پرۆفیسۆر جامیس ئێن گرین ئوستادی مێژووی سیاسەتە لەزانكۆی براون و تایبەتمەندە لەسەر مێژووی دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی بەگشتی و مێژووی بەرازیل و پورتوگال بە تایبەتی، كە هەردوو دەوڵەتەكەش بەرازیل و پورتوگال هەتا ساڵانێكی زۆر لەلایەن دیكتاتۆریەتی سەربازی بەڕێوەدەبران، بۆ قسەكردن لەسەر ئەقڵیەتی دیكتاتۆری و مەترسی سەرهەڵدانی ئەم ئەقڵیەتە لە وڵاتانی قۆناخی راگوزەری بەرەو دیموكراتیدا، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی پرۆفیسۆر گرین كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* كێشەی سەرەكی دیكتاتۆرەكان بریتییە لەوەی كێشەی سیاسی لەگەڵ سەرجەم هاوپەیمانەكانی دروست دەكات و هەروەها وەكو دوژمن مامەڵە لەگەڵ هەموو لایەكیشدا دەكات. بە بۆچوونی ئێوە تا چ ڕاددەیەك سەرهەڵدانی ئەم ئایدۆلۆژیەتی دیكتاتۆری بە هەنگاو هەڵگرتن بەرەو شكستهێنان بە دەوڵەت دادەنرێت؟
- ئەقڵیەتی دیكتاتۆری شكست بەدەوڵەتی دیموكراتی دەهێنێت و دەیگۆڕێت بۆ سەركوتكاری و خۆسەپاندن، كە ئەمەی بۆ چووە سەر ئەو كاتە لەو دەوڵەتەدا هەم دەتوانێت سەركەوتن بەدەست بهێنێت و هەمیش بەهۆی سەركوتكارییەوە دەتوانێت پشتیوانی جەماوەریش بۆخۆی دروست بكات، بۆ ئەوەشی جێگە پێی باشتر قایم بكات، ئەوا پەنا بۆ سیاسەتی ئابووری و جوڵاندنی هەستی ناسیۆنالیزمی خەڵك دەبات، بۆیە لەم رێگەیەوە هەستی خەڵك بۆلای خۆی رادەكێشێت، بەڵام ئەگەر ئەمەی بۆ نەچووە سەر واتە نەیتوانی بەرێگەی سیاسەتی ئابووری و جوڵاندنی هەستی ناسیۆنالیزمی خەڵك پشتیوانی بەدەست بهێنێت، ئەوا پەنا بۆ شێوازی دیكە دەبەن لە كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات یان بەرێگەی هەڵبژاردن دەسەڵات ببەنەوە، بۆ ئەمەش پەنا دەبەنە بەر (گوشار، ناچاركردن، توندوتیژی، سەركوتكردن، تیرۆر). لەمێژووی سیاسیدا بەشێكی زۆر لە دیكتاتۆرەكان بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ سەركەوتوو بوون و توانیوویانە ئەم كارە بكەن و درێژەی پێبدەن، بۆیە دیكتاتۆرەكان وێڕای ئەوەی پەنا بۆ توندوتیژی و گوشار و تیرۆر دەبەن، لەهەمانكاتدا لەرێی حكومەتەوە هەندێك كار دەكەن كە خەڵك بە ئیجابی لەقەڵەمی بدات، بەڵام زۆرێك لە دیكتاتۆرەكانیش دووچاری كێشە دەبنەوە كاتێك ئەو شتانەی ئەوان بانگەشەی بۆ دەكەن و پەرەیان پێدەدەن لەبەریەكهەڵدەوەشێنەوە. دەكرێت لێرەدا نموونەی بەرازیل بهێنینەوە كە خراپترین سەردەمی دیكتاتۆریەت بریتی بوو لە ساڵانی نێوان 1969 و 1974، خراپترین سەردەم بوو لە ڕووی سەركوتكاریەوە، بەڵام باشترین سەردەمیش بوو لە ڕووی گەشەكردنی ئابووریەوە، كە ڕێژەی گەشەكردن گەیشتە لە سەدا 11، بەڵام كاتێك لە ساڵی 1973دا قەیرانی نەوت لە جیهاندا ڕوویدا و بەرازیلیش ناچار بوو نەوت هاوردە بكات و نرخەكانی بەرزكردەوە، ئەوا چینی ناوەڕاست كە پشتیوانی لە دیكتاتۆریەت دەكرد دەستیان لە پشتیوانیكردنی هەڵگرت. هەروەها لە ئەرجەنتینیش دیكتاتۆرێك هەبوو لە ساڵی 1976 بۆ ساڵی 1983، لە سەرەتادا حكومڕانی كرد لەبەر ئەوەی پشتیوانی جەماوەری هەبوو، چونكە لە وڵاتەكەدا توندوتیژی هەبوو كە گرووپە شۆڕشگێڕیەكان ئەنجامیان دەدا، چینی ناوەڕاست پشتیوانی سوپای كرد لەبەر ئەوەی ئاشتی و سەقامگیری بۆ وڵاتەكە گەڕاندەوە، دواتر حكومەتەكە لە ڕێی ترس و تۆقاندنەوە حكومڕانی كرد، بەڵام نەیتوانی بەردەوام بێت، لەبەر ئەوەی ئەو جەنەڕاڵانەی دركیان بەوە كردبوو كە ڕەنگە پشتیوانی جەماوەری لەدەست بدەن، بڕیاریاندا دوورگەی فۆكڵاند داگیر بكەن كە ئەو كاتە لەلایەن بەریتانیەكانەوە داگیر كرابوو، كاتێكیش ئەم كارەیان كرد درۆیان لەگەڵ خەڵكەكەدا كرد لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی شەڕەكەوە و ئیدارەیەكی خراپی شەڕەكەیان كرد، و بەرهەڵستیەكی زۆر بۆ جەنەراڵەكان دروست بوو. ئەو كاتە چینی ناوەڕاست كە پشتیوانی سوپای دەكرد بە هۆكاری ناسیۆنالیستی، و لەبەر ئەوەی سوپا ڕێگری لە توندوتیژی چەپەكان دەكرد، وازیان لە پشتیوانیكردنی هێنا و سوپاش هەرەسی هێنا. ئەگەر لێرەدا باسی جیاوازی نێوان دیكتاتۆر و پۆپۆلیست بكەین، ئەوا پۆپۆلیزم ئەگەر حكومەتێكی خۆسەپێن بێت یان دیكتاتۆری، لە ڕێی گرتنەبەری چەند ڕێ و شوێنێكەوە پشتیوانی بۆ خۆی دروست دەكات، بە تایبەتی ئەو ڕێ و شوێنانەی هەژاران و چینی كرێكاران دەكەنە ئامانج. ئەویش لە ڕێی بەرنامەی دابەشكردنی خۆراكەوە بێت یان دروستكردنی هەلی كار، هەروەك ئاماژەم پێكرد ڕەنگە حكومەتەكە، حكومەتێكی خۆسەپێن بێت یان دیكتاتۆری بێت. لە بەرازیل حكومەتێكی پۆپۆلیستی هەبوو ڕێ و شوێنگەلێكی زۆری گرتەبەر بۆ چینی كرێكار، كە پشتیوانیان لە حكومەت كرد، بەڵام دواتر سوپا ئەمەی بە هەڕەشە بۆ خۆی زانی، و حكومەتە دیموكراتیەكەی ڕووخاند و ئەو كارانەی ڕاگرت كە بۆ كرێكاران دەكران و داواكاریەكانیشی ڕاگرتن. كەواتە جیاوازی نێوان حكومەتێكی پۆپۆلیستی دیموكراتی و حكومەتێكی پۆپۆلیستی دیكتاتۆری، ئەوەیە حكومەتی دیكتاتۆری كاتێك كار بۆ خەڵك دەكات ڕێگا نادات دیموكراسیەت هەبێت لە ناوخۆدا و ڕێگە بە ڕەخنە و ڕای جیاواز نادات. لەبەر ئەوە تا ئەو كاتە دەتوانن درێژە بە پشتیوانیكردنیان بدەن كە كاڵاكان بەسەر خەڵكدا دابەش بكەن، بەڵام كاتێك ئەمە لە دەست دەدەن و كاتێكیش دیموكراتی نین، ئەوا پشتیوانی لەدەست دەدەن و لاواز دەبن. چونكە ئەو كاتە پەنا بۆ سەركوتكاری دەبەن و ئەمەش ئەوەندەی دیكە لاوازیان دەكات، لەبەر ئەوەی كاردانەوە دروست دەبێت لە بەرامبەریاندا، و دواتر ڕووداوە دەرەكیەكان- هەروەك ئاماژەم پێكرد لەو نموونانەی سەرەوە- پتر دەبنەهۆی ڕووخاندنیان.
* لەگەڵ سەرهەڵدانی ئایدۆلۆژیای دیكتاتۆری، نوخبە تۆتالیتاریەكان هەوڵی كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتەكان دەدەن بە تایبەتی دەسەڵاتە ئابووری و سەربازیەكان بۆ پاراستنی دەسەڵات. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ ڕاددەیەك ئایدۆلۆژیای دیكتاتۆری دەبێتە هۆكارێك بۆ خراپبوونی ژێرخانی خزمەتگوزاریە حكومیەكان؟
- ئەگەر وڵاتەكە بۆ ماوەیەك بێت ڕژێمێكی خۆسەپێنی هەبووبێت- بۆ نموونە- بۆ ماوەی نەوەیەك یان تەنانەت سەدەیەكیش، با لە ڕوسیا بڕوانین، ڕوسیا بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ حكومەتێكی مەركەزی خۆسەپێنی هەبوو كە قەیسەرەكان بوون، و لەڕێی سەركوتكاریەوە جووتیارەكانیان لە ژێر چنگی خۆیاندا هێشتبۆوە و هەر بۆچوونێكی جیاوازی فیكریشیان سەركوت دەكرد، ئەمەش بووەهۆی ئەوەی شۆڕشگێڕان خەباتی نهێنی و ژێر زەمینی بكەن و دواتر هەروەك دەزانن شۆڕش ڕوویدا، ئێستاش پۆتین كەسێكی خۆسەپێنە، بەڵام بەهۆی ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت ساتگەلێكی كەمی دیموكراتی و دامەزراوەی ڕاستەقینەی هەبوو كە بەرهەڵستی و تەحەددی حكومەتێكی مەركەزی بەهێز بكات، ئەوا زۆر زەحمەتە كە ڕژێمێكی دیموكراتی ڕێكبخەیت و بەردەوامی پێبدەیت، و خەڵكیش زۆر ڕاهاتوون لەگەڵ بوونی حكومەتێكی مەركەزی بەهێز، كە لە زۆر ڕووەوە ڕازی دەبن یان ملكەچیان دەكەن بۆ ڕژێمێكی خۆسەپێن. لە ڕوسیادا كە بە چەند كێشەیەكی ئابووریدا تێدەپەڕێت، ئەوا ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیستی و شكۆداركردنی ڕابردو وایان لێدەكات پشتیوانی سیاسییەكانیان بكەن بۆ گەڕانەوەی ئەو شكۆیە، كە ئەوان پێیان باشە، بەڵام ئەوە ڕابردویەكی زۆر خۆسەپێن بووە. بەڵام بیرۆكەی كۆساك كە قەیسەرەكان لە سەدەی نۆزدەدا بە ئاستێكی بەربڵاو بەكاریان دەهێنا لەلایەن پۆتینەوە خراوەتەگەڕ و لە ئێستادا هێرش دەكەنە سەر خەڵك، و لە ڕوانگەی دەرەوە ڕوسیا شێتانە ڕەفتار دەكات لە ئێستادا، بەڵام پۆتین وەك ڕەمزێك بەكاری دەهێنێت بۆ ئەوەی كە ڕوسیا لە ڕابردودا چەند مەزن بووە و لە داهاتووشدا چەند مەزن دەبێت.
* ئایا لە ناوچەیەكی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تا چەند هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دەوڵەتێكی شكستخواردو دەبێتە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی هەرێمایەتی و ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی؟ و هەروەها تا چ ڕاددەیەك تیرۆریزم سوودمەند دەبێت لەو كەلێنە ئەمنیەی لەلایەن دەوڵەتە شكستخواردووەكانەوە دروست دەكرێت؟
- بە شێوەیەكی گشتی ئەو شیكردنەوەیەی ئێوە ڕاستە لە ڕووی ئاماژەكردن بە هەل و مەرجەكانەوە، بەڵام لە ڕوویەكی دیكەوە دژیەكی تێدایە، لەبەر ئەوەی ئەگەر لەو شێوازە بڕوانین كە سەددام حوسێن عێراقی كرد بە دەوڵەتێكی شكستخوارد و هەروەها ئەو شێوازەی ئەمریكا بۆ داگیركاری گرتیەبەر و پاشان ناكۆكی لە نێوان شیعە و سوننەدا دروست كرد، لەم حاڵەتەی عێراقدا بۆ ئێوە وەك نەتەوەی كورد سوودی هەبوو، چونكە هەم لەسەردەمی سەدام حوسێن كە دوای شەڕی كەنداو زۆر لاواز بوو، هەمیش دوای داگیركردنی عێراق دیسان عێراق زۆر لاوازبوو، ئێوە سوودتان لەو لاوازییە وەرگرت و بوو بە دەرفەتێك كە بتوانن شێوەیەك لە خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆتان بۆ بێتە ئاراوە و ببنە كاراكتەرێكی بەهێز، بەڵام ئەم حاڵەتە مەرج نییە لە شوێنێكی دیكە رووبدات، بە تایبەتی لەو شوێنانەی كە كەلتورێكی دوورودرێژی دیموكراسیان نییە. بەڵام خەونی نەتەوەیی و هەستی نەتەوەیی كوردەكان زۆر گرنگ بوو لە بەدەستهێنانی ئەو سەركەوتنەی هەتانە. پێموایە ئەو گرژیەی لە نێوان دەسەڵاتێكی خۆسەپێن و خەڵكدا هەیە- وەك ئەوەی لە یەمەندا بەدی دەكەین، حاڵەتێكی جیاوازە. تەنانەت ئەوەی لە باكووری ئەفریقیاشدا ڕوویدا كە بەم دواییە چەند دەسەڵاتێكی ڕووخێنران، بەڵام دامەزراوەگەلێك نەبوو كە جێیان بگرێتەوە، یان ئەو سەركردانەی كە شەرعیەتیان هەیە جێیان بگرنەوە.
* ئەگەر بارودۆخی سوریا لەبەرچاو بگرین كە حاڵی حازر بۆتە دەوڵەتێكی شكستخواردو، هەروەها عێراقیش لەبەر ئەوەی حكومەتەكەی كێشەی لەگەڵ سەرجەم پێكهاتەكانی وڵاتەكەدا بۆ دروست بووە، ئەوا ئەم دوو وڵاتە بوونەتە زۆنێكی گەورە كە هەردوو حكومەتەكە بە ناوی شەڕی دژ بە تیرۆرەوە پەرە بە بەرژەوەندیەكانی خۆیان دەدەن، بە تێڕوانینی ئێوە ئایا چۆن دەكرێت مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعە ئاڵۆزەدا بكرێت؟
- بارودۆخی سوریا جێی سەرنجە، لەبەر ئەوەی گرووپگەلێكی ئایینی و ئیتنی دیاریكراو هەن – لە سوریادا- كە نزیكترن لە ئەسەد، چونكە تا چ ڕاددەیەك پارێزراون، پێموایە هەندێكیان زۆر نیگەرانن لەوەی ڕژێمی نوێ مافەكانیان وەك كەمینەیەكی ئایینی یان ئیتنی سنوردار بكات لەو ڕووەوە. ئەمەش ئاڵۆزی دۆخی سوریا پیشان دەدات. چونكە زۆرێك لەو خەڵكانەی پشتیوانی لێدەكەن- لە ئەسەد- دەستەبەرداری ئەو پشتیوانیە نابن و سەرسەختانە پشتیوانی دەكەن، چونكە ترسیان هەیە لەوەی ئەگەر ئەلقاعیدە یان ڕێكخراوەكانی دیكەی نێو موعارەزە- كە هەندێكیان دیموكراتی و هەندێكیان خۆسەپێنن- دەسەڵات بگرنەدەست، ئەوا مەترسی لەدەستدانی مافەكیان دروست دەبێت. بە چەشنی قیبتیە مەسیحیەكانی میسر كە ڕاستەوخۆ دوای قۆناغە ئنیتیقالیەكە ڕووبەڕووی هێرشی مەترسیدار بوونەوە و ترسیان هەبوو كە ڕژێمە نوێیەكە ڕەوشی ژیانیان خراپتر بكات، ئەویش كاتێك ئیخوان موسلمین هەڵبژێردران. كەواتە ئاڵۆزی كەمینە ئیتنیەكانی وەك كورد یان كەمینە ئایینیەكان لە وڵاتە جیاوازەكاندا كە بۆ ساڵانێكی دوورودرێژ بەهۆی نزیكبوونیان لە رژێمێكی دیاریكراو توانیویان درێژە بە مانەوەی خۆیان بدەن، ڕۆڵی خۆی دەبینێت لەم ڕەوشە ئاڵۆزەدا.
* بەڕێزت ئاماژەت بەوە كرد كورد توانی سوود لەو بارودۆخە گۆڕاوە لە عێراق وەربگرێت، ئایا تاچەند سوودی لێ وەرگرتووە؟
- ئەوەی من ئێستا دەیڵێم شتێكی شەخسیە و لێكدانەوەیەكی ئەكادیمی نییە، بەڵام من خۆشحاڵم بە كاری بەردەوام و نەپساوەی كوردەكان بۆ بەدەستهێنانی ڕێز و بەدەستهێنانی خۆبەڕێوەبەری(ئۆتۆنۆمی)، ئەمەش خەباتێكی گرنگە كە هێشتا كۆتایی نەهاتووە و تەواو نەبووە، بەڵكو درێژە دەكێشێت و بەردەوام دەبێت و پێدەچێت سەركەوتوویش بێت. چونكە بیست ساڵ پێش ئێستا كەس وێنای ئەوەی نەدەكرد كە ناوچەیەكی خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆی كورد لە وڵاتەكەدا بێتەئاراوە، ئەمە بە مەحاڵ دەهاتەبەرچاو بەهۆی ئەو سەركوتكاریەی هەموو لایەك دژ بە كوردەكان دەیانكرد، لەبەر ئەوە كەس مەزندەی نەدەكرد ئەمەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان هەیە بێتە دی و ئەمەش مایەی گەشبینیە، پێموایە دەبێت ئێوە و خەڵكی وڵاتەكەتان زۆر گەشبین بن بە داهاتوو و ئاییندەتان.