پرۆفیسۆر جیم بەترفیلد ئوستادی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبەری دیراساتی خوێندنی باڵایە بۆ زانستی سیاسەت لە زانكۆی میشیگان و تایبەتمەندە لەسەر دیزاینی دامەزراوەكان و پرۆسەی دیموكراتیزەكردن و كۆمەڵگەی مەدەنی و بزاڤی كۆمەڵایەتی وڵاتانی روسیا و ناوەڕاستی ئاسیا، سەبارەت بە پرسی لاوازی دامەزراوەكانی دەوڵەت و دەوڵەتی شكستخواردوو ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر بەترفیلد ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* یەكێك لەو كێشانەی كە ڕووبەڕووی سەدەی بیست و یەك بۆتەوە بریتییە لە سەرهەڵدانی دەوڵەتە شكستخواردووەكان. بەپێی تیڕوانینی ئێوە، ئایا ئاماژەكانی دەوڵەتی شكستخواردوو چین؟ ئایا هۆكار و فاكتەرە سەرەكییەكان چین كە سەردەكێشن بۆ ئەوەی دەوڵەتەكە ببێتە دەوڵەتێكی شكستخواردوو؟
- لە ڕاستیدا كارێكی زۆر لەسەر ئەم پرسە كراوە، سندوقی ئاشتی كە ڕێكخراوێكی پەروەردەیی و توێژینەوەی قازانج نەویستە و بارەگاكەی لە واشنتۆن دی سیە، ساڵانە پاشكۆی دەوڵەتی شكستخواردوو بڵاو دوكاتەوە. كە ئەم كارەش لەسەر بنەمای بیست و یەك پێوەر دەكات كە بەسەر چوار جۆردا دابەش دەبن. جۆرەكانی بریتییە لە ئاماژە كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و سەربازییەكان. چەندین هۆكار لەبەرچاو گیراون، لە نێویاندا بوونی توندوتیژی لە كۆمەڵگەدا، كۆچبەران و ئاوارەكان، و كارەساتە سروشتیەكان و كەمی ئاو و نایەكسانی لە داهاتدا و هەڵئاوسان و گەندەڵی و دەرفەتە پەروەردەییەكان و مافەكانی مرۆڤ و ململانێی دەسەڵات و كوالێتی هەڵبژاردنەكان- ئەمە ئەگەر تەنیا ئاماژە بە چەند هۆكارێكی كەم بكەین. خراپترین وڵات لە جیهاندا كە لە لیستی دەوڵەتە شكستخواردووەكاندا بێت، سۆماڵە. لە ساڵی 2013، عێراق ڕیزبەندی یانزەیەمینی بەركەوت، لەو كاتەوە- لە ساڵی 2013ـەوە- عێراق بەرەوپێشچوونێكی كەمی بەخۆوە بینیوە، بەڵام ئاشكرایە كە هێشتا ڕێگایەكی دوور و درێژی لە پێشە بۆ ئەوەی ببێتە دەوڵەتێكی سەقامگیری بەهێز.
* ئایا بێجگە لەگەندەڵی، ئەو هۆكارانەی دیكە چین كە دەوڵەت دەكاتە شكستخواردوو؟
- گەندەڵی هۆكاری سەرەكی نییە. چەندین هۆكاری دیكەش هەن. دابەشبوونە ئیتنی یان ئایینیە توندەكان، هەڵئاوسانی گەورە، ڕێژەی بەرزی بێكاری، شەپۆلی بەرفراوانی پەنابەران، كارەساتە سروشتیەكان هەموویان بۆیان هەیە كاریگەری گەورەیان لێبكەوێتەوە. گەندەڵی شتێكە خەڵكی ڕادێن لەگەڵیدا تەنانەت ئەگەر حەزیشی پێنەكەن. بەڵام بە ڕەوتێكی لەسەر خۆ شەرعیەت دادەماڵێت و دەبێتەهۆی كەڵەكەبوونی توڕەیی كە لە ساتەوەختێكی هەستیاردا دێتە كەف و كوڵ. شایەت ئەو ڕووداوانەیە كە لە كانوونی دووەمی ساڵی 2011 لە تونس ڕوویاندا. چەخماخەكە بریتی بوو لە میوە فرۆشێك كە ئاگری لە خۆی بەردا، بەڵام خۆپیشاندانە بەربڵاوەكان لە ئەنجامی نەبوونی دەرفەتەوە بوون، هەروەها لە ئەنجامی بوونی گەندەڵیشەوە بوون.
* دوای لاوازكردنی دامەزراوەكانی دەوڵەت، پرۆسە سیاسییەكە دووچاری قەیران دەبێتەوە و نوخبەی وڵاتەكە كۆنتڕۆڵی سەرچاوەكانی داهاتی دەوڵەت و دامەزراوەكان دەكات و بەكاریان دەهێنێت بۆ مانەوە لە دەسەڵاتدا. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ ڕاددەیەك بوونی دەوڵەتی شكستخواردوو زەمینە خۆش دەكات بۆ سەرهەڵدانی ڕژێمی خۆسەپێنی و دیكتاتۆری؟
- دەوڵەتە شكستخواردووەكان ئەگەری ئەوەیان لێدەكرێت بارودۆخێكی نائاسایی بهێننەئاراوە: شەڕی ناوخۆ، قەیرانی ئابووری، دەستێوەردانی دەرەكی، و هەڵپەرستی سیاسی. هەلپەرستە سیاسییەكان دەتوانن لە هەموو شێوە و بەرگێكدا دەركەون وەك پۆپۆلیستێكی دیماگۆجی، یان ئەمیری شەڕ. لە زۆربەی حاڵەتەكاندا ئەم تاكە كەسانە ئەگەری ئەوەیان لێناكرێت ببنە كەسانێكی دیموكرات.
* كۆنتڕۆڵكردنی سوپای وڵاتەكە و بەكارهێنانی بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكان، ئاماژەیەكی دیكەیە بۆ سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەت لە دەوڵەتی شكستخواردوودا. پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە، ئایا بەكارهێنانی سوپا لە یەكلاكردنەوەی كێشە ناوخۆییەكانی دەوڵەتەكەدا چ كارەساتێك دەخوڵقێنێت؟
- هەرگیز دەستێوەردانی سەربازی چارەسەرێكی درێژخایەن و دوورمەودا نەبووە. بە زۆری ڕژێمە سەربازییەكان لە چەند ساڵێكی كەمدا ئەگەر نەڵێین لە ماوەیەكی كەمتردا-شەرعیەتی خۆیان لە دەست دەدەن. بە دەگمەن ڕوویداوە كە جەنەراڵەكان سەركردەی كارا بن. بەڵام ئەگەری ئەوە هەیە لە قەیرانە زۆر توندەكاندا- ئیدی لە ئەنجامی كێشەی ئابووریەوە بێت، بەهۆی كارەساتی سروشتیەوە بێت، یان بەهۆی ئەوەی وڵاتەكە زیاتر و زیاتر بەرەو شكست دەڕوات-ئەوا سوپا دەتوانێت بە لای كەمەوە ئارامی بگێڕێتەوە. كێشەكە ئەوەیە هەر كاتێك سوپا دەستێوەردانی كرد، ئەوا ئاسانتر دەبێت كە بەردەوام بن لەسەر ئەم كارە، ئەویش هەر كاتێك جەنەراڵەكان پێیان وابوو پاساوی دەستێوەردان لە ئارادایە.
* دوای كۆنترۆڵكردنی داهات و سوپا لەلایەن نوخبەوە، ئەوا هەوڵ و كۆشش دەخەنەگەڕ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی دەسەڵاتی قەزائیش. و كاتێك داهات و دارایی دەبێتە چەكێك بەدەست دیكتاتۆرێكەوە بۆ سەركوتكردن و بێدەنگكردنی ڕكابەرەكانی، ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەمە شەرعیەتی دەوڵەتەكە دەخاتە مەترسیەوە؟
- من دەتوانم ئەمە بڵێم: كاتێك یاسا دەبێتە چەكێك بە دەستی دیكتاتۆرێكەوە، ئەوا چیتر سەروەریی یاسا لە ئارادا نامێنێت. بەڵكو سەروەری بۆ ئەو یاسایانە دەبێت كە دیكتاتۆرەكە هەڵیان دەبژێرێت بۆ خزمەت گەیاندن بە ئامانج و مەرامەكانی خۆی. و ئەو كاتە زۆر بە سادەیی یاساكانی دیكە فەرامۆش دەكرێن.
* مەترسییەكی دیكەی دەوڵەتی شكستخواردوو، كە حاڵی حازر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبینرێت، بریتییە لە دروستبوونی پەناگەیەكی ئارام بۆ تیرۆریستان، ئەو بارودۆخەی ئێستا لە سوریا و عێراقدا هەن نموونەیەكی ئاشكران، ئایا تا چ ڕاددەیەك دروستبوونی ئەم پەناگە و داڵدە ئارامانە دەبنە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایش لە جیهاندا؟ بە چەشنی ئەوەی دەوڵەتی شكستخواردووی تاڵیبان كردی لە ئەفغانستاندا؟
- سەدەی بیست سەدەی شەڕە تەقلیدییەكان بوو كە دوو سوپای دژ بە یەك لە گۆڕەپانی شەڕ یان ئاسماندا شەڕی یەكتریان دەكرد. بەڵام سەدەی بیست و یەك جۆرێكی جیاواز لە شەڕ بە خۆوە دەبینێت، كە تێیدا دوژمن دوژمنێكی بێدەنگ و نهێنیە، كە هەمیشە بە ئاسانی دەستنیشان ناكرێت، و ئەگەری ئەوە هەیە زۆر كوشندە بێت. تیرۆریستان حەز بە دەوڵەتی شكستخواردوو دەكەن، ئەویش دەقا و دەق لەبەر ئەوەی كە دەسەڵات تێیدا لاوازە یاخود هەر بوونی نییە. هەندێ جار تەنها بەشێكی وڵاتەكەیە كە بوونی حكومەتێكی كارا تا ڕاددەیەك لاوازە تێیدا. ئەمە حاڵەتەكە بوو لە چەند بەشێكی باكووری پاكستاندا، هەروەها مەغریب لە باكووری ئەفریقیا، و بە دڵنیاییەوە دوورگە دوورەكانی فیلیپین، و جەنگەڵەكانی كۆڵۆمبیا و چیاكانی تاجیكستان.
* پێناچێت ئەمریكا لە سایەی ئیدارەی ئۆبامادا ستراتیجیەتێكی هەبێت بۆ ڕێگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی شكستخواردوو، ئەمە لە كاتێكدا هاتنەئارای دەوڵەتی شكستخواردوو لە ناوچەیەكی وەك ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆی هەیە بەرژەوەندییەكانی ڕۆژئاوا بخاتە مەترسیەوە. بە تێڕوانینی ئێوە ئایا ئەم كارەی ئەمریكا هۆكارەكەی ئەوەیە كە لاوازە یاخود بە یەكجاری دەستی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵگرتووە؟
- ئەوە هەر تەنیا ئەمەریكا نییە. یەكێك لە هۆكارەكانی ئەوەی سندوقی ئاشتی هەڵدەستێت بە بڵاوكردنەوەی پاشكۆی دەوڵەتی شكستخواردوو بۆ ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بتوانێت دەستنیشانی ئەو دەوڵەتانە بكات كە ملی ڕێگای پشێوی و ناكۆكیان گرتووە، پێش ئەوەی بە تەواوەتی ببنە دەوڵەتی شكستخواردوو. هاوكاری تەكنیكی یارمەتیدەر دەبێت لەم ڕووەوە ئەگەر بە باشی بە ئامانج بگیرێت و جێبەجێ بكرێت. بەڵام هەر كاتێك دەوڵەتەكە بەرەو ئەوە چوو ڕیزبەندی پێشەوەی لیستی دەوڵەتانی شكستخواردوو بگرێت، ئەوا زۆر زەحمەتە بۆ هەر كەسێك- ئەمریكا بێت وڵاتێكی دیكە- كە كارێكی زۆر بكەن لەو بارەیەوە.
* بە گوێرەی پێشبینیەكان بارودۆخی ئێستای عێراق بەرەو ئەوەیە كە «وڵاتەكە بەرەو پشێوی و هەرەسێكی تەواو هەنگاو دەنێت». ئەگەر تا ئێستا ئەمریكا بە دەیان ملیار دۆلاری لە عێراقدا خەرج كردبێت بۆ پەرەپێدان بە دیموكراسی لە عێراقدا، بەڵام لە لایەكی دیكەوە عێراق بەرەو دەوڵەتی شكستخواردوو هەنگاو هەڵبگرێت، ئایا تا چەند ئەمە كاریگەری دەبێت لەسەر متمانەی ئەمریكا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی؟
- من دەڵێم ئەوە ئەوەی سەلماند كە توانای ئەمریكا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ڕووداوەكان لە بەشەكانی دیكەی جیهاندا توانایەكی تەواو سنووردارە. من هیوادارم ئەمە ئەو دەرسە بێت كە ئێمە فێری بووبین.