پرۆفیسۆر نێڵ رۆسندرۆف تۆژەری باڵایە لە سەنتەری دیپلۆماسیەتی گشتی لە زانكۆی باشوری كالیفۆرنیا و ساڵانێكی دوور و درێژیش ئوستاد و نووسەر و راوێژكار بووە لە ناوچە جیاوازەكانی جیهان لەسەر بابەتی پەیوەندار بە پەیوەندییەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا و هەروەها كاریگەری كەلتور لەسەر دیپلۆماسیەت و رەنگدانەوەی لە پێوەندییە نێودەوڵەتیەكاندا، بۆ قسەكردن لەسەر چۆنیەتی سەركردایەتیكردنی جیهانی ئێستا لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، كە هەر ئەو رێكخراوە نێودەوڵەتییە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهان دامەزراوە، بۆیە پرسەكە ئەوەیە رێكخراوێك لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم دامەزرابێت، ئایا دەتوانێت بەهەمان شێوەی سەدەی بیست، سەدەی بیست و یەكیش بەڕێوە بەرێت؟ ئایا جیهان بیری لەوە نەكردۆتەوە پێویستە هەیكەلی ئەم رێكخراوە بگۆڕێت یان فراوانبكرێت؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسانە و چەند پرسێكی دیكە پرۆفیسۆ نیڵ رۆسندرۆف بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* نزیكەی 25 ساڵ بەسەر ڕووخانی دیواری بەرلیندا تێدەپەڕێت و دەبینین كە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی ساردیش هێشتا ئەنجومەنی ئاسایش هەمان ئەو پێنج ئەندامە هەمیشەییەی هەیە كە لە سەردەمی شەڕی سارددا هەیبووە، هەروەها نەتەوە یەكگرتووەكانیش هەمان ئەو ڕێكخراوەی دوای جەنگی جیهانی دووەمە، ئایا نەتەوە یەكگرتووەكانی دوای جەنگی جیهانی دووەم دەتوانێت جیهانی سەدەی بیست و یەك بەڕێوە ببات، لەبەر ئەوەی ئێستا جیهان گۆڕاوەو كێشەكانیش گۆڕاون؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە، دوو شێواز هەیە بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە. یەكەمیان بریتییە لە شێوازی تیۆری و گریمانەیی، ئەوی دیكەیان لەڕووی پراكتیكیەوە، لەڕووی واقیعی پراكتیكەوە، مەبەستمان ئەوەیە بۆئەوەی هەر گۆڕانكارییەك یان فراوانكردنی لە ئەنجومەنی ئاسایشدا دروست بێت، ئەوا پێویستت بە ڕەزامەندی ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش دەبێت. بەڵام ئەمە-بەلای كەمەوە بۆ ئایندەیەكی دیاریش- ئەگەرێكی زۆر دوورە. ئایا لەم ساتەوەختەدا بەریتانیا و فەڕەنسا شایستەی ئەوەن هەر یەكەیان كورسیەكی هەمیشەییان هەبێت لە ئەنجومەنی ئاسایشدا، لەم ساتەوەختەدا ئەمە مایەی مشتومڕە. گفتوگۆكراوە لەبارەی فراوانكردنیەوە بۆ نموونە بۆ ئەوەی ئەڵمانیا لە خۆبگرێت- ئەمە لە ڕوانگەی ئەوروپاوە- یان هیندستان بهێنرێتە ناوەوە، یاخود پێگەیەك بۆ ئەوروپای یەكگرتوو لەبری فەڕەنساو بەریتانیا دابنرێت، یاخود بەرازیل بهێنرێتە ناوەوە. بەڵام هەمیشە ئەمە پەیوەستە بە مافی ڤیتۆوە لەسەر ئەو جۆرە بەرفراوانكردنە، ئەوە كێشەیەكی بونیادی و كێشەیەكی سیاسیشە (structural problem and political problem) و بەم زووانەش چارەسەر ناكرێت. –پێموایە لەڕووی عەمەلیەوە-باشترین شتێك كە ئومێدی بۆ بخوازین ئەوەیە نەتەوە یەكگرتووەكان بە پێكهاتەكەی ئێستاوە دۆخەكە تێپەڕێنێت و باشترین كارێك بكات كە لە دەستی بێت.
* لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، ئەمریكا بانگێشەی بۆ سیستمی نوێی جیهانی كرد، ئەمەش بە مانای ئەوە هات هەموو وڵاتێك بەرەو دیموكراسی بڕوات و سەردەمی شەڕی سارد بەسەربچێت، بەڵام ئەو توندوتیژی و پشێوییەی لە ماوەی 25 ساڵی ڕابردودا بینیمان زیاتر بوو لەو توندوتیژیەی لە ماوەی 45ی ساڵی شەڕی سارددا بینیمان، ئایا ئەمە بە مانای ئەوە دێت هێشتا سیستمێكی نوێی جیهانی دروست نەبووە؟
- ئەوە پرسیارێكی باشە، چەمكی سیستمی نوێی جیهانی- لەڕاستیدا- لەلایەن كەسێكەوە، یان ئیدارەیەكەوە گوزارشتی لێكرا- كە بە دڵنیاییەوە ئیدارەی بۆشی باوك بوو-، كە ئەو چەند خاڵێكی خستەڕوو-ئاشكرایە- لەبارەی دەستێوەردانی ئەمریكاوە لە داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە. بەڵام ئایا دەبوو ئەوە وەك گوزارشت كردنێك لە سیاسەتێكی درێژخایەنی ئەمریكا یان ئامانجێكی درێژخایەنی ئەمریكا سەیر بكرایە؟ ئەمە وەك پرسیارێكی كراوە دەمێنێتەوە. كاتێك بۆشی باوك لە ساڵی 1990 و 1991دا گوزارشتی لەمە كرد- ئەمە لە ڕوانگەیەكی مێژوییەوە دەڵێم- ئەوا ئەمە ساتەوەختێك بوو، كە بە دڵنیاییەوە چەندەها شت لەو كاتەوە ڕوویان داوە كە بۆشی باوك لە باسكردنی سیستمی نوێی جیهانیدا پێشبینی نەكردو نەیدەتوانی پێشبینی هێڕشەكانی 11ی سێپتەمبەر بكات لەلایەن ئەل قاعیدەوە بۆ سەر ئەمریكا دەیەیەك دواتر، هەروەها پێشبینی نەكرد و نەیدەتوانی پێشبینی بكات كە دواتر كوڕەكەی لە ساڵی 2003دا عێراق داگیر دەكات. كەواتە ئاسانە لە ساتەوەختێكی مێژووییدا گوزارشتێك بكەیت. هەروەها ئێوە بیرتانە كە فرانسیس فۆكۆیاما نزیكی ئەو كاتە بۆچوونێكی گەشبینانەی ڕاگەیاند كە ئێمە گەیشتووینەتە «كۆتایی مێژوو»، نەك بە مانا حەرفیەكەی، بەڵكو بە مانای ئەوەی تەحەددیەكی جددی نییە بۆ جۆرێكی دیاریكراو لە جیهانبینی لیبراڵ دیموكراسی وەك باشترین شێوە بۆ ڕێكخستنی سیاسەتی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی، ئایا ئەوە ڕاست بوو یان نا، ئەمە وەك پرسیارێكی كراوە دەمێنێتەوە. بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەو پێشبینی ئەو تەحەددیاتانەی نەدەكرد كە بەهۆی سەرهەڵدانەوەی ناسیۆنالیزمی دروست بوون لە ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شوێنەكانی دیكە، كەسیش لەو كاتەدا ئەو شیكردنەوەیەی قبوڵ نەدەكرد، ڕەنگە جگە لە هەندێ شیكەرەوە لە CIA و MI5 نەبێت كە ئەو پێشبینیەیان كردبێت كە تیرۆریستان تواناو ئیرادەی ئەوەیان هەبێت ئەو زیانە بگەیەنن كە لە 11ی سێپتەمبەردا ئەنجامیاندا. لەبەر ئەوە پێموایە دەبێت وریا بین و نەڵێین جۆرج بۆشی باوك لە ساڵی 1991دا سیستمی نوێی جیهانی ڕاگەیاند، لەبەر ئەوەی ئەوە ماوەیەكی زۆر پێش ئێستا بوو و زۆر شتیش لەو كاتەوە ڕوویانداوە.
* چاوەڕوانی و پێشبینیەكان بەو جۆرە بوون كە ئەمریكا وەك تاكە هێزی باڵادەست جیهان بەڕێوەببات، بەڵام دەركەوت ئەمریكا ناتوانێت ئەو كارە بكات، ئێستا لەبری جیهانێكی دوو جەمسەری، جیهانێكی فرەجەمسەری هەیە، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت نەتەوە یەكگرتووەكان ناتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات، ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە ڕێكخراوێكی نوێ دروست بكرێت بۆ چارسەرەكردنی كێشە هاوچەرخەكان؟
- دەرفەت بدەن بەو شێوەیە وەڵامی پرسیارەكە بدەمەوە كە بە وردی ڕەنگدانەوەی تێڕوانینی من بێت. من پێم خۆشە توانایەك لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا ببینم بۆ ئەوەی بە شێوەیەك بگۆڕێت كە ببێتە ئامڕازێكی كارا بۆ حكومڕانی جیهانی، نەك ببێتە تاكە ڕێكخراوی حكومڕانی جیهانی، بەڵام من ئەوەندە واقیعیم كە متمانەم بەوە هەیە كە تاوەكو سیستمی دەوڵەتمان هەبێت كە دوو سەد دەوڵەتی نەتەوەییمان هەبێت و هەر یەكەیان كۆمەڵێك ئامانج و بەرژەوەندی ژیاریی خۆی هەبێت، ئەوا بۆ ئەوەی زۆرینەی ئەم وڵاتانە والێبكەیت كە دەست لە بەشێك لە سەروەری خۆیان هەڵبگرن بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان یان هەر قەوارەیەكی دیكە بۆ ئەوەی- بەڕاستی- ببێتە حكومڕانی جیهانی یان قەوارەیەكی مەركەزی، ئەوا پێم وانییە ئەمە ڕووبدات، یان لە ئایندەیەكی دیاریشدا ڕووبدات. من وەك مێژوونووسێك، تۆپێكی سیحریم پێ نییە، ڕاستە هەموو شتێك ڕێی تێدەچێت، بەڵام ئەمە ئەگەرێكی زۆر دوورە. من پێم خۆشە گۆڕانی پێویست لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا بێتەدی بۆ ئەوەی كاراتر بێت لە بەشداریكردن لە حكومڕانی جیهانیدا، تەنانەت ئەوەش تۆزێك قورسە. حاڵی حازر بەریتانیا و فەڕەنسا و ئەمریكا و چین و ڕوسیا هەن، كە ئەمانە هێزگەلێكن ململانێ لەگەڵ یەكدا دەكەن ئەگەر ڕكابەری و دوژمنایەتی نەكەن. ئەگەر بگەڕێیتەوە بۆ ساڵانی سەرەتای نەوەتەكان ئەوا یەكێتی سۆڤیەت خۆبەخشانە خۆی كوشت (voluntarily committed suicide) لە نێو خۆڵەمێشی یەكێتی سۆڤیەتەوە-بڕیار بوو- ڕووسیایەكی دیموكراتی دروست بێت كە بە ڕوونی خۆی لە ئەوروپا نزیك بكاتەوە، گۆرباتچۆف لە ساڵی 1986دا باسی ماڵی هاوبەشی ئەوروپای كرد، كاتێكیش ڕووسیا بەهاكانی ئەوروپای لەخۆگرت.......، ئەمە مایەی گەشبینیەكی زۆر بوو. دوای ڕووداوەكانی گۆڕەپانی تیانمین لە ساڵی 1989دا وێنەیەكی ڕەش بۆ چین وێنا دەكرا، بەڵام بە دڵنیاییەوە لە سەرەتای نیوەی دووەمی ساڵانی نەوەدەكانەوە بڕیاریاندا كە فرەیی ئەوروپا تەبەنی نەكەن، بەڵام لەلایەكی دیكەوە، خۆیان وەك ئەكتەرێكی باش خستەڕوو لە سیستمی سیاسی و ئابووری نێودەوڵەتیدا. ئەگەرچی لەو كاتەدا نیگەرانی ئەوە هەبوو كە هەڵكشانی چین وای لێدەكات لەسەر ئاستی جیهانی و لۆكاڵی بە شێوەیەك خۆی بچەسپێنێت، وەك ئەڵمانیای سەردەمی قەیرانی لێبێت كە لەكۆتاییدا كاریگەری ناسەقامگیری لێكەوتەوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت ئەمە ساتەوەختێك بوو، ساتەوەختێكی مێژوویی بوو لەو كاتەدا. من حەزناكەم ئەمە بڵێم، بەڵام جیهان شوێنێكی پڕ لە پشێویە و مێژووش بەپێی خشتەیەك یان بەرنامەیەك بەڕێوەناچێت كە بتوانین پێشبینی بكەین، بەڵام دەبێت باشترین كۆششی خۆمان بكەین كاتێك سیستمێكی جیهانی لە ئارادا نابێت، یان سیستمێكی جیهانی دەبێت كە ئێمە پێشبینی و چاوەڕوانمان نەدەكرد، ئەوا دەبێت مامەڵە لەگەڵ هەل و مەرج و پێكهاتەكەدا بكەیت، بەڵام دەبێت كاتی بدەیتێ.
* هەروەك دەوترێت مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە، ئەگەر لە ساڵانی نەوەتەكان بڕوانین ئەوا وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ناوچەی بەڵقان پڕبوو لە توندوتیژی و كوشتنی بە كۆمەڵ، ئێستا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەو كێشانەدا تێدەپەڕێت، بەڵام كێشەكانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات بە دروستكردنی وڵاتی نوێ چارەسەركرا، ئایا دەكرێت هەمان چارەسەر بۆ كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگیرێتەبەر؟
- شتێكی زۆر باش دەبێت ئەگەر وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست- بە ڕاستی- ئەوە دووبارە بكەنەوە كە ئەو كاتە ئەوروپای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵات كردیان. من ئەوە دەزانم كە ئێوە بۆچوون و تێڕوانینێكی تایبەتتان هەیە لە ناوچە كوردییەی خۆتان بەڕێوەی دەبەن، من بۆ ساتێكیش و لە هیچ كاتێكدا بانگەشەی ئەوە ناكەم شارەزایی عێراقم... -من ستراتیژیستێكی جیهانیم-ئەگەرچی هەمیشە هەوڵدەدەم بزانم ڕوقعەی شەترەنجە سێ ڕەهەندیەكە بە چ شێوەیەكە. بەڵام – بە دڵنیاییەوە- لە ڕوانگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، تا ئێستا هەرێمە كوردییەكەی عێراق كارو كردەوەگەلێكی زۆری ئەنجامداون كە ڕاست و دروستن. ئێوە باسی بیرۆكەی ئەوەتان كرد كە بەشێكی چارەسەرەكە بریتییە لە بەبەڵقانكردنی ناوچەكە لە ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا، كە من پێموایە ئێوە باسی ئەوروپای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵات دەكەن، وەك جیابوونەوەی چیكۆسلۆفاكیا بۆ كۆماری چیك و سلۆفاكیا، یان لەبەریەكهەڵوەشانی یوگوسلافیا. كە ناكۆكی شەكەتی كردبوون و ئامادەی ئەوەبوون میانگیری قبوڵ بكەن و هێزی ئاشتیپارێز- كڵاوشینەكان-قبوڵ بكەن. كە ئەمە یەكێك لە كارە باشەكان نەتەوە یەكگرتووەكان بەڕاستی توانیویەتی ئەنجامی بدات، ڕەنگە ئەمە یەكێك بێت لە باشترین ئەركەكانی كە پێی هەڵسابێت. دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت كە پۆڵ وۆڵفووتز، كەسێكی زۆر ژیرە و ئەو باسی دوو وانەی كرد لەوەی لە ئەوروپای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵات ڕوویدا، كاتێك یەكێتی سۆڤیەت هەرەسی هێناو پەیمانی وارشۆ هەڵوەشایەوەو كاتێكیش چیتر هەژموونی- ئەگەر باڵادەستی تەواو نەبووبێت- یەكێتی سۆڤیەت لە ئارادا نەما بەسەر ناوچەكەدا، پەرەی بەو بیرۆكەیەدا كە دەكرێت ئەوەی لە ئەوروپای ڕۆژهەڵاتدا ڕوویدا بكەیتە مۆدێلێك بۆ تێگەیشتن لەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوودەدات، كاتێك دیكتاتۆرێك لادەبەیت، وەك ئەوەی لە عێراقدا ڕوویدا. كە ئەگەر سەددام حوسێن لاببەیت، ئەوا دەبێت دیموكراسی و فرەیی بێتەئاراوە، چونكە ئەو باڵادەستیە نامێنێتەوە، وەك ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت هەیبوو- بەسەر ئەو ناوچەیەوە-، بەڵام ڕەوتی ڕووداوەكان بەم شێوەیە نەبوون، كەواتە هەموو وڵات و هەموو ناوچەیەك مێژووی خۆی هەیەو كێشەی خۆی هەیەو ڕەوتی خۆی هەیەو ئەگەر هەوڵبدەین هەلومەرجی وڵاتێك لەگەڵ ئەوەدا بگونجێنین كە لە وڵاتێكی دیكەو لە بارودۆخێكی جیاوازداو لە زەمەنێكی جیاوازدا ڕوویانداوە ئەوا ئەم كارەت پێناكرێت، كەواتە دەبێت زۆر زۆر وریابین لەوەی ئێمە لە ئاست چارەسەرێكدا كە لە زەمەنێكی جیاواز و هەلومەرجێكی جیاواز و مێژووییەكی جیاوازدا هاتبێتەئاراوە.
* نەخشەی دوای جەنگی جیهانی دووەم مایەی كێشە بوو بۆ ئەم وڵاتانە، كە ناكۆكیە ناوخۆییەكان بوونەتە كێشەیەك بۆیان، بۆ نموونە كوردستان كە بەسەر چوار دەوڵەتدا دابەشكراوە، درەنگ یان زوو سەربەخۆیی ڕادەگەیەنێت، كێشەی دابەشكردنی ئەڵمانیا و كۆریا كە خاوەنی یەك زمانن، ئێستا ئەم كێشەیە لەم بەشەی جیهانیشدا- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی هەیە-، بۆ نموونە لە پێوەندیدا بە كوردستانەوە و پێدەچێت لەم ناوچەیەشەدا سەردەمی دیكتاتۆریەت بەسەرچووبێت، لەبەر ئەوەی خەڵكی داواكاریان هەیەو ئەمەش بە مانای ئەوە دێت پشێوی بە ئاسانی دروست دەبێت و سەقامگیریش بە ئاسانی ناگەڕێتەوە، ئایا دەكرێت ئاشتی و سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بهێنرێتەدی؟
- ئاسانە بڵێیت بەڵێ مومكینە. بەڵام پرسیاری ئەوە دێتە ئاراوە كە ئایا ئەگەرەكان چین؟ ئەوەی ئێوە ئاماژەتان پێكرد زۆر ڕاستە، كە هەر یەكە لەم وڵاتانە مێژووی خۆی و هەلومەرجی خۆی هەیەو تایبەتمەندی خۆی هەیەو كێشەی خۆی هەیە. دەتوانین لە وڵاتی تونس بڕوانین، ڕوونە كە تونس هێشتا كێشەی هەیە، بەڵام ئەستێرەیەكی پڕشنگدارە لە بەهاری عەرەبیدا، كە نەك هەر تەنها بەرەوپێشچوون و پاشەكشە بەخۆیانەوە دەبینن، بەڵكو هەوڵی جددی دەدەن بۆ ئەوەی بونیادێك بهێننە ئاراوە كە لای هەموو لایەكی وڵاتەكە جێی قبوڵكردن بێت. من ئومێدەوارم كە بتوانن و سەركەوتوو بن لەو كارەدا. ئەمە هاوكارو یارمەتیدەرێكی زۆر دەبێت بۆ ناوچەكە. هەروەها ئەوەی لە هەرێمە خۆبەڕێوەبەریە كوردییەكەی عێراقدا دەگوزەرێت مایەی ئۆمێدێكی زۆرە. ئەگەرچی پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئایا ستایلی جیابوونەوە دەگرنەبەر لە عێراقدا، یاخود دەبێت عێراق بپارێزرێت، ئەمە وەك پرسیارێكی كراوە دەمێنێتەوە. بەڵام ئەگەر عێراق نەپارێزرا- هەروەك وتم من تۆپی سیحریم پێی نییە-بەڵام ئەوا پرۆسەیەكی زۆر پڕ لە پشێوی دەبێت، لەبەر چەندین هۆكاری جیاواز، چونكە كێ كۆنتڕۆڵی نەوت دەكات و كێ دابەشی دەكات؟ تاد. هەروەها كاتێك لە عێراق دەڕوانیت، ئەوا ئەم وڵاتانە لەلایەن هێزە كۆڵۆنیاڵیەكانەوە پێكەوە كۆكراونەتەوە. تەنیا دەتوانین ئاماژە بە چەند وڵاتێك بكەین لەو ناوچەیەدا- كە بەپێی پێناسەی تەقلیدی دەوڵەتی نەتەوەیی- ئەوا مێژوویەكیان هەبووە وەك وڵاتێكی سادە-، یەكێكیان میسرە و ئێرانیش وڵاتێكی دیكەیە، دەتوانین مشتومڕ لەبارەی چەند وڵاتێكی دیكەوە بكەین، زۆرێك لەم هێڵانە لەلایەن ورد كرۆزۆن یان وینستۆن چەرچڵەوە كێشراون، ئەمەش تەحەددی گەلێكی زۆر دروست دەكات. زۆرجار باسی مشتومڕ دەكرێت لەبارەی مۆدێلێك بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل لە نێو جەرگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایەو وڵاتێكە سەر بە جیهانی یەكەمە، مەڵبەندێكە بۆ نوێگەری تەكنەلۆجیا و چەقێكی داراییە و هەموو ئەو شتانە ڕوودەدات تێیدا، من بە هیچ شێوەیەك بانگەشەی ئەوە ناكەم كە یۆتۆپیایە، بەڵام بە چەندین شێوە دەتوانرێت وەك مۆدێلێك لە ئیسرائیل بڕوانرێت، هیودارام وەك تونس بێت كاتێك كێشەكان چارەسەر دەكات و دەبێتە مۆدێلێك. هەروەها پرسیاری ئەوە دەكرێت ئایا ئەولەویاتەكانی حكومەت چین و ئایا لە ڕاستیدا ئەولەویاتەكانی خەڵك چین لەم ناوچەیەدا؟. بیرتانە كە ڕاپۆرتێكی UNDP بڵاوكرایەوە لە ساڵی 2002دا، ئەوا تاوەكو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە مافەكان دەستەبەرنەكات، ئەوا نیوەی دانیشتووانەكە بێبەش دەبن، مەبەست ئافرەتان بوو، بەڵام –ئێوە دەزانن-بەشێكی بەرچاوی خەڵكەكە لە ناوچەكەدا پێیانوابوو نەخێر ئەوە هێڕشێكی بنەڕەتیە بۆ سەر سیستمێكی كۆمەڵایەتی تەقلیدی ئێمە. كوردستان لەم ڕووەوە هەندێ خەباتی جددی دەكات و ئەوەش شتێكی باشە. بەڵام چەند شتێكی سەرەكی هەن، وەك سەروەری یاسا، پێدانی مافی تەواو، پاراستنی كەمینەكان و دووركەوتنەوە لە دەوڵەتێكی ئیتنی یان ئایینی، ئەگەرچی-ڕەنگە- ئیتنیەتێك یان ئایینێكی باڵادەستیش هەبێت، بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی مەدەنی و كۆمەڵگەیەكی مەدەنیت هەبێت. من ئەمە لەلای خۆمەوە ناهێنم، پێشتر بە هەزاران جار لەبارەی ئەمەوە نووسراوە، ئەم پێشنیارە بە شێوەیەكی گشتی بۆ هەموو شوێنێك ڕاستە، واتە گرنگە بۆ ئەوروپای ڕۆژهەڵات، گرنگە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگە بۆ باشووری ئاسیا و شوێنەكانی دیكە، ئەمانە پێوەرن بۆ ئەوەی لە حاڵەتێكەوە كە گەشەكردن و سەقامگیری تێدانییە هەنگاو بنێیت بۆ سەقامگیری.
* تیرۆر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆتە كێشەیەكی دیكە كە هەڕەشە لە ئاسایش و ئاشتی جیهان دەكات، كە لە عێراقەوە تا ئەسیوبیا چالاكن، هەروەها ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەورەترین سەرچاوەی وزەی تێدایە لە جیهانداو تیرۆریستانیش لەم ناوچەیەدا چالاكن، ئایا ئەگەر دەست بەسەر ئەم وزەیەدا بگرن و قەیرانێكی وزە لە جیهاندا دروست بكەن، هەروەك چۆن ئێستا ئەوروپاو ئەمریكا جۆرێك لە قەیرانیان هەیە، ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەمە كاریگەری لەسەر ڕۆژئاوا دەبێت بۆ ئەوەی دەستێوەردان بكات؟
- بەلای تیرۆریستانەوە، یان هەر ڕێكخراوێكی تاوانكاری گەورەوە، كە ناوچەیەكی ئارامیان هەبێت، ئیتر باسەكە باسی تیرۆریستان بێت، یان چەتەی دەریا بێت، ئێوە باستان لە ئەسیوبیا كرد، من باسی سۆماڵ دەكەم، یاخود باسی ماددەی هۆشبەر بكەیت، كە ناوچەیەكی ئارامیان هەبێت، بۆ نموونە لە بەشێكی گەورەی مەكسیكداو شوێنەكانی دیكە لە ئەمریكای لاتین، كە بە هەمان شێوە هەندێ شوێنی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش هەیە لەو ڕووەوە. هەروەها باشووری ئاسیا. كە هەر كاتێك وڵاتێكت هەبێت یان ناوچەیەكی بەرفراوانت هەبێت كە ناوچەیەكی ئارام بۆ ئەو جۆرە چالاكیانە دەستەبەر دەكات، ئەوا ئەمە مەترسیدارە، كەواتە ئەوە بەهایەكی زۆری هەیە كە هەوڵ بدەیت هەلومەرجێك بخوڵقێنیت كە دەوڵەتە نەتەوەییەكان یان هەرێمەكان بتوانن كۆمەڵگەی مەدەنی بپارێزن، یان بنیات بنێن، لەگەڵ بونیادی سیاسیدا كار بۆ بەهێزكردنیان بكەیت، نەك بە شێوەیەك كە ئەگەر ئەوەی هەبێت دووچاری گەندەڵی ببنەوە یان دووچاری هەڕەشە ببنەوە، یاخود پشێویەكی دروست بێت كە بوار بەم دیاردانە دەدات گەشە بكەن. كەواتە من دەڵێم ئەمە زۆر گرنگە. شتێك هەیە كە دەبێت لە یادمان بێت. تیرۆریزم شتێكی مەترسیدارە، ئەو سیناریۆیەی مایەی خەوزڕاندنە، ئەوەیە ڕۆژێك لە ڕۆژان ئەلقاعیدە یان ڕێكخراوێكی هاوشێوە چەكی كۆمەڵكوژی بكەوێتە دەست- من تەنها باسی «DIRTY «BOMB ناكەم، بەڵكو باسی چەكی ناووكیش دەكەم- توانای ئەوەی هەبێت لە هەندێ شاری گەورە لە هەندێ شوێندا بەكاری بهێنێت. ئەمە سیناریۆیەكی مەترسیدارە، ئەمە زۆر ترسناكە. هێشتا ئەمە جیاوازە لەوەی لەسەردەمی شەڕی سارددا هەبوو، ئەوەتان لەیادە كە هەمیشە ئەوە بەس بوو كە پەنجەیەك بە دوگمەیەكدا بنرێت بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی كۆتایی پێبێت. لەبەر ئەوە دەبێت سەیری سروشتی هەڕەشەكە بكەین، تیرۆریستان ناتوانن كۆتایی بە جیهان بهێنن، دەتوانن لەسەر ئاستی ئەو ناوچەیەی چالاكی تێدا ئەنجام دەدەن و ئەو ناوچەی بارەگەیان هەیە تێیدا توندوتیژی بهێننەئاراوە. بە دڵنیاییەوە دەتوانن زیان بگەیەنن، ئەو ڕاستیەی كە سەنتەری بازرگانی جیهانیان ڕوخاندو توانییان نزیكەی هەمان ژمارەی ئەو كەسانە بكوژن كە لە ڕووداوی پێرل هاربوردا كوژران- كە لە ساڵی 1941دا ڕوویدا-، بەڵام ئەمە بەس بوو بۆ ڕوودانی ئەو ڕووداوانەی دواتر، وەك شەڕی عێراق لەلایەن ئەمریكاو چالاكیەكانی دیكەو هەندێ لایەنی سیاسەت و كۆمەڵگەی ئەمریكی گۆڕی. بەڵام ئەوە نەبووە هۆی كەمكردنەوە توانای تیرۆریستان بۆ ئەنجامدانی كارەكانیان لە سەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی و تەنانەت جیهانیش بە ڕاددەیەكی دیاریكراو. بەڵام هەڕەشەیەك نییە لەسەر بوونی جیهان- كە كۆتایی بە جیهان بێنێت-، گرنگە ئەم تێڕوانینەمان هەبێت، ئەلقاعیدە ناتوانێت جیهان بتەقێنێتەوە ئەگەرچی پێی خۆشە ئەم كارە بكات. ئەوان ئەم توانایەیان نییە.