەزی بكات و كاری كردووە بۆ راكێشانی دەسەڵاتەكان بەلای خۆیدا، ئەویش نەك بۆ كۆكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە بەغدا، بەڵكو بۆ كۆكردنەوەیان لە نووسینگەكەی خۆیدا. هیچ وەزارەتێك دەسەڵاتی بڕیاردانی نییە ئەگەر نەگەڕێتەوە بۆ نووسینگەكەی سەرۆك وەزیران و ئەو بازنە بچووكە نزیكەی كە بە دەوریەوەن و سوودمەندن، كە لە راستیدا ئێستا وڵاتەكە بەڕێوە دەبەن.
* ئایا مالیكی دەتوانێت جارێكی دیكە و دوای هەڵبژاردنەكان هاوپەیمانێتی دروست بكاتەوەو سەركەوتوو دەبێت لەوەی دووبارە جڵەوی دەسەڵات بگرێتەوە دەست و پۆستی سەرۆك وەزیران مسۆگەر بكاتەوە، پێشبینی و خوێندنەوەی ئێوە بۆ ئەم مەسەلەیە چییە؟
- ئەوە نزیكەی چەند مانگێكە نزیكەی هەموو سیاسییەكان، جگە لە هاوپەیمانەكانی لیستی دەوڵەتی یاسا، وەك لیستی مواتین و سەدر و لیستی ئەلعێراقیە، رایانگەیاندووە كە مالیكی هەشت ساڵە لە دەسەڵاتدایە و ئیتر بەسە، ئەوان پێكەوە كار دەكەن بۆ رێگرتن لەوەی جارێكی دیكە مالیكی ببێتەوە بە سەرۆك وەزیرانی داهاتوو. پێموایە ئەگەر مالیكی بگۆڕدرێت و بەدیلێكی گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە، ئەوا دەكرێت سەرجەم كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەند لەڕێی گفتوگۆوە چارەسەر بكرێن.
* ئاشكرایە كە ئەوە دوو ساڵە سەرۆك بارزانی رایگەیاندووە كە ئەگەر عێراق ملی رێگای دیكتاتۆریەت بگرێتەبەر، ئەوا جارێكی دیكە كورد شوێنی دیكتاتۆریەت ناكەوێت و سەربەخۆیی خۆی رادەگەیەنێت. كاتێك مالیكی هەموو دەسەڵاتەكانی لە دەستی خۆیدا كۆبكاتەوە و خۆی ببێتە خاوەن هەموو دەسەڵاتەكان لە عێراقدا، ئایا پێتوایە جیهان پشتیوانی حكومڕانیی دیكتاتۆریی مالیكی بكات؟ یاخود، جیهان هەرێمی كوردستان كە هەرێمێكی فیدراڵی و دیموكراتە بپارێزێت؟
- پێموایە گرنگە خەڵكی كوردستان سەركردەكانیان هەڵبژێرن و گرنگیشە ئەو سەركردانە ئەو كارە بكەن كە خزمەتی ئەو خەڵكانە بكات كە هەڵیان بژاردوون، ئەگەر پێیانوایە جیابوونەوە و سەربەخۆبوون لە عێراق باشترە بۆ خەڵكەكەیان، ئەوا پێموایە پێویستە ئەو كارە بكەن. بەڵام ئەگەر پێیانوابوو كاتەكە گونجاو نییە، یاخود جاڕدانی سەربەخۆیی زیان بە خەڵكەكەیان دەگەیەنێت، ئەوا هێشتا رێگەی دیكە ماوە. بەڵام من دەڵێم با چاوەڕێ بكەین و بزانین چ جۆرە حكومەتێك دوای هەڵبژاردنەكان دروست دەبێت. ئەگەر حكومەتی داهاتوو مەنتیقی بوو، مەبەستم لەوەیە ئەگەر ئامادەبوو لەگەڵ حكومەتی هەرێم و حكومەتە مەحەلیەكانی وڵاتەكەدا كاربكات بۆ باشتركردنی ژیان و گوزەرانی خەڵكەكە، ئەوا پێموایە كارێكی ژیرانە دەبێت كە لەگەڵ عێراقدا بمێننەوە. هەرچەندە ئەمە بڕیارێكە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە و پێویستە سەركردە هەڵبژێردراوەكانی هەرێمی كوردستان ئەو كارە بكەن كە خەڵكی ئەم هەرێمە دەیانەوێت. خەڵكی بۆ ئەوە سەركردە هەڵدەبژێرێت كە ئەو كارەیان بۆ بكات كە دەیانەوێت، خۆ ئەگەر ئەو كارەیان نەكرد، ئەوا مافی ئەوەیان هەیە بیانگۆڕن.
* حزبەكەی مالیكی بە ئاشكرا رایگەیاند كە ئەوان گرنگی بە سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان نادەن و بگرە داوای ئەوەیان كرد كورد لە بەغدا جیا ببنەوە. بە بۆچوونی ئێوە، ئایا ئەم كاردانەوەیە لە نیازێكی پاكەوە سەرچاوەی گرتووە و مالیكی ئامادەیە بە شێوەیەكی ئاشتیانە كێشە و پرسی جیابوونەوە چارەسەر بكات، ئەویش لەڕێی گفتوگۆوە، یاخود ئەمە تاكتیكێكی دیكەیە بۆ ئەوەی خۆی لەم قەیرانەی ئێستا رزگار بكات؟
- هەموومان دەزانین كە مالیكی لە ماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا درۆی كردووە، ئێمە لێدوانەكانیمان لە یادە، بە تایبەتی كاتێك رایگەیاند لە ماوەی سەد رۆژدا كارەبا دابین دەكات و ئێستاش ئەوە سێ ساڵ زیاتری بەسەردا تێپەڕیوە كەچی ئەم كارەی نەكردووە، هەروەها بەڵێنی دا بە كۆتایی پێهێنانی تیرۆریزم، بەڵام لە دوای گرتنەدەستی حكومەتەوە تیرۆر لە هەڵكشاندا بووە. ئەو بەڵێنی نەهێشتنی گەندەڵی دا، كەچی ئێستا عێراق لە پێشەوەی وڵاتە گەندەڵەكانە. ئەو شتگەلێكی وتووە كە دەركەوت راست نین و لەم رووەوە دژیەكی هەیە. كەواتە ئێستا كە دەڵێت پێویستە كورد بە شێوەیەكی ئاشتیانە جیا ببنەوە، ئەوا من پێچەوانەی ئەمە وەردەگرم.
* دوا وتە و پەیامتان چییە؟
- لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا ژیرانە رەفتار بكەن و سازش مەكەن، خەڵكی لەبیریەتی كاتێك چوار ساڵ پێش ئێستا لیستی ئەلعێراقیە سەركەوتوو بوو، بەڵام سازشی كردو مالیكیش گەڕایەوە بۆ دەسەڵات. مەچنە ژێرباری فشارەكانەوە، لە ئێرانەوە بێت یان لە ئەمریكا، چونكە ئەمە لە بەرژەوەندیی ئێوەدا نابێت. ئەو سیاسیانەی عێراق كە سازشیان كردووە بینیان كە مالیكی چۆن هەموو بەڵێنەكانی خۆی شكاندووە، ئاگادارن مالیكی لە هەولێر رێككەوتنی كرد، بەڵام هەرگیز بەڵێنەكانی خۆی نەبردەسەر. باوەڕ بە هیچ بەڵێنێكی مەكەن، چونكە ئەو ئامادەیە درۆ بكات بۆ ئەوەی لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە و بەڵێنەكانیشی جێبەجێ ناكات.