دوای تێپەڕبوونی 3 ساڵ بەسەر گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی و بارودۆخی ئاڵۆزی سوریا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو چ ئاییندەیەك هەنگاو هەڵدەگرێت، هەندێك لە چاودێران پێیانوایە ئەم ناوچەیە زیاتر بەرەو ئاڵۆزی و شەڕی تیرۆریستان و شەڕی تایفەگەری هەنگاو هەڵدەگرێت و هەموو لەسەر ئەوە كۆكن كە تا ئاییندەیەكی دوور زەحمەتە ئەم ناوچەیە سەقامگیری بەخۆیەوە ببینێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە پەیوەندیمان كرد بە پرۆفیسۆر زەكاری لۆكمان ئوستادی دیراساتی ئیسلامی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی نیویۆرك و بەمجۆرە راو بۆچوونەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* ئێستا سێ ساڵ بەسەر ئەوەدا تێپەڕیوە كە پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، بەڵام تا ئێستا دۆخەكە لە وڵاتە عەرەبیەكاندا زۆر خراپە و دەكرێت بە زستانی عەرەبی ناوزەدبكرێت لە هەندێ وڵاتی عەرەبیدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای تێپەڕبوونی سێ ساڵ چۆن دەبینیت؟
- دەبێت لە روانگەیەكی مێژوویی درێژخایەنەوە لەم پرسە بڕوانین، كەواتە نابێت بیر لە ساڵێك و دوو ساڵ و سێ ساڵ بكەینەوە، بەڵكو دەبێت بیر لە دەیەیەك یان بیست ساڵ بكەینەوە، چونكە تەنها دوای دەیەیەك لە ئێستا، یاخود بیست بۆ سی ساڵی دیكە، ئەو كاتە تێدەگەین كە ئەم رۆژگارە چی بووە. راپەڕینە عەرەبیەكان بوونە تەحەددی بۆ سیستمە سیاسیە كۆنەكە، یاخود لاوازیان كرد یان تێكیانشكاند. لەلایەكی دیكەوە ئەو ئەنجامە ئیجابیەی خەڵكی ئومێدی پێی هەبوو، وەك دروستكردنی سیستمێكی سیاسی دیموكراتی نوێ، و دادپەروەریەكی كۆمەڵایەتی زیاتر و بەشداریەكی زیاتر لەلایەن هاووڵاتیانەوە لە حكومەتەكانیاندا هێشتا نەهاتۆتەدی. لە هەندێ حاڵەتدا هەرەسهێنان و رووخانی سیستمە كۆنەكە بوونە هۆی هاتنەئارای هەندێ پەرەسەندنی نەخوازراو، وەك شەڕێكی ناوخۆیی زۆر خۆێناوی لە سوریا، و ناسەقامگیری لە لیبیا، كەواتە ئەنجامەكان تێكەڵ و پێكەڵن، بەڵام لە هەندێ رووەوە هێشتا زووە بەرگی شكست بكەینە بەریان. چونكە هێشتا روون نییە رەوتی رووداوەكان لە مەودای دووردا بە چ ئاڕاستەیەكدا پەرەدەستێنن. ئەوە راستە لە میسردا بە سەدان هەزار و بگرە بە ملیۆنەها كەس هاتنەسەر شەقامەكان و داوای دادگەری كۆمەڵایەتیان دەكرد و داوایان دەكرد وەك هاووڵاتیەكی خاوەن كەرامەت هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا بكرێت. ئێستاش رژێمێكی سەربازی حكومڕانی گرتۆتەوەدەست و دەیەوێت میلی كاتژمێر بۆ دواوە بگەڕێنێتەوە. بەڵام من دڵنیانیم لەوەی ئێمە بە كۆتایی چیرۆكەكە گەیشتبین، لەبەر ئەوە دەبێت چاوەڕێ بكەین لە مانگ و ساڵەكانی داهاتوودا بزانین پەرەسەندنەكان بە چ ئاڕاستەیەكدا دەبن، بۆ ئەوەی تێگەیشتنێكی تەواومان لا گەڵاڵەبێت، كەواتە ئەمە قۆناغێكی راگوزەری و قۆناغی ناسەقامگیریە، هەروەها قۆناغی هەڵكشانی تایەفەگەریە لە زۆر شوێندا، لە عێراق و سوریا بە روونی ئەمە دیارە، ئێمە شەڕی بە وەكالەت دەبینین لە نێوان ئێران لەلایەك و سعودیە لەلایەكی دیكەوە، كە هەر یەكەیان چەك و پارە بۆ هاوپەیمانە مەحەلیەكانیان دەنێرن، كە دەرئەنجامی زۆر خراپ و زۆر خوێناوی لێدەكەوێتەوە بۆ خەڵك. بەڵام ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنێكی مێژوویی گونجاو بۆ ئەم قۆناغە، كاتێكی زۆری دەوێت.
* ئێمە دەزانین لە رووی مێژووییەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرهەمی رێككەوتنامەی سایكس-بیكۆ بووە و بە گوێرەی ئەم نەخشەیە وڵاتان لەسەر بنەمای فرەیی نەتەوەیی و ئیتنی دروستكران، بەڵام هەروەك دەزانن هەموو وڵاتانی ناوچەكە كێشە و ناكۆكی ئیتنی و نەتەوەییان هەیە، ئایا رێككەوتنەكە هۆكاری ئەوەیە كە سەرجەم وڵاتانی ناوچەكە گیرۆدەی ناكۆكی ئیتنی بن؟
- ئەوە راستە كە زۆرێك لە سنورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم و لەلایەن هێزە كۆڵۆڵنیاڵیەكانەوە- بە گوێرەی بەرژوەندی خۆیان- كێشراون، ئەو سنورانەش هۆكاری یارمەتیدەر بوون بۆ بوونی ئەو ناكۆكیانەی ئێستا دەست و پەنجەیان لەگەڵدا نەرم دەكەین. بەڵام دەبێت لەگەڵ ئەوەشدا زۆر وریا بین، چونكە بەلای كەمەوە لە ئەمریكا ئەو ستراتیژیستانە هەن كە پێیانوایە پێویستە ئەم وڵاتانە لەبەریەك هەڵبوەشێنرێنەوە و دەبێت سنورەكان بە گوێرەی دابەشبوونی ئیتنی یان ئایینی بكێشرێنەوە، بەڵام ئەمە كارێكی زۆر مەترسیدارە، لەبەر ئەوەی هەر كاتێك دەستكاری ئەم سنورانە كرا، ئەوا سەردەكێشێت بۆ خوێنڕێژیەكی زۆر... لەبەر ئەوە دەبێت لەم رووەوە زۆر وریا و بە ئاگابین. بە دڵنیاییەوە لەم كۆمەڵگەیانەدا، بۆ نموونە لە عێراقدا، ئەگەرچی بۆ رۆژگارێكی دوورودرێژ كەمینەی سوننەكان بەسەر زۆرینەی شیعەكاندا زاڵبوون، بەڵام تەفاعولێكی كۆمەڵایەتی زۆر هەبوو كەسەری كێشا بۆ ژن و ژنخوازی، كەواتە تایەفەگەری مۆدێلێكی دەشتەكی نییە، بەڵكو دەستكرد و دروستكراوی سیاسەتە. دەكرێت وێنای ئەوە بكرێت كە شێوازی دیموكراسی و شێوازی بەشداریكردن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی تایەفەگەریدا بگیرێتەبەر، راستە ئەمە كارێكی قورسە، بەڵام مەحاڵ نییە. چونكە دەكرێت وێنای بوونی پێگەیەكی گونجاو و دانپێدانراو بۆ كەمینەی كوردەكان لە توركیادا بكەین، كە زەمانەتی مافە كەلتوری و سیاسیەكانیان بكات و ئەمەش گۆڕانكاریەكی گەورە لە سیاسەت و لە كۆمەڵگەی توركیادا دروست دەكات، بەڵام ئەوە زۆر گرنگە كە هەر هەموو كەسێك لە توركیادا شەڕی لە پێناودا بكات، هەروەها بۆ پەیوەندیەكانی كەمینە و زۆرینەكانیش گرنگە. لەبەر ئەوە من دڵنیانیم لەوەی هەڵوەشاندنەوەی ئەو دابەشبوونەی رێككەوتنی سایكس بیكۆ هێناویەتیە ئاراوە، -ببێتەهۆی كۆتایی هێنان بە كێشەكان-، ئەوەی دەگوزەرێت خەباتێكی ناوخۆییە لەنێو هەر یەكێك لەم وڵاتانەدا- ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە رەهەندێكی ئیقلیمی و جیهانیشی هەیە-، خەبات لە پێناوی ئەوەی هەر یەكێك لەم وڵاتانە چی بن، مەبەستم لەوەیە ئایا رۆڵی ئەو هاووڵاتیانە چی دەبێت كە باڵادەست دەبن بەسەریاندا و ئایا چ سیستمێكی سیاسی پیادە دەكرێن، راستە ئەمە هاوشان بوو بە خوێنڕێژیەكی زۆر و بە شەڕی قێزەون كە هاووڵاتیان باجێكی زۆریانداوە، بەڵام مەرج نییە ئەمانە شەڕێك بن سەربكێشن بۆ هەڵوەشاندنەوەی سنوورە كۆنەكان.
* راستە هێزە كۆڵۆنیاڵیەكان بە گوێرەی بەرژەوەندی خۆیان سنوری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان كێشاوە و بەریتانیا و فەڕەنسا لە پێناو ئاسانتر كۆنتڕۆڵكردنی خاكی ئەم وڵاتانە ئەم كارەیان كرد، بەڵام بۆچوونتان چیە لەبارەی ئێستاوە، ئایا پێویستە ئەم هەڵەیە بەردەوام بێت، ئایا دەبێت چارەنووسی ئەم نەتەوانە بكرێتە قوربانی نەخشەیەكی كۆن؟
- هەر یەكێك لە رێگاچارەكان باجی خۆی هەیە، بێگومان نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نەخشەی ناوچەكە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە داڕێژرا، ئەمەش سەریكێشا بۆ چەندین سەركوتكاری، سەركوتكاری كەمینە نەتەوەییەكان و كەمینە ئاینیەكان و فۆرمە جیاوازەكانی ناسیۆنالیزم...ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە، هەروەك ئاماژەم پێكرد، دووبارە داڕشتنەوەی سنورەكان- و لەبەریەكەهەڵوەشاندنەوەی دانیشتوانە تێكەڵەكە - دەرگا لەسەر خوێنڕێژیەكی زیاتر دەكاتەوە، ئەمە لە هیچ شوێنێكی ئەم جیهانەدا بە ئاسانی و بەبێ خوێنڕێژی و ئازار نەكراوە. كەواتە ئەگەرچی بە راددەیەكی گەورە سنورەكان لەلایەن كۆڵۆنیاڵیزمەوە كێشراون-ئەگەرچی توركیا تا راددەیەكی كەم جیاوازی هەیە، چونكە دروستكردنی دەوڵەتی توركی و كۆماری توركیا لە بەشێكیدا بەرئەنجامی رەتكردنەوەی مەرجەكانی كۆڵۆنیاڵیزم بوو، واتە جڵەوی ژیانیان گرتەدەستی خۆیان و بەمەش راددەیەكی باشی شەرعیەتیان بەدەستهێنا- بە دڵنیاییەوە لە چاوی هەموو كەسێكدا نا-. بەلای منەوە تەحەددیە راستەقینەكە بریتییە لە دۆزینەوەی شێوازێكی دیموكراسی بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسانە، كە مەرج نییە هەڵوەشاندنەوەی ئەم دەوڵەتانە لە خۆبگرێت، بەڵكو كاربكرێت لە پێناو زامنكردنی مافە دیموكراتیەكانی هەموو كەمینە ئیتنی و ئایینیەكان و سیستمێكی دیموكراسی فرەیی و فرەكەلتوریت هەبێت، كە تێیدا هاووڵاتیان مافی مومارەسەكردنی مافە زمانەوانی و ئیتنی و نەتەوەییەكانیان-كەمینەی نەتەوەییان- هەبێت لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە مافی بەشداریكردنیان لە حكومەتدا هەبێت. بەلای منەوە ئەمە رێگایەكی باشترە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە. بەڵام رەنگە لەسەر ئەرزی واقیع پەرەسەندنەكە بەم ئاڕاستەیەدا بێت و رەنگە واش نەبێت.
* بۆ چارەسەركردنی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان پێویستە نەخشەی سایكس بیكۆ بگۆڕدرێت، بە چەشنی ئەوەی لە ناوچەی بەلقاندا روویدا، واتە دەرفەتی دروستبوونی دەوڵەتی نوێ لەسەر بنەمای خواستی هاووڵاتیان بڕەخسێنرێت، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ راددەیەك كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئامادەی بە بەلقانكردنی ئەم ناوچەیەیە؟
- تێگەیشتنی من ئەوەیە بەشێكی زۆری جیهان ئامادەی ئەو كارە نییە، دەرسگەلی جیاواز هەیە كە لە یوگسلافیای پێشووەوە فێری بین، راستە دابەش بوو، بەڵام شەڕێكی زۆر خوێناوی لێكەوتەوە و خەڵكانێكی زۆر ئاوارە بوون، كە بۆ چەندین سەدە شان بە شانی یەكتر و لە ئاشتییەكی رێژەییەدا پێكەوە دەژیان، كەواتە لە زۆر رووەوە ئەمە ئەزموونێكی دڵخۆشكەر نییە، هەروەها دۆخی هاوشێوە دەبینین لە بەشێكی زۆری جیهاندا. كەواتە دابەشكردنی ئەو وڵاتانەی لە ئارادان باجێكی زۆری دەوێت. بە دڵنیاییەوە داواكاریەكانی كەمینەی كوردەكان لە توركیا بۆ خۆبەڕێوەبەری داوایەكی واقیعیە و قابیلی تێگەیشتنە و دەبێت لەبەرچاو بگیرێت، بەڵام ئایا باشترین چارەسەر ئەوەیە دووبارە سنورەكان دابڕێژرێنەوە، ئەمە روون نییە. ئێستا ئێمە ئەزموونی سودانی باشورمان هەیە، كە بەرئەنجامی سەربەخۆبوونە لە سودان، كە ناسەقامگیری زیاتری لێكەوتەوە و شەڕی ناوخۆیی لە سودانی باشوردا- كە دەوڵەتێكی تازەدامەزراوە- لێ دروست بوو، نموونەی دیكەش هەن. من باسی راستی و هەڵە ناكەم، من باوەڕم بە مافی بڕیاردانی چارەنووسە و دەبێت ئەمە بە جددی وەربگیرێت لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە كێشانی سنوری نوێ چەرمەسەریەكی زۆری لێدەكەوێتەوە بۆ زۆرێك لە خەڵك لە نێویاندا ئەوانەی پێشتر كەمینەیی نەتەوەیی بوون. كەواتە دەبێت زۆر وریابین لەم رووەوە و لە وێنە گەورەكە بڕوانین و بیر لەوە بكرێتەوە ئایا رێگای دیكە هەیە بۆ هێنانەدی داخوازیەكانی كەمینە نەتەوەیی و ئیتنی و ئاینیەكان- كە داخوازی تەواو رەوا و شەرعین-، وەك مافی خۆبەڕێوبەری.
* هێنانەدی سەقامگیری و ئاشتی بۆ ناوچەكە پێویستی بە گرتنەبەری دیپلۆماسیەت هەیە، واتە ئەگەر جیهان نەتوانێت نەخشەی سایكس بیكۆ بگۆڕێت و ئەگەر پێی نەكرێت دیپلۆماسیەتێكی فرەڕەهەندی پیادە بكات، ئایا تا چ ئاستێك ناسەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كاریگەری لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەبێت؟
- ئەمە كێشەیەكی مەترسیدارە و ئەگەری ئەوە هەیە بۆ ماوەیەكی درێژتر ناسەقامگیری و شەڕ و توندوتیژی ببینین لە ناوچەكەدا، دووبارەی دەكەمەوە سوریا نموونەیەكی روونە لەم رووەوە، كە شەڕێكی ناوخۆیی زۆر خوێناوی هەیە، لە رووی سەربازیەوە بە بنبەستگەیشتن هەیە، بەڵام ئەمە تەنها شەڕێكی ناوخۆیی نییە، بەڵكو شەڕێكی هەرێمییە، بەڵام بە وەكالەت دەكرێت، كە توركیا و سعودیە و ئێران دەستێوەردان دەكەن و ئێستاش لەگەڵ شەڕەكەی عێراقیشدا یەكتریان بڕیوە. من گومانم هەیە لەوەی چارەسەرێكی سەربازی هەبێت كە جێی دڵخۆشی بێت. بەڵام پێموایە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت هەندێ رۆڵی ئیجابی ببینێت، ئەویش بە هاندانی پرۆسەی گفتوگۆكردن، بۆ ئەوەی كۆتایی بە شەڕەكە بهێنن و ئەو كارەساتە مرۆییە گەورەیە چارەسەربكرێت، كە رووبەڕووی خەڵكی سوریا و هەروەها خەڵكی عێراق و خەڵكی ناوچەكانی دیكەش بۆتەوە. بە دڵنیاییەوە - بە شێوەیەك لە شێوەكان- پرۆسەی گفتوگۆكردن گرێدراوە بە پەیوەندی ئەمریكا و ئێرانەوە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئێران بەشێك نەبێت لەم پرۆسەیە، ئەوا ئەگەری سەركەوتنی لێناكرێت، هەروەها گرێدراوە بە پرسی نێوان ئیسرائیل و فەلەستینەوە، كەواتە بە دڵنیاییەوە ئەمە پرسێكی ئاڵۆزە، بەڵام باشترین رۆڵێك كە ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و روسیا و لایەنەكانی دیكە ببینین، ئەوەیە بە جددی بێنە ناو پرۆسەكەوە و ئەو دەستڕۆیشتووییەی هەیانە لەسەر هاوپەیمانە مەحەلیەكانیان بەكاری بهێنن بۆ ئەوەی ئەم كێشەیە لە رووی دیپلۆماسیەت و سازشی سیاسییەوە چارەسەر بكرێت، ئەمە لەبری ئەوەی تەنها چەك بنێرن، چونكە ئەمە تەنها ئاگری شەڕەكە خۆش دەكات و ئەگەری ئەوەی لێناكرێت چارەسەرێكی درێژخایەنی لێبكەوێتەوە، كەواتە ئەمانە كێشەی گەورەن لەبەردەم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا، كە هێشتا ئەو رۆڵە ئیجابیەیان نەبینوە كە دەتوانن بیبینن- ئەویش لەبەرچاوگرتنی ئەو سەرچاوە و دەستڕۆیشتوییەی هەیانە. ئومێدەكە ئەوەیە دەست بە ببینینی ئەم رۆڵە بكەن، دەبێت ئەمریكا...گفتوگۆ لەگەڵ ئێراندا بكات و جددیتر بێتەپێشەوە، بەڵام من ناتوانم بڵێم ئەوە روودەدات یان نا.