پرۆفیسۆر جۆشوا لاندیز ئوستادی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبەری سەنتەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەزانكۆی ئۆكلاهۆما و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر پرسی سوریا و لە نزیكەوە چاودێری رەوشی سوریا دەكات و بۆ ئەمەش بلۆگێكی كردۆتەوە بەناوی كۆمینیتی سوریا و رۆژانە لەسەر گۆڕانكارییەكانی سوریا بۆچوونی خۆی بڵاودەكاتەوە، بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای سوریا و خوێندنەوەی ئاكامەكانی كۆنگرەی ژنێف 2، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر لاندیز ئەنجامداو بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* كۆنفرانسی جنێڤ 2 تەواو بوو، بەڵام ئەنجامێكی گەورەی بەدەست نەهێنا، ئایا مەزندە دەكرێت ئەم كۆنفرانسە چ گۆڕانكارییەك بەسەر بارودۆخی سوریادا بهێنێت؟
- هیچ شتێك روون نییە و نازانرێت ئەم كۆنفرانسە چ گۆڕانكارییەك دروست دەكات، لەبەر ئەوەی ئەسەد و تیمەكەی باوەڕیان وایە ئەوان لە پێگەیەكی بەهێزدان كاتێك بەرەو ئەم گفتوگۆیانە دەچن، هەروەها باوەڕیوایە كە جیهان، ئەمریكا و رۆژئاوا، رژێمەكەی بە چارەسەرێك دەبینن بۆ دژی جیهادیزم و پشێوی لە سوریا. بەڵام دەركەوت كە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، جۆن كێری، نەكەوتە نێو ئەم گەمەیەوە، لەبری ئەوە باسی ئەوەی كرد كە پێویستە گۆڕانكاری لە رژێمەكەدا بێتەئاراوە لە سوریا و دەبێت ئەسەد بڕوات. بەڵام ئەسەدیش مل نادات و هەتا ئێستا لەو باوەڕەدایە شەڕەكە دەباتەوە و دووبارە كۆنترۆڵی سوریا دەكاتەوە. هەروەها ئەم دۆخەش مایەی سەرلێشێوانە بۆ شیكەرەوەكان، لەبەر ئەوەی ئەمریكا رایدەگەیەنێت كە لەگەڵ گۆڕینی رژێمەكەدایە، بەڵام هیچ كارێك ناكات لەو رووەوە. كەواتە كەلێنێكی گەورە هەیە لە نێوان خیتابی ئیدارەی ئۆباما و ئامادەبوونی بۆ ئەنجامدانی كارێك لەو رووەوە.
* دوو مەسەلەی بەرچاو هەبوون لە كۆنفرانسەكەدا، یەكێكیان لێدوانی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بوو كە رایگەیاند ئەسەد هیچ شوێن و مەكانەتێكی نییە لە ئایندەی سوریادا، لەگەڵ لێدوانەكەی وەزیری دەرەوەی بەریتانیان كە وتی چارەنووسی ئەسەد بریتییە لە دادگایەكی نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی وەك تاوانباری جەنگ دادگایی بكرێت، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع ئەم دوو وڵاتە هەڵوێستێكی بەهێزیان نییە، ئایا چۆن ئەم لێكدژیە دەخوێنرێتەوە؟
- بە دڵنییاییەوە ئەمە بە مانای شەڕی زیاتر دێت، مانای ئەوەیە ئەسەد بەردەوام دەبێت لەسەر شەڕكردن و ئاگربەست نایەتە ئاراوە و ئاشكرایە كە رۆژئاواش باوەڕیوایە یاخیبوان دەتوانن سەركەوتوو بن، من مانایەكی دیكەی بۆ نابینمەوە. یان ئەوەتا بە مانای گۆشەگیركردنی ئەسەد دێت بۆ ئەوەی رژێمی سوریا وا لێبكەن كودەتا دژی ئەسەد بكەن. ئەمە خەونێكی لەمێژینەی ئەمریكیەكانە، بەڵام سەركەوتوو نەبووە، لە سەردەمی بوشدا سەركەوتوو نەبوو و من نازانم بۆچی لە ئێستادا سەركەوتوو دەبێت. چونكە هەر كەسێكی ئاست مامناوەندی لە رژێمەكەی سوریادا دەنگ بەرز بكاتەوە و داوای رۆیشتنی ئەسەد بكات، دەستبەجێ زیندانی دەكرێت یان دەكوژرێت، كەواتە زەحمەتە ئەوە ببینین كە كێ لە ناو سوریادا داوای رۆیشتنی ئەسەد دەكات.
* هاوپەیمانەكانی رژێمی سوریا لە گفتوگۆكانی كۆنفرانسی جنێڤ 2 بەشار ئەسەدیان بە هێڵی سور دانا و جەختیان كردەوە لەسەر ئەوەی مافی دووبارە خۆهەڵبژاردنەوەی هەیە، لەو هەڵبژاردنەدا كە لە سایەی ئەم حكومەتەی ئێستای سوریادا ئەنجام دەدرێت، ئایا ئەمە هیچ مانایەك بۆ كۆنفرانسی ژنێڤ 2 دەهێڵێتەوە؟
- هەندێ مانای هەیە، هەر كۆبوونەوەیان لەسەر مێزی گفتوگۆ بۆ خۆی جۆرێكە لە سەركەوتن، پێموایە خەڵكانێكی زۆر لە موعارەزە و خەڵكانێكی زۆر لە ناو رژێمەكەدا باوەڕیان وایە هیچ لایەك ناتوانێت بە تەواوەتی سەركەوتوو بێت. هەروەها سەرەڕای ئەو خیتابەی هەیە، ئەوا هەستێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە گەشەكردندایە كە هیچ لایەك ناتوانن تەواوی كێكەكە بەدەست بهێنن، و دەبێت دابەشی بكەن. ئەمەش بە راددەیەكی زۆر دەوەستێتەسەر ئێران و سعودیە بۆ ئەوەی جۆرێك لە سازش لە سوریا بێتەئاراوە. ئێمە زۆر دوورین لە گەیشتن بەم سازشە. بە دڵنیاییەوە ئێران بانگهێشت نەكرا. بەڵام لە كۆتاییدا هەر دەبێت سعودیە و ئێران بگەنە جۆرێك لە رێككەوتن لەبارەی ئەوەی دەتوانن چی قبوڵ بكەن، تەنها ئەو كاتە نەبێت كە سعودیە ئەو كارە بكات كە رایدەگەیەنێت ئەنجامی دەدات، ئەویش خەرجكردنی پارەیە، نەك تەنها چەند ملیۆنێكی كەم، بەڵكو دەیان و بگرە سەدان ملیۆن دۆلار بۆ تێكشكاندنی ئەسەد و بۆ ئەوەی بە راستی موعارەزە ببێتە هێزێكی شەڕكەر. ئەمەش مەترسیەكی راستەقینەیە بۆ كوردەكان، لەبەر ئەوەی ئەگەر سعودیە پارە خەرج بكات ئەوا هەوڵدەدات ئەو دەرئەنجامە بەدی بهێنێت كە خۆی دەیەوێت.
* بە ملیۆنەها هاووڵاتی سوری وڵاتیان جێهێشتووە و روویان كرۆدتەوە توركیا و هەرێمی كوردستان و ئەردەن و لوبنان و هەندێكیان ئاوارەی ناوخۆیین، ئایا چۆن ئەم كێشەیە یەكلادەكرێتەوە، ئەگەر چارەسەرێكی سیاسی نەیەتە ئاراوە؟
- ئەوە پرسیارێكی گەورەیە، جێی سەرسوڕمانە كە هەوڵێكی كەم دراوە بۆ هێنانەئارای رێككەوتنێك.. كە رژێمەكە لە نیوەی باشوری سوریادا، لە كەناری رۆژئاوادا حكومڕانی بكات و یاخیبوانیش باكوور و رۆژهەڵاتیان بە دەستەوەبێت، و رەنگە كوردەكانیش لە خاڵێكی دووری باكوری رۆژهەڵاتدا بن. ئەم چارەسەرەش دەبێتەهۆی وەستانی شەڕەكە، یان خاوكردنەوەی و رێگە دەدات خەڵكی ژیانی خۆیان بنیات بنێنەوە و بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان. بە دڵنیاییەوە ئەمە چارەسەرێكی میسالی نییە، لەبەر ئەوەی هەر لایەك دەیەوێت هەموو شتێك بباتەوە. لەبەر ئەوە جێی سەرسوڕمانێكی گەورە بوو بۆ وەزیری دەرەوە كێری، كە بە لێدوانی بەهێز باس لە گۆڕینی رژێمی ئەسەد بكات. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت ئەمریكا پشتیوانی زیاتری یاخیبوان دەكات و سعودیشە دەتوانێت پتر پشتیوانی یاخیبوان بكات بۆ ئەوەی فشاری بەردەوام لەسەر ئەسەد بكات، ئەوان پێیانوایە ئەسەد وەك پێویست لاواز نییە و دەبێت كاری زیاتر بكەن بۆ ئەوەی ئەسەد پتر لاواز بێت.
* مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە و چارەنووسی سوریا خەڵكی سوریا بڕیاری لەبارەوە دەدات، و دەبینین كە كێشەی وەك سوریا بە گفتوگۆ چارەسەر نابێت، بۆ نموونە ئەمریكا 800 ملیار دۆلاری لە عێراقدا خەرجكرد، بەڵام بارودۆخی عێراق بەو شێوەیە نییە كە ئەوان لە پێناویدا هاتن؟
- ئەوە راستە، بەڵام دەستێوەردانی ئەمریكاش عێراقی گۆڕی، بەڵام كێشەكەی چارەسەرنەكرد، بەڵكو تەرازووی هێزی گۆڕی، كە بە دڵنیاییەوە هێزی بە شیعەكان و هێزی بە كوردەكان بەخشی و سوننەكانیش دۆڕان بووە بەشیان. كە بەبێ دەستێوەردانی ئەمریكا ئەمە رووی نەدەدا. بۆیە زۆرێك لە سوریەكان بەو چاوەوە لە ئەمریكا دەڕوانن كە كێشەی سوریایان بۆ چارەسەر بكات، بە تایبەتی زۆرێك لە ئەندامانی چینی ناوەند و چینی باڵای سوریا بە ترسەوە لە موعارەزەی ئیسلامی دەڕوانن و بە ترسیشەوە لە حكومەتەكەی ئەسەد دەڕوانن و هیچ چارەسەرێك بۆ خۆیان نابینن، جگە لە سیحرێكی رۆژئاوایی.
* ئەگەر سەیری ئەزموونی میسر بكەین ئەوا دەبینین كە ئەزموونی حكومڕانی ئیسلامیەكان شكستی هێناوە، لەبەر ئەوەی میسر یەكێكە لە وڵاتە گرنگەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، میسریەكان لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگیان بۆ ئیخوان موسملین دا، و ئێستاش لەلایەن سوپای میسرەوە بە رێكخراوێكی تیرۆریستی دادەنرێت، كەواتە دۆخی سوریاش پتر لە دەیەیەك شەڕ و ناسەقامگیری بەخۆوە دەبینێت؟
- رەنگە بۆ دەیەیەك شەڕ و ناسەقامگیری لە سوریادا ببینێت، وەك لوبنان. جیاوازی عێراق و لوبنان، ئەوەیە سوپای سوری چووە لوبنان و چەكی لە میلیشیا جیاوازەكان وەرگرت و بە دڵنیاییەوە چەكی لە حزبوڵا وەرنەگرتەوە... بەڵام دەرفەتێك هەبوو لە تائیف بۆ ئەوەی دەوڵەتەكە بنیات بنرێتەوە، لەبەر ئەوەی سوپای سوری چەكی لە هەموو میلیشیاكان وەردەگرتەوە و وڵاتەكەی داگیر دەكرد. بەڵام لە عێراقدا ئەمریكا ئەم ئەركەی گرتەئەستۆ، بەڵام ئەركە گەورەكەیان ئەوە نەبوو كە سەددامیان تێكشكاند و سوپایان هەڵوەشاندەوە و بەعسیان ریشەكێش كرد، بەدڵنیاییەوە ئەم كارەیان كرد و دەسەڵاتی سوننەیان تێكشكاند، بەڵام رەنگە گرنگترین شتێك كردبێتیان بریتییە لە سەركوتكردنی سەرجەم ئەو میلیشیا شیعانەی تەحەددای دەسەڵاتیان دەكرد. بێگومان میلیشیای بەهێز هەبوون و ململانێی دەسەڵاتیان دەكرد، ئەمەش بووەهۆی ئەوەی عێراق دەیەیەك شەڕ بەخۆوە ببینێت و بە دڵنیاییەوە ئەمریكا یارمەتی مالیكی دا بۆ ئەوەی میلیشیای خۆی و سوپای خۆی بنیات بنێت...ئەمەش لە روویەكەوە بووەهۆی ئەوەی هەندێ سەقامگیری بێتەئاراوە، بە دڵنیاییەوە ئەو كەسێكە بە زۆری شیعەگەرایی دەكات و زۆر دژی سوننەیە، بەڵام هێشتا دەوڵەتە. لە سوریا هێزێكی دەرەكی داگیركەر بوونی نابێت، سوپای سوری نابێت وەك ئەوەی لە لوبنان هەبوو، و سوپای ئەمریكیش نابێت وەك ئەوەی لە عێراقدا هەبوو. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە میلیشیاكان- كە ژمارەیان زۆرە- و سوپاسی سوریش- كە ئێستا وەك میلیشیای لێهاتووە، بۆ ماوەیەكی زۆر شەڕی یەكتر دەكەن بێ ئەوەی كۆتاییەكە دیاری بێت.
* ئومێدی بەشێكی زۆری چینی ناوەند و چینی باڵای سوریا ئەمریكایە، ئایا تا چ راددەیەك مەحاڵە ئەمریكا دەستێوەردان بكات لە سوریادا، كە هەر شەڕ و نائارامیەك لە هەر شوێنێكی دنیا دروست دەبێت ئومێدەكە ئەمریكا دەبێت بۆ ئەوەی چارەسەری بكات، بەڵام كێشەی سوریا هەڵگری چەندین تەحەددیە، وەك بوونی روسیا و چین و ئێران و دۆخی ئابووری ئەمریكا؟
- ئەمە لە سایەی ئیدارەی ئۆبامادا روونادات، ئاشكرایە سەرۆك ئۆباما بڕیاریداوە كە راستەوخۆ تێوەنەگلێت لە سوریا.. و پارەیەكی زۆر لە سوریادا خەرج ناكات. رەنگە سەرۆكی داهاتوو پارەی زیاتر تەرخان بكات، بەڵام دەرفەتەكان زۆر دوورن. تەنانەت ئەگەر سەرۆكێكی كۆماریش بێت، لەبەر ئەوەی بینیمان لە ئەیلوولدا و كاتی دەنگداندا بۆ بۆردومانكردنی ئەسەد لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی، پارتی كۆماریەكان تێكڕا دژی بوون، تەنها دوو كەس نەبێت كە مەككەین و سیناتۆرێكی دیكە بوون كە دەنگیان بۆ دا. هیچ كەسێك نەیویست ئۆباما بۆردومانی سوریا بكات، ئەمە لە بەشێكیدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەیانەوێت زیان بە ئۆباما بگەیەنن، بەڵام كەسیش نایەوێت پارە لە سوریادا خەرج بكرێت. ئەمریكیەكان نازانن سوریا چیە و ئەوان حەز بەم كارە ناكەن و حەزیان بەوە نەكرد ئەمریكا ملیارەها دۆلار لە عێراقدا خەرج بكات، ئەوان حەز بەو راستیە ناكەن كە ئەمە هیچ شتێكی بەدەست نەهێنا و ئەمریكا شكستی هێنا لە رووی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانیەوە لە ئەفغانستان و عێراق و ئەوان نایانەوێت ئەم كارە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكرێت و دەیانەوێت پارەكە لە ناوخۆدا خەرج بكرێت. كەواتە خەڵكی ئاسایی ئەمریكا كە من لێرە لە ئۆكلاهۆما دەژیم، كەس نایەوێت دەستێوەردان بكرێت. بەڵام كاتێك دەچیتە واشنتۆن كەسانێكی زۆر هەن دەیانەوێت دەستێوەردان لە سوریا بكرێت و پارەی تێدا خەرج بكرێت، بەڵام ئەمە واشنتۆنە و ئەمانە كەسانێكی كەمن و بایەخ بە كاروباری دەرەوە دەدەن. بەڵام خەڵكە ئاساییەكە بە هیچ شێوەیەك ئەمەیان ناوێت.
* لەم بارودۆخەدا پرسی كورد لە سوریا چۆن دەبینیت، ئایا تاچەند كورد لەم دەرفەتە سوودمەند دەبێت؟
- پێموایە كوردەكان پێشكەوتن بەدەست دەهێنن، پێموایە یەكێك لە سەركەوتنەكانی ژنێڤ بریتییە لە راگەیاندنی ئۆتۆنۆمی لەلایەن كوردەكانەوە، لەبەر ئەوەی لە ژنێڤ و قەتەر، موعارەزە رەتیان كردەوە كوردەكان بانگهێشت بكەن، لەبەر ئەوە ئۆتۆنۆمیی خۆیان راگەیاند و كانتۆنیان دروست كرد و رایانگەیاند دەنگدان دەكەن، پێموایە كوردەكان لە سەركەوتنێكەوە بۆ سەركەوتنێكی دەڕۆن و ئەوان سەركەوتوانە بەرگریان لە خۆیان كردووە لە دژی داعش(دەوڵەتی ئیسلامی) و بەرەی نوسرە و یەكگرتوویەكی لە راددەبەدەریان پیشانداوە، ئەمە سەرەڕای دابەشبوونی قووڵیان لەبارەی ئەوەی كێ حكومڕانی بكات و بابەتەكانی دیكە، بەڵام ئەوەندە یەكگرتنیان تێدایە كەلەسەر ئەرزی واقیع ببنە هێزێكی شەڕكەری كارا و بە چەشنی میلیشیا عەرەبەكان دابەش نەبوونە.