پرۆفیسۆر عەلی سوڵتان ئەسەنی ئوستادی بەشی زمانەكانی رۆژهەڵاتی نزیك و شارستانیەت و بەڕێوەبەری سەنتەری وەلید بن تەڵاڵە بۆ دیراساتی ئیسلامی لە زانكۆی هارڤارد، تایبەتمەندە لەسەر سیاسەتی بەراوردكاری ئیسلام و كەلتوری وڵاتانی ئیسلامی لەگەڵ جیهانی كریستان و ئاینەكانی دیكە، بۆ خوێندنەوەی بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو گرژی و ئاڵۆزییەی ئێستا ناوچەكەی گرتۆتەوە و هەموو هێزەكان دەستە وەستانن لە دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم كێشانە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر عەلی سوڵتان ئەسەنی ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* ئەوەی لە ئێستادا هەموو چاودێرێكی سیاسی هەستی پێدەكات، بریتییە لە بێتوانایی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایا تا چەند بارودۆخەكە بۆتە كۆسپێك لەبەردەم سیاسەتی جیهانی كە زاڵبوون بەسەریدا زەحمەتە؟
- بەڵێ من هاوڕام كە ئێمە گەیشتووینەتە جۆرێك لە بنبەست، لەبەر ئەوەی ئەم ناوچەیە وەك گۆڕەپانی شەڕی بە وەكالەت بەكارهێنراوە، شەڕی ئایدۆلۆژی، و هەر تەنها هێزەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێوەنەگلاون، بەڵكو ئەمریكا و روسیا و ئەوانی دیكەش داینامیكیەتی پەیوەندیەكانی خۆیان خستۆتەگەڕ لە شوێنێكی وەك سوریادا. بەشێكی گەورەی هۆكاری ئەوەی ئێمە بە بنبەستگەیشتووین و خراپتریش دەبێت ئەوەیە هێزەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەك سعودیە و قەتەر و هتد تموحی سیاسی و ئایدیای سیاسی خۆیان هەیە و هەوڵدەدەن هێز و دەستڕۆیشتوویی خۆیان مومارەسە بكەن. و وڵاتێكی وەك سوریاش تەواو ناسەقامگیربووە، هەروەك لە كۆنفرانسی ئەم دواییە بینیمان....لەبەر ئەوە پێموایە بە راستی پێویستمان بە دیپلۆماسیەتێكی زۆر ژیرانە هەیە بۆ دەربازبوون لەم دۆخە، بەڵام لەم ساتەوەختەدا دیپلۆماتیەتێكی ئەوەندە ژیر نابینم بۆ ئەوەی بارودۆخەكە چارەسەر بكات.
* هەموو كەس خۆشحاڵ بوو بە گۆڕانكاریەكانی وڵاتانی عەرەبی، بەڵام لەبری كرانەوە بە رووی دیموكراسی و سەقامگیریدا، ئێستا پشێوی و ناسەقامگیری هەیە كە هەموو كەس نیگەرانە لە كۆنتڕۆڵكردنی بارودۆخەكە، ئایا تا چەند ئەمە ئەگەری ناسەقامگیری لێدەكرێت؟
- بە تێڕوانینی من بەهاری عەرەبی گۆڕاوە بۆ مۆتەكەی عەرەبی، بە تایبەتی بۆ خەڵكی ناوچەكە. ئەگەر لە بارودۆخی ئاوارەكان بڕوانیت، ئەوا خەڵكێكی زۆر ئاوارە بوونە، ئەگەر لە خەڵكی سوریا بڕوانیت، ئەوا كارەساتێكی مرۆیی زۆر گەورەیە. هەروەها ئەگەر لە میسری ئێستا بڕوانیت كە مافە مەدەنیەكان پێشێل دەكرێن. كەواتە لەسەر زۆر ئاست- نەك لە هەمو شوێنێك- ئەوەی پێی دەووترێت بەهاری عەرەبی گۆڕا بۆ مۆتەكەیەك. لە بەشێكیدا لەبەر ئەوە بوو كە هێزگەلێكی هێنایەئاراوە كە ناتوانن فرەیی قبوڵ بكەن، فرەیی ئیتنی و هەروەها فرەیی تەفسیركردنی ئاینی، بەڵكو بەرەو تائیفیەت رۆیشتن و ئاینیان بەكارهێنا بۆ برەودان بە ئەجێندای خۆیان. ئەگەر نیازی بەهاری عەرەبی هێنانەدی دیموكراسی بووبێت، ئەوا یەكێك لە پێداویستیە بنەڕەتیەكان بریتییە لە داننان بە جیاوازی و مامەڵەكردن لەگەڵیدا لە چوارچێوەی دەوڵەتی نیشتمانیدا، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی نیشتمانی پێكهاتووە لە فرەیی ئاین و فرەیی ئیتنی و فرەیی زمانەوانی، كەواتە پێویستە هەموو كەسێك هەست بكات بەشێكە لە دەوڵەتی نیشتمانی. یەكێك لە پێداویستیەكانی دیموكراسی هەر ئەوەنییە خەڵكی بتوانن دەنگ بدەن، بەڵكو مافی كەمینەكانیش بپارێزرێت، هەموو دیموكراسیەتێكی كارا كەمینەكان دەپارێزێت، بە شێوەیەك كە مافی حكومڕانی زۆرینە نەبێتە دیكتاتۆریەتی زۆرینە. ئەمەش لە دیموكراسیەتەكانی رۆژئاوا پێشمەرجە. خەڵكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە باسكردنی دیموكراسیدا باس لە هەڵبژاردن دەكەن، بەڵام پێداویستیەكی بنەڕەتی دیموكراسی بریتییە لە توانای پاراستنی مافی كەمینە، بۆ ئەوەی دەوڵەت بۆ هەموو كەسێك بێت نەك تەنها گرووپێك یان دوو گرووپ. تاوەكو ئەمە جێبەجێ نەكەین، ئەوا زەحمەتە لەم تەنگژەیە دەربچین.
* ئیخوان موسلمین كە وەك رێكخراوێكی میانڕەو خۆیان پیشان دەدا، بەم دواییە دەستیان دایە كاری توندوتیژی و تیرۆریستی، ئەمەش بە مانای ئەوەدێت تیرۆریزمێكی دیكەی ئیسلامی هەڕەشە لەم ناوچەیە دەكات، تا چ راددەیەك توندوتیژی و تیرۆری ئیخوان موسملین هەڕەشە لە میسر و دیموكراسی ئەو وڵاتە دەكات؟
- لە كاتێكدا ئیخوان موسلمین لەسەر بیرۆكەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بنیاتنراوە و ئایدیایەكی زۆر بەكاردەهێنن كە ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن لە شەریعە و لە قورئاندا چەسپێنراوە، بەڵام ئیسلامێكی ئوسوڵی فێری خەڵك دەكەن لەبارەی قبوڵكردنی مافی جیاوازبوونی خەڵكەوە، بۆ نموونە لە قورئاندا ئایەتێك هەیە باس لەوە دەكات خوا ئێمەی لەسەر شێوەی گەل و هۆز دروستكردووە بۆ ئەوەی یەكتر بناسین و لەیەكتریەوە فێربین، كەواتە قورئان كاتێك باس لە مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵكی جیاوازدا دەكات، ئەوا جیاوازیەكەیان قبوڵ دەكات و ناچاریان ناكات بە شێوەیەكی دیاریكراو بن، بۆ نموونە ناچاركردن لە ئایندا نییە. كەواتە بەلای منەوە كاتێك ئیخوان موسلمین باسی ئەوە دەكەن پارتێكی ئیسلامیستن، یان پرەنسیپەكانی ئیسلام بەكاردەهێنن، ئەو پرەنسیپانە هەڵدەبژێرن كە خۆیان دەیانەوێت و تەركیزی لەسەر دەكەن. بەڵام كاتێك ئیسلام باس لەوە دەكات بە جیاوازی ئێمەی دروستكردووە، ئەوا دەبێت رێزی لێبگرین و قبوڵی بكەین و مامەڵەی لەگەڵدا بكەین، هەربۆیە لە قورئاندا باسی مەسیحی و جولەكە كراوە وەك ئەهلی كیتاب و باس لەوە كراوە مافی ئەوەیان هەیە ئازادانە ئاینی خۆیان مومارەسە بكەن، بەڵام ئاشكرایە ئیخوان موسلمین تەركیز لەسەر ئەو بەشەی ئیسلام ناكات. كەواتە بەلای منەوە ئەو خەڵكانە ئاین و دەقە ئاینییەكان بەكاردەهێنن بۆ مەرامە سیاسیەكان و ئینجا بانگەشەی ئەوە دەكەن ئەمە تەواو ئیسلامیە، ئەمەش نیفاقە، لەبەر ئەوەی چەند شتێكی سەرەكی هەیە لە ئیسلام و قورئاندا لەبارەی قبوڵكردنی جیاوازی و رێزگرتن لە جیاوازیەوە، نەك لێبوردەبوون، بەڵام رێزگرتن لە مافی خەڵك بەوەی جیاواز بن، كە ئەوان فەرامۆشی دەكەن.
* تیرۆریستان خەریكە لەناوچەكە باڵادەست بن، بە ئاسانی هاتوچۆ لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە دەكەن و كردویانەتە نەوایەك بۆ خۆیان، ئایا ئەمە تا چەند شەڕی تیرۆر بۆ رۆژئاوا زەحمەت دەكات؟
- پێموایە ئەل قاعیدە بەرهەمی سیاسەتی رۆژئاوایە بۆ ناوچەكە و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی كۆتایی حەفتاكان، كاتێك سۆڤیەت ئەفغانستانی داگیركرد ترس هەبوو لە بڵاوبوونەوەی كۆمۆنیزم، لەبەر ئەوە بیرۆكەی جیهاد وروژێنرا دژی یەكێتی سۆڤیەت كە لەلایەن هێزە رۆژئاواییەكانەوە پشتیوانی زۆر بەهێزی لێكرا، لەبەر ئەوە جیهادی ئیسلامی دروست بوو و لە دژی كۆمۆنیزم و یەكێتی سۆڤیەت بەكارهێنرا، و خەڵكێكی زۆر لە موسڵمانەكان پەیوەندیان پێوەكرد، كە هەندێ جار دارایی بۆ دابینكرا، بۆ نموونە لەلایەن هەواڵگری ئەمریكاوە، بۆ ئەوەی ئەم جیهادە دژی یەكێتی سۆڤیەت بەكاربهێنرێت. ئەمە گروپی زۆر بەهێزی دروست كرد... و نوێنەرایەتیەكی نوێی ئیسلامی جیهادی دروستكرد كە ئێستا لە هەموو شوێنێك بڵاو دەبێتەوە. دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت و كۆمۆنیزم و تێكشكانیان لە ئەفغانستاندا ئەم جیهادە دژ بە هێزەكانی رۆژئاوا وەستایەوە، یان دژ بەو دەوڵەتە نەتەوەییانەی وەك بەرهەمی هێزە رۆژئاواییەكان سەیریان كرا. كە خیتابی جیهادیان بەكارهێنا. بەڵام دەبێت بزانین كە ریشەی ئەمە لە كێشەكانی سیاسەتی دەرەوەدایە كە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی حەفتاكان. واتە بەرهەمی ئەمەیە. لە راستیدا زۆرێك لەو پرسانەی ئێمە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكەین بەرهەمی كۆڵۆنیاڵیزمە و ناسیۆنالیزم و سیاسەتی سوپەر پاوەر، بە تایبەتی لە سەردەمی كۆمۆنیزمدا و ئێمە هێشتا لەنێو ئاكامەكانی ئەمەدا دەژین. كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە چۆن پەرە بە دیموكراسی بدەین لەم ناوچەیەدا. پێموایە مەسەلەی سەرەكی- هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد- بریتییە لە پێوەرە بنەڕەتیەكانی دیموكراسی، وەك داننان بە مافی ئەوانی دیكە بۆ ئەوەی جیاوازبن، نەك سەپاندنی تەفسیرێكی دیاریكراو بەسەر هەموواندا، خەڵكی مافی ئەوەیان هەیە جیاوازبن، ئەوە پێوەرێكە، پێوەرێكی دیكە ئەوەیە پێموایە تەلاعوبكردنێكی زۆر هەیە لەلایەن گروپگەلێكی زۆرەوە بە ئاینەوە كە رێسا ئەخلاقیەكانی ئاین پیادە ناكەن، دەكرێت بە پەروەردەكردنی خەڵك لەبارەی پرسە ئاینییەكانەوە بتوانین بەرەنگاری ئەم تەلاعوبكردنی سیاسیە بە ئاین ببین. چونكە پێموایە زۆربەی موسڵمانان نەخوێندەواری ئاینین، و بیركردنەوەیەكی رەخنەگرانەیان نییە لە ئاست ئیسلامدا، دەرئەنجامەكەش ئەوەیە هەر كەسێك دێت و دەڵێت ئەمە ئیسلامە- ئەوا لەبەر ئەوەی خەڵكە ئاساییەكە پەروەردە نەكراون بە ئیسلام- دەڵێن رەنگە ئەمە راست بێت، ئەو كاتە تەلاعوبی پێدەكرێت. لەبەر ئەوە ئەم نەزانینە بەرامبەر پرەنسیپەكانی ئیسلام و مێژوو و هتد هەیە، ئەوا گروپەكانی وەك ئەل قاعیدە دەڵێن ئەمە تەفسیری ئیسلامی و ئەمە تەفسیری قورئانە و خەڵكیش ئامرازی پێویستیان نییە بۆ تەحەددیكردنی ئەم بانگەشانە.
* رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گەورەترین سەرچاوەی وزەی تێدایە لە جیهاندا، ئەگەر تیرۆریستان سەرچاوەی ئەم وزەیە بخەنە مەترسیەوە تا چەند جیهان دووچاری قەیرانی ئابووری دەبێتەوە؟
- پێموایە هۆكاری چالاكبوونی گروپی قاعیدە و بوونی هێزە رۆژئاواییەكان و چالاكی سعودیە و ئێران هەموو پەیوەستە بە هێزی ئابووریەوە، بە كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی نەوتە. پوختەی مەسەلەكە لە پەیوەندیدا بەم گرووپانەوە ئەوەیە چۆن ئەم سەرچاوانە كۆنتڕۆڵ دەكەیت، بەتایبەتی نەوت، هەروەها سەرچاوەكانی دیكە، بە چەشنێك بتوانرێت ئەم دەستڕۆیشتووییە بەكاربهێنین، وەك جۆرێك لە ئیبتیزاز، وەك تاوەكو كارێكی دیاری كراو نەكەیت، ئەوا نایەڵم دەستت بەم سەرچاوانە بگات. ئەگەر بیرتان بێت لە حەفتاكاندا جۆرێك لە ئابڵوقەی نەوت بەكارهات و رۆژئاواش زیانی كرد لەمە. كەواتە ئەم بیرۆكەیە لای رێكخراوێكی وەك ئەل قاعیدە هەیە كە كۆنتڕۆڵی نەتەوەكەو سەرچاوەكانی بكات بۆ ئەوەی ئیبتیزازی هێزە رۆژئاواییەكان بكات. واتە بەشێك لە شەڕێكی گەورەتر.
* ئەسەد لە سوریا و مالیكی لە عێراق دەیانەوێت شەڕی تائیفی نێوان شیعە و سوننە بگۆڕن بۆ شەڕی تیرۆر، واتە لە عێراق و سوریا شەڕی سوننە بە ناوی تیرۆرەوە دەكەن، ئەمەش بۆ ئەوەی شەرعیەت بە شەڕەكەیان بدەن، ئایا ئەگەر لە ناوچەكەدا شەڕی شیعە و سوننە بەرپا بێت، ئایا تا چەند ئەمە دەبێتە مایەی كارەساتێكی مرۆیی؟
- ئەم شەڕە بۆتە یەكێك لە كارەساتە گەورەكان لە سەدەی بیست و یەكدا، دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەك و لەم كارەساتە مرۆییەدا ملیۆنەها خەڵك بێ ماڵ و حاڵ بوونە، كە هەمووی بە شێوەیەكی دیاریكراو بەرئەنجامی سیاسەتی دەرەویە كە خەڵكی دەیانەوێت هێزی خۆیان بەكار بهێنن، ئەگەر لە شوێنێكی وەك سوریا بڕوانیت، ئەوا خەڵكی گومان لەوە دەكەن كە ئایا سەقامگیری لە سوریادا هەبووە تەنانەت پێش ئەم پشێویە، دۆخێكی زۆر باش نەبووە و پێشێلكاری مافە مەدەنیەكان هەبووە، بەڵام بەلای كەمەوە خەڵكی خواردن و خانوویان هەبووە، واتە جۆرێك لە سەقامگیری هەبوو، بەڵام هەموو ئەمانە بەوە تێكچوون كە بڕیاریاندا دەبێت رژێمی بەشار ئەسەد بگۆڕن، بەڵام بیریان لەوە نەكردەوە كە دەرئەنجامەكانی چی دەبن و چۆن مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن.