پرۆفیسۆر مایكل دریسین ئوستادی زانستی سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لەزانكۆی جۆن كابۆت لە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا، پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر ئایین و دیموكراتی و پەیوەندی نێوان كریستیان و ئیسلام لە داڕشتنی سیاسەتدا، بۆ قسەكردن لەسەر ئەو رەوشەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بووە و پەیوەندی بە وڵاتانی ئیسلامی هەیە، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ مایكل دریسین ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* ئێستا سەرجەم ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەوتۆتە ناو تەنگژە و كێشەی قووڵەوە، جۆرێك لە ناسەقامگیری باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشاوە، ئایا پێشبینی سەقامگیری لە مەودای كورتدا دەكەن بۆ ناوچەكە؟

- راستە كە ئەو سەقامگیریەی لە گۆڕانكاریەكانی ساڵی-2011-دا ئومێدی بۆ دەخوازرا، ئێستا بۆتە ئامانجێكی دوورە دەست، پێناچێت لە مەودای كورتدا ناوچەكە سەقامگیر بێت، بەڵام من هەر ئومێدم هەیە، چونكە ئەم گواستنەوەیە بەرەو دیموكراسی- ئەگەرچی رەنگە هەندێكیان بەرەو دیموكراسیش ئاڕاستە نەگرن- بۆی هەیە پرۆسەیەكی دوورودرێژ بێت و توندوتیژی تێدا رووبدات و بەرەوپێشچوون و پاشەكشەی تێدابێ. ئێوە باسی ئەگەری هاتنە ئارای دۆخی جیاوازتان كرد لەسەر ئاستی ناوچەیی، من پێموایە یەكێك لە كێشەكان ئەوەیە پێناچێت گەڕانەوە بۆ ئەو دۆخەی پێش ساڵی 2011 لە ئارادابوو ببێتەهۆی گەڕاندنەوەی سەقامگیری. لەبەر ئەوە دەبێت بە دوای چارەسەرێك بۆ قۆناغی (پۆست 2011) بگەڕێین و هەوڵ بۆ جۆرێك لە بە دیموكراسیكردن بدەین، ئەویش بۆ ئەوەی كێشەكە بەرەوپێشببەین، ئەگەرچی روونە كە ئێستا ئەمە لە سوریا و میسردا روونادات. ناكرێت باسی سەقامگیری راستەقینە بكەین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تاوەكو هەندێ لەو پرسانەی لە دوای 2011ـەوە دروست بوون چارەسەر نەكرێن و بە دامەزراوەیی نەكرێن. ئێستا سەقامگیری لە ئارادانییە و ئەو سەقامگیریەش نەهاتەدی كە ئاواتی بۆ دەخوازرا.

* بەهۆی ناسەقامگیری و بارودۆخی پڕ لە پشێویەوە وڵاتە ناسەقامگیرەكانی ناوچەكەش بوونەتە مۆڵگەی تیرۆریزم و بە ئاسانی لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە دێن و دەچن، هەر بۆ نموونە لە وڵاتانی عێراق و سوریا و یەمەن و بگرە لیبیاش دەگرێتەوە، واتە ئەم ناوچە جوگرافیە بەرفراوانە بۆتە مۆڵگەی تیرۆریستان، مەترسیەكە ئەوەیە ئەگەر تیرۆریستان باڵادەستبن بەسەر ناوچەكەدا، تا چ راددەیەك شەڕی تیرۆر دەبێتە شەڕێكی مەحاڵ؟

- ئەوەی ئێوە دەیڵێن راستە كە بارودۆخی ئێستا و بە تایبەتی شەڕی سوریا، دەبێتەهۆی ئەوەی شەڕی تیرۆر قورستر بێت و ئەوە دەخاتەڕوو كە چۆن وڵاتە شكستخواردووەكان، ئەو وڵاتانەی لە شەڕدان چۆن دەبنەهۆی ئەوەی تیرۆریستە رادیكاڵەكان كێش بكەن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گرنگە بگەڕێینەوە بۆ شیكردنەوەی ریشەكانی تیرۆریزم، ئەوەتان لەیاد بێت كە زۆرێك لەوانەی پێیان دەڵێن تیرۆریستە رادیكاڵە ئیسلامیەكان بەرهەمی ئەو رژێمە خۆسەپێنانەبوون كە لە پێش گۆڕانكارییەكانی 2011 بوونیان هەبوو، ئەو دۆخەی لە دوای ئەو گۆرانكارییە هات كە پێی دەگوترا بەهاری عەرەبی، ئەوە قۆناخی گواستنەوەیە بەرەو دیموكراسی و پشێوی باڵی بەسەردا كێشاوە، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی تیرۆریستان پتر بەهێزبن، بەڵام تیرۆریزم بەهۆی سیاسەتە سەركوتكاریەكانی رژێمە خۆسەپێنەكانی پێش 2011ـەوە دروست بوون. كەواتە راستە تیرۆریزمێكی زۆر لە ئارادایە، بەڵام پێموانیە هیچ چارەسەرێك هەبێت لە گەڕانەوە بۆ ئەو رژێمە خۆسەپێنەرانەی پێشتر بوونیان هەبوو. پێموایە دەبێت جۆرێك لە هەنگاوهەڵگرتن بەرەو سەقامگیركردن هەبێت بێ ئەوەی گەڕانەوە هەبێت بۆ ئەو رژێمە دیكتاتۆریانەی پێش ساڵی 2011 بوونیان هەبوو كە لە بنەڕەتدا هۆكاری پەرەپێدانی تیرۆریزم بوون.



* دژواری پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لە بارودۆخی میسردا دەركەوت، كە دوای ئەوەی ئیخوان موسلمین لە هەڵبژاردنەكاندا زۆرینەیان بەدەستهێنا، ئێستا حكومڕانی سەربازی لەو وڵاتەدا ناچار بووە ئیخوان موسلمین وەك گروپێكی تیرۆریستی بناسێنێت، ئەمەش ئاماژەیە بەوەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە چەند قورسە، ئایا ئەمە نیشانەی گەڕانەوە بۆ حكومڕانی سەربازی نییە لە میسردا؟

- ئێمە لەوە دڵنیاین كە حكومڕانی سەربازی لە میسردا گەڕاوەتەوە- ئەگەرچی من ئەوە بە باش نازانم، پیموایە بۆ رێكخستنەوەی بارودۆخی میسر پێویستە هەوڵبدرێت هاوپەیمانێتیەكی بەرفراوان پێكبهێنرێت لەپێناو گۆڕانكاری و دیموكراسیدا. بەڵام پێموایە ئەوەش بەهەمان راددە هەڵەیە كە حكومەتی سەربازی بە تەواوەتی ئیخوان موسلمین دووربخاتەوە و بە رێكخراوێكی تیرۆریستیان ناوببات...ئەمە دەرفەتی ئەوەیان بۆ دروست دەكات كە شەرعیەت بە حكومڕانیەكەیان بدەن- بە پاساوێكی هەڵە- كە ئەوان شەڕی دژە تیرۆر دەكەن، بەڵام ئەمە نابێتەهۆی ئەوەی دەرفەتی ئاوێتەكردن و بانگهێشتكردنی ئیخوان موسلمین بۆ گۆڕەپانی سیاسی بڕەخسێنرێت بە شێوەیەك كە بتوانرێت هەنگاو بەرەو دیموكراسی هەڵبگیرێت. بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی وترا، ئەوا راستە كە حكومەتی سەربازی لە میسردا گەڕاوەتەوە، بەڵام ئەمە بە مانای ئەوەنییە لە شوێنەكانی دیكەش روویدابێت، چونكە سەرەڕای ئەوەی رووبەڕووی چەندین كێشە بۆتەوە، بەڵام تونس بەردەوامە لە هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دیموكراسی و توانیتی بەسەر چەند قەیرانێكدا زاڵبێت، كە پێموایە ئەوە نیشانەی بەردەوامبوونە لە بەرەپێشچوون. هەروەها توركیا ئەگەرچی لە ئێستادا لە قەیراندایە، بەڵام حكومەت توانای هەیە ئەو قەیرانە تێپەڕێنێت، كەواتە هەڵەیە بڵێین رەوتێك هەیە بەرەو گەڕانەوە بۆ حكومەتی سەربازی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام ئەوە راستە كە حكومڕانی سەربازی لە میسردا گەڕاوەتەوە و باوەڕم وانییە ئەوە شتێكی باش بێت.

* ئەمریكا بایەخ بە ئاسایش و سەقامگیری دەدات و پرۆسەی پەرەپێدانی دیموكراسی هێندە بەلاوە گرنگ نییە، هەروەك چۆن ئێستا لە عێراقدا دەبینین كە پشتیوانی حكومەتەكە دژ بە تیرۆر دەكات، و هاوكاری خەڵكی عێراق ناكات بۆ بنیاتنانی دیموكراسی، هەروەها لە ئاست تاوانەكانی رژێمی سوریا دژی گەلەكەی بێدەنگە، ئایا لە ئێستادا ئەمریكا هیچ هێزێكی نەماوە بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- من ناڵێم هیچ هێزێكی نەماوە، لەبەر ئەوەی لە كاروباری نێودەوڵەتیدا ئێمە هێز بە توانا و بە ئیرادە پێناسە دەكەین، ئەمریكا توانای هەیە، بەڵام ئیرادەیەكی زۆری نییە، بەڵام ئەگەر توانا و ئیرادە پێكەوە گرێبدرێن، ئەوا دەبینین كە ئەمریكا دەستڕۆیشتوویی هەیە، كەواتە ئەمریكا هێزی هەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم هێزەی ئەمریكا بوو گۆڕانكاری لە لیبیا دروستكرد و قەزافی لە دەسەڵات دوورخستەوە، كاتێك ئەمریكا هەڕەشەی بۆمبارانكردنی سوریای كرد، ئەمە بووە هۆكاری ئەوەی چەكە كیمیاییەكان ئاشكرا بكرێن و هەنگاوەكانیش بۆ گرێدانی ژنێف 2 خێراتر بكرێن، راشكاوانەتر ئەگەر هەڕەشەی ئەمریكا نەبوایە كۆنگرەی ژنێف 2 كە ئێستا بەڕێوەدەچێت نەدەبوو، هەروەها كاتێك فشاری خستەسەر ئێران بەرهەمی هەبوو. كەواتە كاتێك ئەمریكا ستراتیجیەتێكی روونی دەبێت و ئیرادە و توانا یەكدەخات، ئەوا هێزی دەبێت. بەڵام ئەو ستراتیجیەتەی هەیە پڕە لە دژیەكی، ئەمەش بەشێكی بۆ ئەمریكا دەگەڕێتەوە و بەشێكی پەیوەندی بەو پشێویەوە هەیە كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ئارادایە، بە تایبەتی شەڕی ناوخۆیی سوریا كە هەموو خاڵە لاوازەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەرخست لە سنورداركردنی دەرئەنجامی ناكۆكیەكە، لەم روانگەیەوە دەكرێت بڵێین ئەمریكا دەستڕۆیشتوویی هەیە بەڵام سنوردارە، لە ئێستا ئومێد ئەوەیە، ئەم هێزە بخرێتە گەڕ بۆ میانگیریكردن لە پێناو هێنانەدی سەقامگیریدا، یان هەر هیچ نەبێت بارودۆخەكە لەوە خراپتر نەبێت.

* ئایا تا چەند مەزندە دەكرێت شەپۆلی گۆڕانكاریەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو وڵاتە عەرەبیانە بگرێتەوە كە سیستمی پادشایەتیان هەیە و تا ئێستا گۆڕانكاری نەیگرتوونەتەوە؟

- دورست نەبوونی گۆڕانكاری یان راپەڕین لەو وڵاتە عەرەبیانەی پادشایین، بەشێكی بۆ شەرعیەتە مێژووییەكە دەگەڕێتەوە و بەشێكیشی بۆ ئەو ستراتیجیەتە دەگەڕێتەوە كە گرتیانەبەر بۆ بەرپێگرتنی، ئەگەر لە كوەیت و ئەردەن و مەغریب و قەتەر بڕوانیت، بە تایبەتی ئەردەن و مەغریب و قەتەر دەستیانكرد بە چاكسازی سیاسی....كەواتە بە جۆرێك لە جۆرەكان خۆیان لە هەندێ گۆڕانكاری بەهاری عەرەبی پاراست. هەروەها چاكسازی دیكەیان ئەنجامدا، مەغریب راستەوخۆ دوای بەهاری عەرەبی راپرسی لەسەر دەستوورێكی نوێ كرد. ئەوەش راستە كە رژێمە پاشایەتیەكان وەك رژێمگەلێكی خۆسەپێن ماونەتەوە، چونكە پاشا دەسەڵاتی جێبەجێكردنی بەدەستەوەیە و ئەوەش لەگەڵ دیموكراسیدا یەكناگرێتەوە، بەڵام ئەم چاكسازیانە دەرفەتی نوێیان دروستكرد....دەكرێت ئەمە وەك پرۆسەی نوێكردنەوەی رژێمە خۆسەپێنەكان وەسف بكەین، كە رژێمە پاشایەتیەكان چاكسازیان ئەنجامدا، بەڵام لە دەسەڵاتدا مانەوە، ئەگەرچی هەر جارێك چاكسازیان كردبێت، ئەوا دەرفەتیان بۆ موعارەزە و هاوپەیمانێتیەكانی موعارەزە دروست كردووە بۆ ئەوەی لاوازییەكان بخەنەڕوو و داوای چاكسازی سیاسی راستەقینە بكەن. لەبەر ئەوە دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین، بەتایبەتی تا چ راددەیەك ئەردەن و مەغریب بەردەوام دەبن لەسەر رێگای چاكسازی، یان لەخاڵێكی دیاریكراودا دەوەستن و بە تەواوەتی روویەكی خۆسەپێنی پیشان دەدەن. لە ئێستادا ئاماژەكان ئەوەمان پێدەڵێن كە ئەوان لەو نێوانەدان، كە ئەردەن و كوەیت و مەغریب خۆیان وا دەردەخەن كە هەندێ چاكسازی دەكەن.

* بەم دواییە توركیا رووبەڕووی هەندێ كێشە بۆوە، ئایا تاچەند توركیا دەتوانێت ئەم قەیرانە بەسەركەتوویی تێپەڕێنێت؟ تاچەند بوونی قەیران لە توركیا هاوكێشەی هێز لە ناوچەكە دەگۆڕێت و زەمینەی شەڕێكی ساردی دیكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست دەكاتەوە؟
- بێگومان حاڵی حازر توركیا لە قەیراندایە، بەڵام دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین چی روودەدات و ئەردۆغان چی دەكات و چۆن بەسەر ئەم قەیرانەدا زاڵ دەبێت و كاردانەوەی چی دەبێت بۆ ئەم قەیرانە، من باوەڕم بە سەرهەڵدانی شەڕێكی سارد نییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئێمە دەبینین كە ئەمریكا و روسیا و چین هاوڕانین لەسەر هەندێ مەسەلە، بەتایبەتی لە پەیوەندیدا بە كێشەی سوریاوە، بەڵام لە راستیدا بەرژوەندیگەلێكی هاوبەشی زۆر هەیە لە نێوانیاندا، لە بەرژەوەندی ئەمریكا و روسیادا نییە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تەواوەتی بكەوێتە گێژاوی شكستخواردوییەوە..... ئەمریكا و روسیا و چین دووچاری هەڕەشەی تیرۆریزمی ئیسلامی بوونەتەوە، روسیا دووچاری تەقینەوە بوو بەهۆی تیرۆریزمی ئیسلامی قەوقازەوە، كەواتە ئەوان بەرژەوەندیان هەیە لەوەی سوریا سەقامگیر بێت، ئەمەش بۆتە پاڵنەری پەیوەندی ئەمریكا و روسیا بۆ ئەوەی كێشەی سوریا لە جنێڤ 2 و لەڕێی رێككەوتنی پەیوەست بە چەكی كیمیاییەوە چارەسەر بكەن و لە پرسی ئێراندا هاوكاری یەكتر بكەن، كەواتە جێی سەرنجە ئەو هاوڕاییە ببینین بەتایبەتی لە نێوان سیرگی لاڤرۆڤ و جۆن كێری كە فشاری راستەقینە بكەن لەپێناو –بەلای كەمەوە- هێنانەدی جۆرێك لە سەقامگیری، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی لەوانەیە تا ئاستێك مەزندەی ئەوەبكەین روسیاو ئەمریكا بەرەو هاوكاری دەچن بۆ رێككەوتن لەسەر هێنانەدی سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.