پرۆفیسۆر مایكل ئەندرسۆن ئوستادی زانستی حكومەتە لەزانكۆی تەكساس و تایبەتمەندە لە سوود وەرگرتن لە ئەقڵی رۆژهەڵات بۆ حكومڕانی لەسەدەی بیست و یەكەم و تێزی دكتۆراكەی بە ناونیشانی: (دامەزاروەیەك بۆ پێوەندییەكانمان لەگەڵ دەوڵەتانی ئۆقیانووسی ئارام و هەوڵدان بۆ گەیشتن بە ئەقڵی ئاسیا)، ئەمەش مانای ئەوەیە پرۆفیسۆر ئەندرسۆن یەكێكە لەو پسپۆرانەی جیهان كە بە بایەخەوە كار لەسەر هەستانەوەی ئاسیا دەكات و پێشبینی ئەوە دەكات لەسەدەی بیست و یەك بە تەنها بە لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا حكومڕانی ناكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر حكومڕانی لەسەدەی بیست و یەك و بیرۆكەی حكومڕانی جیهانی كە لەدوای نەمانی یەكێتی سۆڤێتەوە بانگێشەی بۆ دەكرێت، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر ئەندرسۆن ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی.

* ئەگەر لیبراڵ دیموكراسی وەك باشترین سیستم و میكانیزم بۆ حكومڕانی دانرابێت تاوەكو كۆتایی سەدەی بیستەم، ئەوا لە كۆتایی سەدەی بیستەم بیرۆكەی حكومڕانی جیهانی هاتە ئاراوە، ئەمەش بەو مانایەی پێویستە سەرجەم وڵاتان پیادەی حكومڕانی باش بكەن و هەنگاو بەرەو دیموكراسی هەڵگرن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا حكومڕانی جیهانی شتێكە و لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا شتێكی دیكەیە؟
- ئەو تەركیزەی بەم دواییە لەسەر چەمكی «حكومڕانیی جیهانی» دەكرێتەوە لە بەرامبەر لیبراڵ دیموكراسیدا، ئەمە خۆی لە خۆیدا داننانە بەوەی تاقە سیستمێكی حكومەت لە ئارادا نییە كە چارەسەرەی بۆ سەرجەم كێشەكانی مرۆڤایەتی پێبێت. لەبری ئەوە، پێشنیاری ئەوە كراوە كە پێویستە ئێمە هەوڵەكانمان چڕ بكەینەوە بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی و بۆ باشتركردنی میكانیزمەكانی ڕێكخستن و كارایی گشتی و ...هتد، كە ئەمانە بوونی دامەزراوە دیموكراتیەكان بە پێشمەرج ناگرن. بەڵام ئەو كاتە حكومڕانی لەسەر ئاستی جیهان بەهێزتر دەبێت ئەگەر نۆرمی هاوبەش هەبێت لەسەر ئاستی نەتەوەیی، لێرەدا پێموایە دووبارە تەركیزم لەسەر پەرەپێدانی سەروەری یاسا و هاندانی شەفافیەتی زیاتر و بەرپرسیارێتی زیاترە لە نێو حكومەتەكاندا كە نەك تەنها دەبنە هۆكاری باشتربوونی حكومڕانی، بەڵكو هانی گەشەكردنی هەستی دیموكراتیش دەدەن.
* یەكێك لە بناغەكانی حكومڕانی باش، ئەوەیە گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی هەبێت كە لە بەرژەوەندی هەموو كەسێكدا بێت، نەك تەنها یۆ چینێكی دیاریكراو، ئەمە ئەوە دەخوازێت كە دادپەروەری بگیرێتەبەر، ئەمەش پێویست بەوە دەكات كە خزمەتگوزاریە بنەڕەتییەكانی وەك چاودێری تەندروستی و بەگژداچوونەوەی هەژاری و پەروەردەیەكی باش وەك مافێك بۆ هەموو مرۆڤێك لێی بڕوانرێت، تا چ ڕاددەیەك كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوە جیهانییەكان كاریان بۆ ئەم ئامانجە كردووە؟
- لە سەردەمی ساڵانی هەشتاكان و نەوەدەكانی سەدەی ڕابردودا بە شێوەیەكی گشتی ڕێكخراوە جیهانیەكانی وەك سندوقی نێودەوڵەتی دراو و بانكی جیهانیی فشارەكانیان بە ئاڕاستەی گەشەپێدان پتر جەختی لەسەر پەرەپێدان و چاكسازی بازاڕ دەكردەوە، نەك لەسەر خۆشگوزەرانی كۆمەڵایەتی. پاكێجی ئەو بیرۆكانەی بە كۆدەنگی واشنتۆن «Washington Consensus» ناسرابوون كاریگەری سلبیان هەبوو لەسەر توانای وڵاتە تازە گەشەكردووەكان بۆ بەهێزكردنی ئەو بەرنامانەی دەوڵەت سەرپەرشتی دەكردن لە بوارەكانی تەندروستی و پەروەردە و كەمكردنەوەی هەژاریدا. پێدەچێت لەم ساڵانەی دواییدا ئاڕاستەكە گۆڕابێت، بە چەشنێك دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان (بە سەركردایەتی نەتەوە یەكگرتووەكان) ئێستا پتر جەخت لەسەر پێویستی بەرنامەكانی پەرەپێدان دەكەنەوە. كار و كۆششێكی زۆر هەیە دەبێت بكرێن، بەڵام بەلای كەمەوە ئاڕاستەی گفتوگۆكان ڕاست و دروستە، بە تایبەتی ئەوانەی پەیوەستن بە قۆناغی دوای قەیرانە داراییەكانەوە «post-financial crises».
* ئەو ئامانجانەی حكومڕانیی جیهانی بانگێشەی بۆ دەكرد تەوەرەكانی (پەروەردە و خوێندن، ئاسایش و ئاشتی، كەمكردنەوەی هەژاری)، لەسەر ئاستی جیهان دەكردەوە، بەڵام ئەمانە نەهاتنەدی، بەڵام ئێستا بەهۆی كرانەوە مەترسی دیكەش پەیدابوون وەك گواستنەوەی نەخۆشی بەخێرایی لە هەموو جیهاندا، كەواتە دەبێت سیستمێكی چاودێری تەندروستی جیهانیمان هەبێت، كەواتە تا چ ڕاددەیەك چاودێری تەندروستی لەسەر ئاستی جیهان گرنگە لە سەدەی بیست و یەكدا؟
- بە ڕەوچاوكردنی سروشتی دنیای جیهانگەرایی ئەم ڕۆژگارە، ئەگەری تەشەنەكردن و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گوازراوەكان لە هەر كاتێكی دیكە ڕاستەقینەترە، لەبەر ئەوە گرنگە ئەو ڕێسایانەی لەلایەن ڕێكخراوی تەندروستی جیهانیەوە تەبەنی كراون پتر لەسەر ئاستی لۆكاڵ و نەتەوەیی زیاتر بەهێز بكرێن و پێیانەوە پابەندبین.
* لە پێوەندیدا بە بەگژداچوونەوەی نایەكسانی ئابوورییەوە، ئەوا ئەمە بە تەنها كێشەی ئەو وڵاتانە نییە كە ئابووریەكی لاوازیان هەیە، چونكە هەژاری لە وڵاتانی باشووردا تەنها كێشە نییە بۆ ئەم وڵاتە هەژارانە، بەڵكو هەژاری بۆتە كێشەیەكی جیهانی و كێشەی كۆچبەرانی بۆ وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتە دەوڵەمەندەكان دروستكردووە، هەر لەبەر ئەوەیە كە ڕۆژئاوا بەدەست كێشەی داراییەوە دەناڵێنێت، كە بە شێوەیەك لە شێوەكان تێكڕای داهاتی نەتەوەیی دابەزیوە، چۆن دەكرێت ڕووبەڕووی هەژاری ببینەوە بۆ ئەوەی هەردوو لایەنەكە –وڵاتە هەژار و دەوڵەمەندەكان-ڕزگاریان بێت؟
- من مەیلی ئەوەم هەیە كە هاوڕابم لەگەڵ ئەو دەرئەنجامانەی «Oxford Martin Commission for Future Generations» پێگەیشتووە، ئەو ڕاپۆرتەی لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2013دا بڵاویان كردەوە پێشنیاری ئەوە لە خۆدەگرێت كە بۆ ئەوەی هەژاری لە ڕەگ و ڕیشە و سەرچاوەكەیەوە چارەسەر بكرێت، ئەوا دەبێت لەسەر ئاستی جیهانی هەوڵی هەماهەنگكراو هەبێت» coordinated global effort» بۆ ئەوەی تەركیز لەسەر مناڵان بكرێتەوە. دووچاربوون بە هەژاری لە سەردەمی گەنجێتیدا كاریگەری سلبی لێدەكەوێتەوە بە درێژایی ژیانی ئەو كەسە بەردەوام دەبێت. سەلمێنراوە كە گرتنەبەری ڕێوشوێنە پەرەپێدراوەكانی هاوكاری كۆمەڵایەتی، بە تایبەتی بەكارهێنانی گواستنەوەی مەرجداری پارەی كاش، ڕێگاچارەیەكی موژدەبەخشە بۆ دابینكردنی هاوكاری. لەوەش زیاتر، كارێكی بنەڕەتیە كە وەبەرهێنانی زیاتر لە ژێرخانی تەندروستی و پەروەردەییدا بكرێت.
* لە وڵاتانی باشووردا وەبەرهێنانێكی كەم كراوە لە ئافرەتاندا، واتە لە سەدا پەنجای سەرچاوەكانیان بە هەدەرداوە، چونكە ئەگەر توانای ئافرەتان بەكار نەهێنرێت، ئەوا ئەم دەرئەنجامەت دەستدەكەوێت، واتە ئەگەر نیوەی دانیشتوان نەخوێندەوار بوون، ئەگەر یەكسانی نێوان پیاو ئافرەت نەیەتەدی، ئایا چۆن دەتوانیت هەنگاو بەرەو حكومڕانی باش هەڵبگریت؟
- پرسی پەروەردە و پرسی وەبەرهێنان لە ئافرەتاندا دوو پرسی لێكدانەبڕاو و لێكجیانەكراوەن لە تێڕوانینی مندا. ماوەیەكە ئەو كۆدەنگیە دروست بووە لە ئاست ئەو ڕاستیەی كە كچانی پەروەردەكراو یەكێكە لە باشترین ئەو دەرئەنجامەی لە وەبەرهێنان لە وڵاتەكەدا دەكەوێتەوە لە ڕووی دابەزینی ڕێژەی مردنی مناڵان، كەمكردنەوەی نەخۆشیە گوازراوەكان و زیادكردنی توانای داهات. من هاوڕام كە گرنگی پەروەردەی كچان درێژ دەبێتەوە بۆ بواری حكومڕانی. ئەگەر بەرپرسیارێتی و لەخۆگرتنی هەمووان لایەنگەلێكی بنەڕەتی حكومڕانی باش بن، ئەوا گرنگە پێگەی نوێنەرایەتی بە ئافرەتان بدرێت. تاكە ڕێگە بۆ ڕوودانی ئەمە بریتییە لە بەرفراوانكردنی بواری دەستڕاگەیشتنی ئافرەتان بە پەروەردەیەكی ئاست بەرز لە هەموو ئاستەكاندا.