پرۆفیسۆر جەین فۆتەین بێجگە لەوەی تیۆریستە لەبواری تەكنەلۆژیی لە هەمان كاتدا یەكێكە لە ئوستادە دیارەكانی زانستی سیاسەت و سیاسەتی گشتی لە زانكۆی ماساچۆستچ و بەڕێوەبەر و دامەزرێنەری سەنتەری نیشتمانی-یە بۆ حكومەتی دیجیتاڵی لەهەمان زانكۆ، پێشتریش ئوستادی حكومەت بووە لەزانكۆی هارڤارد و بەوە بەناوبانگە كە پرۆفیسۆر جەین كار لەسەر گۆڕینی دامەزراوەكان دەكات بەرێگەی بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لە حكومڕانیدا. بۆ قسەكردن لەسەر حكومڕانی لەدەوڵەتی فاشیلدا و ئایندەی ئەو دەوڵەتە فاشیلانە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پرۆفیسۆر جەین فۆتەین كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* بەپێی ئەو توێژینەوانەی لەسەر هۆكارەكانی فاشیلبوونی دەوڵەت ئەنجامدراون، كۆدەنگیەك هەیە بەوەی ئەو دەوڵەتانە بەرەو فاشیل بوون دەچن، كە تیایدا دەستەبژێری حكومڕان، هاوبەشە سیاسییەكانیان وەك دوژمن سەیر دەكەن، ئایا بۆچی لەگەڵ دەركەوتنی ئایدلۆژیەتی بەدوژمن سەیركردن، ئیدی دەوڵەت بەرەو فاشیلبوون دەچێت؟
- لەگەڵ ئەوەی لەسەرەتای دەركەوتنی ئەم بیرۆكانە لای دەستەبژێری حكومڕانەوە هەستێك لایان دروست دەبێت بەوەی بەم رێگەیە بەهێز دەبن، بەڵام لەمەودای دووردا ئەم بیرۆكانە دەوڵەتەكە بەرەو فاشیلبوون دەبات، لەسەرەتادا رەفتاری ئەم دەستەبژێرە وا دەردەكەوێت كە گرتنەبەری ئەم ستراتیژیەتانە شتێكی سەرنجڕاكێش دەبێت، لەبەر ئەوەی هەستی خەڵكی بەرامبەر بە دەوڵەت زیاتر دەكەیت كاتێك لەوانی دیكە دوژمنێك دادەتاشیت و كێشەیان لەگەڵدا دەخوڵقێنێت، واتە وا دەردەكەوێت كە تۆ سەركردایەتیەكی بەهێزت هەیە، بەڵام لە مەودای دووردا كاتێك وڵاتەكە پێویستی بە شەریكێك دەبێت، ئەوا كەسێك نادۆزێتەوە كە هاوكاری بكات یان كاری لەگەڵدا بكات. كەواتە ئەمە بە تێپەڕبوونی كات ڕوون دەبێتەوە كە ستراتیژیەتێكی شكستخواردووە.
* لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەم دیاردەیە، دەستەبژێری تۆتالیتار هەوڵی كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتەكان دەدات بە تایبەتی دەسەڵاتە ئابووری و سەربازیەكان بۆ پاراستنی دەسەڵات. ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی ژێرخانی خزمەتگوزارییەكان بڕمێت، ئایا تاچەند گەل باجی رەفتاری دیكتاتۆریانە دەدات؟
- كاتێك دەسەڵاتێك نەتوانێت بە هاوبەشی لەگەڵ پێكهاتە سیاسییەكان وڵات بەڕێوە بەرێت، ئەوە بەڵگە نەویستە كە پەنا بۆ كۆنترۆڵكردنی هەموو دەسەڵاتەكان ببات، پێش هەمووشیان ئابووری و سەربازی، كە ئەمەشی كرد بێگومان دەبێتە كێشە بۆ دابینكردنی ئەو خزمەتگوزاریانەی خەڵك لە كۆمەڵگەكەدا و لە بواری ئابووریدا پێویستیان پێیەتی، چونكە ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی سەرچاوە و بایەخدانەكان بە ئاڕاستەی نوێگەری نەبێت كە هەمو كۆمەڵگەیەك پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی هەنگاو لەگەڵ تازەگەری تەكنەلۆجیادا هەڵبگرێت و سیستمی پەروەردەیی و سیستمی گواستنەوەی خۆی باش بكات. كەواتە تەركیزی چڕ لەسەر چەند كەرتێكی كەم تەنها لە پێناوی پاراستنی دەسەڵاتدا زیانبەخشە لەسەر بەشەكانی دیكەی كۆمەڵگە.
* بۆ پەردەپۆشكردنی ئەم سیاسەتە دیكتاتۆرییە، دەستەبژێری حكومڕان پەنا بۆ كوشتن و دەستگیركردن و سەركوتكردنی ڕكابەرە سیاسییەكان دەبات و پێكهاتە و لایەنە سیاسییەكانی دیكە كاردانەوەیان دەبێت، ئایا تاچەند بارودۆخێكی لەم شێوەیە وڵات بەرەو شەڕی ناوخۆیی پەلكێش دەبێت؟
- بە دڵنیاییەوە بارودۆخی لەو چەشنە وڵات بەرەو شەڕێكی ناوخۆیی خوێناوی دەبات، لەبەر ئەوەی میكانیزمی چارەسەكردنی كێشەكان دەبێتە بەكارهێنانی هێز و توندوتیژی، ئاشكراشە ڕوودانی شەڕی ناوخۆیی جێی داخە و دەرئەنجامی زۆر خراپی لێدەكەوێتەوە و دەبێتەهۆی ئەوە چەندین كەس ببنە قوربانی و گیان لەدەست بدەن و ئەگەری ئەوە هەیە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەردەوام بێت. لەبەر ئەوە نابێت بكرێتە ڕێڕەوی پەسەندكراوی كاركردن، چونكە باجێكی زۆری دەوێت. بەڵام بێگومان ئەگەر پێكهێنانی هاوپەیمانێتی و شەراكەت لە نێو پەرلەمان یان ئەنجومەنی نیشتمانی یاخود دامەزراوە نوێنەرایەتییەكانی دیكەدا مومكین نەبوو و ئەگەر رێگە بە دەربڕین و دەنگ و بیروبۆچوونەكان نەدرا، ئەوا بەڵێ ئەمە بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆ، بەرەو دەرئەنجامێكی زۆر زیانبەخش.
* ئایا لە ناوچەیەكی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تا چەند هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دەوڵەتێكی شكستخواردوو دەبێتە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی هەرێمایەتی و ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی؟ و هەروەها تا چ ڕاددەیەك تیرۆریزم سوودمەند دەبێت لەو كەلێنە ئەمنیەی لەلایەن دەوڵەتە شكستخواردووەكانەوە دروست دەكرێت؟
- بەڵێ من لەگەڵ ئەمەدا هاوڕام لەبەر دوو خاڵ. یەكەمیان ئەوەیە ئێمە دەزانین كە زۆرێك لە سنوورەكانی نێوان دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سنووری دەستكردن، كە هاوپەیمانێتی ئیتنی یان ئایینی یاخود مێژوویی لە نێوان ئەو سنوورانەدا هەیە، لەبەر ئەوە دەبێت ناوچەكە بە تێكڕا و هاوپەیمانێتیەكانی ناوچەكە لەبەرچاو بگرین. ئەوەی پەیوەندی بە تیرۆریزمیشەوە هەبێت، ئەوا توانایەكی بەرزی كاركردنیان هەیە لە جیهانێكی پشتبەیەكبەستوودا، واتە كاتێك بنكەیەك دادەمەزرێنن لە دەوڵەتێكی شكستخواردودا، ئەوا دەتوانن لەسەر ئاستی جیهان كاریگەریان هەبێت. كەواتە بەڵێ ئەمانە كێشەی نێودەوڵەتین و تەنها كێشەی ئیقلیمی یان كێشەیەك نین لەسەر ئاستی وڵاتەكە.
* بەڵام ئەم بارودۆخە ئێستا لە عێراق و سوریا بە ئاشكرا هەستی پێدەكرێت و تیرۆریستان سوودێكی گەورەیان لە لاوازی و فاشیلی هەردوو دەوڵەتی سوریا و عێراق بینیوە، بە تێڕوانینی ئێوە ئایا چۆن دەكرێت مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعە ئاڵۆزەدا بكرێت؟
- هەروەك پرسیارەكەی ئێوەش ئاماژەی پێدەكات ئەمە بارودۆخێكی تەواو ئاڵۆزە، سەرەتا ئەوە كارێكی ئاسان نییە كە تیرۆریستان و موعارەزەكان لێك جیابكەیتەوە كە بزانیت كێ تیرۆریستە و كێ موعارەزەیە و كێ كێیە. ئەوەی پەیوەندی بە تیرۆریزمەوە هەبێت، ئەوا پرسیارەكە ئەوەیە سەركردە تیرۆریستیەكان كێن و كێن ئەوانەی ڕەنگە هەندێ لە ئامانجەكانی تیرۆریستان جێبەجێ بكەن، بەڵام خودی خۆیان گرووپێكی تیرۆریستی نین؟ مەبەستی من ئەوەیە كە پرسیارەكە ئەوە نییە كێ تیرۆریستە و كێ تیرۆریست نییە، بەڵكو ئاستی جیاوازی تیرۆریست هەن، كەسانێك هەن ئامادەن كاری تیرۆریستی بكەن و كەسانێك هەن بە تەواوی پابەندن بە تیرۆریزمەوە و خەڵكانێك هەن كردەوەگەلێكی دیاریكراو ئەنجام دەدەن، بەڵام – بەدەر لەو كارانە-تیرۆریست نین. كەواتە زۆر زەحمەتە كە چاودێرێك یان شارەزایەكی دەرەكی ئەوە یەكلا بكاتەوە كە یاریزانەكان كێن و ئامانجەكانیان چییە لە مەودای دووردا. و زۆرێك لە گرووپەكان پاڵنەرە دوور مەوداكانیان دەشارنەوە بۆ ئەوەی سوود لە بارودۆخەكە و لەو پشێویە وەربگرن كە لە سوریادا هەیە. كەواتە زەحمەتە گرووپ و هاوپەیمانێتیەكی لە یەكترئاڵا جودا بكەیتەوە و بزانیت چۆن دەبێت مامەڵەیان لەگەڵدا بكەیت یان هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا بكەیت.
* ئەگەر لە كۆتاییدا وتەیەكت هەبێت و ئێمە پرسیارمان نەكردبێت، ئێستا دەتوانیت پێمان بڵێیت؟
- دەمەوێت ئەوەتان پێ بڵێم دەستەبەرداری ئومێد و هیواكانتان مەبن. دووەم دەبێت ئەوە ڕوون بێت كە گۆڕانكاریە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان كاتێكی زیاتریان پێدەچێت و لەوە قورسترن كە زۆرێك لە خەڵكی بیریان لێدەكەنەوە. ئەم كێشانە بە ماوەیەكی كورت دروست نەبوونە بۆ ئەوەی بتوانرێت بە ماوەیەكی كورت چارەسەر بكرێن، تاوەكو بتوانین نوێنەرایەتیەكی شەفافتر بێنینەئاراوە، ئەوا دەتوانین دیالۆگ و گفتوگۆی زیاتر بكەین و دەتوانین حكومەتێك پێبكهێنین كە هاوكاری كردن لە خۆبگرێت و كار بۆ هەمووان بكات.