پرۆفیسۆر ئالۆن بن مایەر ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لەزانكۆی نیویۆرك و یەكێكە لە نووسەرانی گۆڤاری گوڵان و توركیش ویكلی جۆرناڵ لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەسەر ئاستی جیهانیش لە زۆربەی رۆژنامەكانی وەك نیویۆرك تایمز و واشنتۆن پۆست و گاردیان وتار بڵاو دەكاتەوە و بە یەكێك لە پسپۆرە تایبەتمەندەكانی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەر ئاستی جیهان ناسراوە، بۆ قسەكردن لەسەر پرسی ئێستای سوریا لەبری ئەوەی وتارێك بۆ گوڵان بنووسێت ئەم وتوێژەمان لەگەڵ كرد لەبەر ئەوەی سەرقاڵی هەندێك كار بوو نەیتوانی بنووسێت، ئەمەش دەقی وتوێژەكەی نێوان گوڵان و پرۆفیسۆر بن مایەرە.

* دوای یەكەم كۆبوونەوەی كۆنفرانسی جنێڤ 2 ئەوەمان بەدی كرد كە زۆرێك لە شارەزایان پێیان وابوو ئەم كۆنفرانسە چارەسەرێكی گونجاو بۆ كێشەی سوریا نادۆزێتەوە و شاندی ڕژێمی سوریا هەرگیز بە دووركەوتنەوە لە دەسەڵات ڕازی نابێت، كەواتە چۆن كۆنفرانسی جنێڤ 2 بەردەوام دەبێت لە كاتێكدا ناتوانێت بگاتە چارەسەرێكی گونجاو؟
- من چەندین جار ئەمەم دووپات كردووەتەوە، تەنانەت چەندەها مانگ پێش سازدانی جنێڤ 1و هەروەها جنێڤ 2ش، وتومە كە ئەگەری دۆزینەوەی چارەسەرێك لە ڕێی ئەم كۆنفرانسانەوە لە ڕووی پراكتیكییەوە سفرە و بوونی نییە. هۆكارەكەش دوولایەنی هەیە: یەكەمیان ئەوەیە ژمارەیەكی زۆری گروپ و یاریزان و وڵاتان- لەم شەڕەوە- تێوەگلاون كە ئەجێندای سیاسی جیاوازیان هەیە. چوار گروپی گەورەی یاخیبوونت هەیە كە شەڕ لەگەڵ یەكتردا دەكەن، ڕژێمی سوریات هەیە، ئێران و سعودیە هەن كە ناكۆكن لەگەڵ یەكدا لە ئاست ئەم كێشەیەدا، هەروەها رووسیا هەیە و كۆمەڵگەی ڕۆژئاواییش هەیە، كەواتە ناكرێت چارەسەرێك بدۆزرێتەوە كە هەموو ئەو لایەنانە ڕازی بكات، خاڵی دووەم ئەوەیە كە من باوەڕم وانییە چارەسەرێكی سیاسی بێتەئاراوە تاوەكو ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، لەبەر ئەوەی ناكرێت ئەو ببێتە بەشێك لە چارەسەر. كەواتە تاوەكو ئەم پرسانە چارەسەر نەكرێن و تاوەكو ڕێساكانی سەر ئەرزی واقیع نەگۆڕێن ئەوا پێموانییە هیچ بەرەوپێشچوونێك بەدی بێت لە جنێڤ 2 یان جێنڤ 3 و جنێڤ4دا.
* كێشەكە ئەوەیە خاڵێكی هاوبەش-بەرژەوەندییەكی هاوبەش- نییە لەنێوان ئەمەریكا و روسیادا بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی سوریا، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كێشەكان بۆ ماوەیەكی درێژتر بە هەڵپەسێردراوی بمێننەوە، ئەمەش لە بەرژەوەندی مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا دەبێت، تا ئەو كاتەی ئەمەریكا و رووسیا لە ناكۆكیدابن، ئایا ئەمە بە مانای ئەوە دێت ئەمەریكا و ڕۆژئاوا شكستیان هێناوە لە فشارخستنە سەر رووسیا؟
- گومان لەمەدا نییە، ئەوەی ئێوە دەیڵێن تەواو ڕاست و دروستە. پێموایە ئەمەریكا بە تەواوەتی دەستبەرداری دۆسیەی- ئەگەر گوزارشتەكە ڕاست بێت- سوریا بووە و دەستی لێهەڵگرتووە بۆ ڕووسیا. لە ئێستادا ڕووسیا تاكە یاریزانی باڵادەستە لە شەڕی ناوخۆیی سوریادا. گومانی تێدانییە ئەوەش یەكێكە لە كێشە گەورەكان. ئەوەش ڕاستە كە ئێوە دەیڵێن لەبارەی ئەوەی پێویستە ئەمەریكا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لەگەڵ ڕووسیا بگەنە ڕێككەوتنێك بۆ هێنانە ئارای چارەسەرێك. بەڵام رووسیا ئامادە نییە فشاری پێویست بخاتە سەر ڕژێمەكەی ئەسەد بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو حكومەتێكی ئینیتقالی هەڵبگرێت. بۆ ئەمە تۆ پێویستت بە بڕیارێكی بەهێزی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتوەكان هەیە- ئەوەش كارێكی قورسە-، ئەم بڕیارەش دەرناچێت تاوەكو ڕووسیا پشتیوانی لێنەكات، چونكە تا ئێستا ڕووسیا سەرسەختانە دژی هەر جۆرە بڕیارێكە كە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەربچێت دژی سوریا. كەواتە هاوكاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ڕێی ئەنجوومەنی ئاسایشەوە بە تەواوەتی ناكارا و بێكاریگەرە.
* بە گوێرەی ڕاپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتوەكان ڕەوشی خەڵكی سوریا كارەساتێكی مرۆییەی و 50% ی خەڵكی سوریا یان پەنابەری وڵاتانن یان ئاوارەی ناوخۆن و جیهانیش شایەتی ئەم دۆخەیە، ئیتر بۆچی هاوكاری خەڵكی سوریا ناكات لە ڕووی مرۆییەوە؟
- هەرچەندە دڵڕەقانە بێت ئەمەی كە دەیڵێم، بەڵام پێموانییە هیچ یەكێك لەو هێزە گەورانەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە ڕاستی نیگەران بن لەئاست ئەوەی بەسەر خەڵكی سوریادا دێت، هەموو ئەو یاریزانانە پتر بایەخ بە بەرژەوەندیەكانیان دەدەن لە ناوچەكەدا نەك بە دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ كێشەكە. تۆ نابێت چاوەڕێی چارەسەرێك بكەیت لەلایەن ئێران یان روسیاوە، لەبەر ئەوەی بەرژەوەندیی تایبەتیان هەیە لە مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا،یان-بەرژەوەندییان هەیە- لەوەی دڵنیابوون كە دەتوانن كاریگەربن بەسەر ڕەوتی ڕووداوەكانەوە لە سوریادا- بە بێ ئەسەد-. ئەمە كێشەیەكی گەورەیە.ئەمەریكا و سەرۆك ئۆباما نایانەوێت لە دەستێوەردانێكی سەربازییەوە تێوەبگلێن بۆ گۆڕینی ڕێساكە لەسەر ئەرزی واقیع. پێموایە لە دوا شیكردنەوەدا ئەمە تاكە شتێكە كە سەركەوتوو دەبێت. مەبەستم ئەوەیە دەبێت حساباتی ئەسەد بگۆڕین، پێویستە ئەسەد بگاتە ئەو دەرئەنجامەی كە ئەو شەڕەكە دەدۆڕێنێت، تاكە ڕێگاش بۆ ئەوەی بگاتە ئەم دەرئەنجامە ئەوەیە ئەو چەكانە بدەینە یاخیبووان كە پێویستیانە بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی جیددی رووبەڕووی ئەسەد بنەوە، تەنها ئەو كاتەی كە ئەسەد لاوازتربێت و یاخیبووان بەهێزتربن، دەتوانن دابنیشن و گفتوگۆ لەبارەی حكومەتی ئینتیقالی بكەن. كەواتە پێش ئەوەی ئەمە ڕووبدات هیچ شتێك ناگۆڕێت. لەبەر ئەوە تەواوی بەرپرسیارێتیەكە دەكەوێتە سەر شانی ئەمەریكا.
* بارودۆخەكە و شەڕەكە هەر بە تەنها كاریگەری خراپی لەسەر خەڵكی سوریا نییە، بەڵكو دەپەڕێتەوە بۆ تەواوی ناوچەكە، تیرۆریستان تەنها دەستیان بەسەر ناوچەیەكی سوریادا نەگرتووە، بەڵكو دەبینین لە ناوەڕاستی عێراقیشدا باڵادەستن، هەروەها دەبینین كاریگەریان لەسەر لوبنانیش هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك دەبنە مەترسی بۆ سەر تەواوی ناوچەكە؟
- هیچ گومان لەمەدا نییە، نائارامیەكان لە عێراقدا لە دوای داگیركردنی لەلایەن ئەمەریكاوە ڕانەوەستاوە، هەمو ڕۆژێك شیعەكان هێرش دەكەنە سەر سوننەكان و سوننەكانیش هێرش دەكەنە سەر شیعەكان و ڕێژەی كوژراوانیش- كە ئێوە لە هەموو كەس باشتر دەزانن- لە ساڵی پاردا زیاتر لە هەشت هەزار كەس بووە لە عێراقدا. كەواتە بارودۆخی ناسەقامگیری سوریا ئەوەندەی دیكە هەلومەرجی عێراق ئاڵۆز دەكات. بەتایبەتی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا(داعش)، كە دەیانەوێت یەك وڵات لە نێوان هەردو وڵاتدا دروست بكەن. كەواتە هەرچیەك ڕووبدات لە سوریادا كاریگەری لە سەر عێراق دەبێت و بەپێچەوانەشەوە، هەروەها شەڕی ناوخۆیی عێراق- یاخود خەریكە بڵێم شەڕی ناوخۆیی- كاریگەری دەبێت لەسەر سوریا. كەواتە تاوەكو دەستبەجێ گۆڕانكارییەك ڕوونەدات، ئەوا ئەم شەڕە ناوخۆییە بەردەوام دەبێت و سوریاش لەبەریەك هەڵدەوەشێت و وەك یەك وڵات نامێنێتەوە. ڕەنگە كوردەكان و عەلەویەكانیش حكومڕانی خۆبەڕێوبەری خۆیان ڕابگەیەنن، و سوننەكانیش شەڕ لە دژی یەكتر دەكەن تاوەكو گروپێك باڵادەست دەبێت، ئیتر گروپێكی سەر بە ئەلقاعیدە بێت یان گروپێكی دیكە و پشێوێش باڵادەست دەبێت و سەقامگیریش بۆ چەندین ساڵی داهاتوو نایەتە دی.
* دەبینین وڵاتانی ناوچەكە و وڵاتە دراوسێكان دابەش بوونە لە ئاست كێشەی سوریادا، وڵاتانی كەنداو لەلایەك و ئێران و حزبوڵا لەلایەكی دیكەوە، ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەم جەمسەرگیرییە كاریگەری مەترسیداری دەبێت لەسەر ئاسایشی ناوچەكە؟
- حاڵی حازر ئەم كاریگەریەی هەبووە. دەبینیت كە سعودیە و ئێران شەڕێكی بە وەكالەت دەكەن لە سوریادا، سوریا بۆتە گۆڕەپانی شەڕی بە وەكالەتی ئیقلیمی لە نێوان شیعە و سوننە لەلایەك ولە نێوان گروپە ڕادیكاڵەكان و گروپە میانرەوترەكان وەك سوپای سوری ئازاد و گروپە بچووكەكانی دیكە. لە ئێستادا ئێمە كاریگەرییە ئیقلیمەكانی دەبینین، كە لە هەموو شوێنێكەوە هەستی پێدەكرێت. ئەوەی هەیە دوو كامپە، یەكەمیان كامپی سوننەیە بە سەركردایەتی سعودیە و وڵاتانی كەنداو، دووەمیان كامپی شیعەیە بەسەركردایەتی ئێران و پاشكۆكەكانی لە عێراق و لە سوریا- لە ڕێی عەلەویەكان- و بە دڵنیاییەوە لە ڕێی حزبوڵاوە لە لوبنان. بە بۆچونی من ئەمە سەرەتای ناكۆكیەكی خوێناوی بەردەوامە كە بۆ ماوەیەكی زۆر بەردەوام دەبێت، تاوەكو ناكۆكیەكە زۆر بە خێرایی لە سوریادا كۆتایی پێنەهێنرێت. ئەمەش ڕوونادات تاوەكو چاویان لە چارەسەرێكی سیاسی نەبێت، ئەمەش لە سایەی هەلومەرجی ئێستادا ڕوونادات.
* پێدەچێت دەستێوەردانی سەربازی و لابردنی ئەسەد لە دەسەڵاتدا ئەگەرێكی دوور بێت، بەڵام ئەگەر ڕۆژئاوا هێزەكانی ناتۆ بەكار بهێنێت بۆ دوورخستنەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا، ئایا تا چ ڕاددەیەك رووسیا بێدەنگ دەبێت لە ئاست ئەم هەنگاوەدا؟
- بۆچوونی تایبەتی من ئەوەیە هێزەكانی ڕۆژئاوا لە نێویاندا ئەمەریكا دەستێوەردانی سەربازی ناكەن- بە ناردنی هێز بۆ سوریا-، پێم وانیە ئەمە ڕووبدات....ئەوەی پێویستە لەبری ئەو كارە بكرێت ئەوەیە بە ڕەزامەندی یان بێ ڕەزامەندی ڕووسیا، چەكی پێویست بۆ یاخیبووە میانڕەوەكان دابین بكرێت، وەك موشەكی دژە فڕۆكە ودژە تانك بۆ ئەوەی هێزە ئاسمانی و زەمینیەكانی ئەسەد پەك بخەن، پێویستە دەستبەجێ ئەمە بكرێت. لەبەرئەوەی دوای ئەزمونی لە ئەفغانستان و عێراقدا، ئەمەریكا خۆی بە دوور دەگرێت لە دەستێوەردانی سەربازی، بەتایبەتی دژی دەوڵەتێكی عەرەبی دیكە. لەبەر ئەوە ناكرێت پێشبینی ئەوە بكەین وڵاتانی ئەوروپا یان ئەمەریكا دەستێوەردانی سەربازی ڕاستەوخۆ بكەن، بەڵام دەتوانن لە ڕووی سەربازییەوە هاوكاری یاخیبووان بكەن بە پێدانی ئەو چەكانەی بە ڕاستی پێویستیانە. دووپاتی دەكەمەوە هەر شتێكی كەمتر لەوە كێشەكە چارەسەر ناكات. تەنانەت ئەوەش ئاسان نییە، لەبەر ئەوەی تۆ قەیرانێكی مرۆیی زۆر گەورەت هەیە. كەواتە ئەوەی پێویستە بە پەلە بكرێت ئەوەیە یاخیبووان بەهێز بكرێن بۆ ئەوەی ڕاڕەوێك دروست بكەن بۆ تێپەڕاندنی خواردن و دەرمان بۆ ناوچەكانی سوریا، ئەمە بارودۆخێكی ئاڵۆزە، چونكە بە دەیان هەزار كەسی دیكە دەمرن و بە سەدان هەزار كەسی دیكە ئاوار دەبن ئەگەر ڕۆژئاوا ڕێگە بدات رووسیا جڵەوی ئەم پرسەی بەدەستەوە بێت، واتە بەردەوام خەڵكی سوریا ڕووبەڕووی مردن دەبنەوە و خودی سوریاش لەبەریەك هەڵدەوەشێت.
* دوا وتەت چییە؟
باوەڕم پێبكەن من شەخسی خۆم زۆر ئازار دەچێژم كاتێك وێنەی مناڵان و پیاوان و ئافرەتانی سوریا دەبینم كە بە هەڕەمەكی دەكوژرێن، من دەگریم بۆیان و فرمێسك دەرێژم، بەداخەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قیبلەنمای ئەخلاقی(Moral Compass) لەدەستداوە، ئەوان زۆر باسی مافەكانی مرۆڤ دەكەن...بەڵام هیچ شتێك ناكەن بۆ ڕزگاركردنی ژیانی خەڵك، بەلای منەوە ئەمە گەورەترین كارەساتە، پێم وایە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دووچاری ئیفلاسی ئەخلاقی هاتووە(Moral Bankruptcy)، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ڕێگا دەدەین شتێكی ئاوا تراژیدی لە سوریا ڕووبدات و لە ڕاستیدا كارێكی زۆر كەم كراوە لەم بارەیەوە.