ستیفن بیدل تایبەتمەند لەسیاسەتی بەرگری ئەمریكا بۆ گوڵان:ئێستا شەڕێكی ناوخۆیی مەزهەبی لەنێوان شیعە و سوننە لە عێراق و سوریا هەیە و ئاكامەكەشی كارەساتی مرۆیی لێدەكەوێتەوە
February 13, 2014
دیمانەی تایبەت
پرۆفیسۆر ستیفن بیدل تۆژەری باڵایە لە ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوە و تۆژەرە لەسەر سیاسەتی بەرگری ئەمریكا و بە شێوەیەكی مەیدانی كاری راوێژكاری ژەنرال پەتریۆسی كردووە لەو كاتەی كە ئەمریكا بڕیاری زیادكردنی هێزی بۆ عێراقدا و دوای ئەویش لەگەڵ ژەنرال ستانلی ماككریستال لە ئەفغانستان كاری كردووە، ستیڤن بیدل یەكێكە لەو تۆژەرە باڵایانەی كە راوێژ دەداتە حكومەتی ئەمریكا، بۆ قسەكردن لەسەر هەڵوێستی رۆژئاوا بەگشتی بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و سوریا بەتایبەتی، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پرۆفیسۆر بیدل كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.* ئاشكرایە كە چارەسەری ئاشتی و دیالۆگ كێشەكانی سوریا چارەسەر ناكات و ئەسەد بەمجۆرە ناڕووخێت، ئایا تاچەند كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە تایبەتی رۆژئاوا بێدەنگی هەڵدەبژێرێت؟
- پێموایە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رۆژئاوایی خۆیان لە دەستێوەردانی سەربازی لادەدەن و كارەكانیان لە هاوكاری مرۆیی و لێدوانی سیاسی و دیپلۆماسیدا كورت دەكەنەوە، بەلای كەمەوە بۆ ماوەیەكی دیكە. ئاشكرایە هێزەكانی دیكە زەقتر دەستێوەردانیان كردووە، وەك سعودیە و قەتەر و ئێران و روسیا، بەڵام پێموایە بۆ ماوەیەكی دیكەش رۆژئاوا خۆی لە دەستێوەردانی سەربازی لادەدات.
* ئێستا رژێمی ئەسەد دەیەوێت جیهان چەواشە بكات و بانگێشەی ئەوە دەكات كە ئەو شەڕی تیرۆریستان دەكات و شەڕەكەی ئەو لەگەڵ قاعیدەیە، ئایا تاچەند دەتوانێت درێژە بەم كارەی بدات؟
- بە گوێرەی پێناسەی ئەكادیمی بۆ شەڕی ناوخۆ، ئەوا سوریا لە شەڕی ناوخۆدایە، میسر لە شەڕی ناوخۆدایە و عێراقیش لە شەڕی ناوخۆدایە كە توندتر دەبێت. ئاشكرایە بەشێكی ئەمە لەمیسر و سوریا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گۆڕانكارییانەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، بەڵام لە عێراقدا پەیوەندیەكی زۆری پێوە نییە. یەكێك لە كاریگەریەكانی بەهاری عەرەبی ئەوەبوو كە ئەو دابەشبوونە مەترسیدارەی نێوان شیعە و سوننەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گۆڕی بە دابەشبوونێكی توندوتیژ و شەڕێكی راستەقینە لە شوێنێكی وەك سوریا، و هەروەها ئەگەرەكانی ئەو شەڕە راستەقینەیەی زیاتر كرد لە عێراقدا، بەهۆی ئەو كێشانەی پێش بەهاری عەرەبی بوونیان هەبوو. سەبارەت بە شەڕی تیرۆریستانیش، ئەوا ئەدەبیاتی یاخیبوون و بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوون ئەوەمان پێ دەڵێن كە ئەگەر تیرۆریستان لە دەرەوەی ئەو وڵاتەی شەڕی تێدایە نەوایەكیان هەبێت داڵدەیان بدات، ئەوا ئەگەری سەركەوتنیان زیاتر دەبێت. كەواتە ئەگەر میلیشیاكانی سوریا كامپیان هەبێت لە عێراقدا ئەوا ئەمە توانای ئەوان زیاتر دەكات، سەد دەر سەد نابێتە هۆی سەركەوتنیان، بەڵام دەرفەتی سەركەوتنیان زیاتر دەكات. ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئاكامە مرۆییەكانی ئەم شەڕە پتر تەشەنە دەكات، حاڵی حازر كارەساتی مرۆیی لە عێراق و سوریادا هەن، كە بۆی هەیە خراپتر بن، و تێوەگلانی ئەوانی دیكەش لەم شەڕەوە مایەی كارەسات دەبێت بۆ ئەوانەی بایەخ بە مافەكانی مرۆڤ دەدەن. سەبارەت بەمیسریش هەروەك پێشتر وتم شەڕ بەلایەنێك ناكرێت، ئەگەر شەڕی ناوخۆیی میسر توندتر بێتەوە، ئەوا ئەمە زۆر مەترسیدارە بۆ هەموو میسریەكان و بۆ هەموو لایەك. ئەگەر ئیخوان موسلمین بڕیاری چاوپۆشین لە كودەتا و دەرئەنجامەكانی بدەن، ئەوا شەڕی ناوخۆ دروست نەدەبوو، بەڵام ئەگەر كودەتاش رووینەدایە، هەر شەڕی ناوخۆ دروست نەدەبوو. كەواتە لە میسردا دوولایەن هەن كە ئامانجەكانیان تەواو دژ بە یەكتریە و نالێبوردەن لە ئاست یەكتردا و ئامادەن پەنا بۆ توندوتیژی ببەن، لەبری ئەوەی ناكۆكیەكانیان ئاشتیانە چارەسەر بكەن. دەتوانیت ئۆباڵی ئەوە بخەینە ئەستۆی ئیخوان و دەتوانیت ئۆباڵەكەش بخەیتە ئەستۆی جەنەراڵەكان. لە راستیدا ئەوەی هەیە شكستی پرۆسە سیاسیەكەیە بۆ یەكلاكردنەوەی بەرژەوەندیە جیاوازەكان و كارێكی باش دەبوو بێ شەڕ ئەمە چارەسەر بكرایە، بەڵام پێناچێت ئەمە رووبدات.
* تا چەند سەقامگیری و گەشەكردنی كوردستان كە بەشێكە لە عێراق بەردەوام دەبێت و لەم بارەیەوە بۆچوونت چییە؟
- زۆر زەحمەت دەبێت بۆ كوردستان كە خۆی بە دوور بگرێت لە شەڕی نێوان شیعە و سوننە لە عێراقدا كاتێك توندتر دەبێتەوە. بەشێكی كێشەكە ئەوەیە ئەلقاعیدە دەستڕۆیشتووە لە ناوچەیەكدا كە زۆر نزیكە لە كوردستانەوە، لە باكوری عێراق. هەروەها بەشێكی دیكەی كێشەكە ئەوەیە لایەنێك یان دوولایەنی شەڕەكە بەرژەوەندیان هەبێت لە بەرفراوانتركردنی شەڕەكە، كاتێك ئەم شەڕە توندوتر دەبێتەوە. لەبەر ئەوە لەبەر چەندین هۆكاری جیاواز كوردستان بەرژەوەندیەكی بەهێزی هەیە لەوەی چارەسەرێك بۆ ناكۆكی مالیكی و سوننەكان بێتەئاراوە، لەبری ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ شەڕی ساڵی 2006.
* ئایا تاچەند ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ رۆژئاوا گرنگە، لەكاتیكدا خەریكە ئەم ناوچە گرنگە دەبێتە ناوچەیەك بۆ ئاژاوە و ناسەقامگیری؟
- هۆكاری سەرەكی بایەخپێدانی رۆژئاوا بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە، بریتی بوو لە گرنگی وزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئابووری جیهانیدا و لاوازبوونی ئابووری جیهانیش گرنگیدانی بە ناوچەكە زیاتر كردووە. بۆ نموونە نیگەرانی لەوەی ئایا كوەیت رادەكێشرێتە توندوتیژی و شەڕی ناوچەكەوە، ئیعتیبارێكی گەورەیە لە سیاسەتی رۆژئاوادا و بە دڵنیاییەوە بە گرنگی دەمێنێتەوە.