خاوەنی كتێبی (كۆماری ترس) لەم دیدارە تایبەتەی گوڵاندا جەخت لەوە دەكاتەوە ئێستا عێراق كۆماری ترس نییە، بەڵكو كۆماری پشێوییە، بەڵام وێڕای ئەوە ئاماژەش بەوە دەكات هەرێمی كوردستان ئارام و سەقامگیرە و لەم حاڵەتە تایبەتەی عێراق بەدەرە، بەڵام بەشەكانی دیكەی عێراق هەمان بارودۆخی نائارامی و پشێویان هەیە، سەبارەت بە رێگەچارەش بۆ چارەسەری كێشەكانی ئێستای عیراقیش، پرۆفیسۆر مەكیە پێیوایە هەتا لایەنە سیاسییەكانی عێراق بڕوایان بەوە بێت كە توندوتیژی دژی یەكتری پیادە بكەن، ئەوە ئەو بڕگە و ماددانەی لە دەستووری عێراقدا سەبارەت بە دیموكراتی و فیدرالی هاتوون مەحاڵە جێبەجێ بكرێت، ئەمەش دەقی دیدارەكەی پرۆفیسۆر كەنعان مەكیەیە لەگەڵ گوڵاندا.


پرۆفایل

پرۆفیسۆر كەنعان مەكیە لەساڵی 1946 لەبەغدا لەدایك بووە و لەساڵی 1982 رەگەزنامەی بەریتانی وەرگرتووە و ئوستادی كورسی سیلیفا هاسنفیلد بۆ دیراساتی ئیسلامی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی براندیس، هەروەها یەكێك بووە لە ئەندامە دیارەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق و دۆستی نزیكی ئەحمەد چەلەبی بووە و یەكێك بووە لە پشتگیریكەرانی ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی عێراق لە ساڵی 2003 بۆ رووخانی رژێمی پێشووی بەعس لە عێراقدا.


پرۆفیسۆر مەكیە نووسەری كتێبی (كۆماری ترس)ـە كە ساڵی 1989 نووسیوویەتی، ئەم كتێبە دوای داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە لە ساڵی 1990 بووە یەكێك لە كتێبە پڕ فرۆشەكانی جیهان، هەروەها نووسەری كتێبی (توندوتیژی و بێدەنگی: شەڕ، سەركوتكاری، هەستاوە لە نیشتمانی عەرەب)ـە، ئەمە بێجگە لەوەی نووسەرێكی سیاسیی دیاریشە لە رۆژنامەكانی حەیات و نیویۆرك تایمز و تایمزی لەندەنیش بووە.

* ئێوە نووسەری كتێبی «كۆماری ترس»ن كە تێیدا جیهانتان ئاگادار كردەوە لەوەی عێراق بۆتە كۆماری ترس لە سایەی حكومڕانی دیكتاتۆری سەددام حوسێندا، كەواتە خەڵكی ئومێدی ئەوەیان هەبوو عێراقێكی مۆدێرن و ئارام ببینن لە دوای رووخاندنی سەددام حوسێن، بەڵام دووبارە عێراق بۆتەوە كۆماری ترس، ترس لە تایەفەگەری و دیكتاتۆریەت، دەمانەوێت پرسیاری ئەوە بكەین ئایا عێراقی ئێستا چۆن دەبینن؟
- من پێموایە ئەوە راست نییە تەنها لەبەر ئەوەی ئاڵۆزی و پشێوی باڵی بەسەر وڵاتەكەدا كێشاوە، بە عێراقی ئێستا بووترێت كۆماری ترس، لەم وڵاتەدا ئێستا دیكتاتۆریەتێكی هاوشێوەی سەددام حوسێن حكومڕان نییە. بەڵام لەهەمان كاتیشدا وڵاتەكە بەرەو رۆژگارێكی تاریك و دژوار ملی رێی گرتووە. و من هیچ ئەگەرێكی بەرەوپێشچوون لە مەودای نزیك و مامناوەندا بەدی ناكەم. ئایندەی عێراق گرێدراوی رووداوەكانی ناوچەكەیە لە سوریا و ئێران و لوبناندا. ئەوەی لە عێراقدا روودەدات بەندە بەوەی چۆن ئەم شەڕ و ناكۆكیە گەورانە یەكلادەكرێنەوە.
* دەستووری عێراق وەك نەخشەڕێگایەك بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی عێراق بە مانای ئەوە دێت كە پێویستە دەستوور جێبەجێ بكرێت بۆ ئەوەی عێراق ببێتە وڵاتێكی مۆدێرن. بەڵام بەشێكی زۆری دەستوورەكە جێبەجێ نەكراوە. بە بۆچوونی ئێوە ئایا جێبەجێنەكردنی دەستوور نابێتە هۆی دووبارە دروستبوونەوەی دیكتاتۆریەت لە عێراقدا؟
- ئەوەی ئێوە دەیڵێن راستە، كە لایەنگەلێكی زۆری دەستوور جێبەجێ نەكراون لە ئێستادا. بەڵام كێشە گەورەكەی عێراق لەمڕۆدا، هەروەك لە وەڵامی پرسیارەكەی پێشووشدا ئاماژەی پێكراوە، ئەوەیە پشێوی باڵی كێشاوە -بەسەر ئەم وڵاتەدا-، نەك دیكتاتۆریەت. لەم چوارچێوەیەدا هەرێمی كوردستان بارێكی سەقامگیری هەیە بەدەرە لەو حاڵەتە پشێوەی لەعێراقدا هەیە، بەڵام ئەم حاڵەتی پشێوییە ئەمە بۆ باقی بەشەكانی دیكەی عێراق راستە.
* سەبارەت بەو گۆڕانكاریانەی لە بارودۆخی عێراقدا روودەدات، چاودێران چاوەڕێی هەڵبژاردنەكانی داهاتوو دەكەن كە بڕیارە لە مانگی نیسانی 2014دا ئەنجام بدرێت. ئایا پێتوایە هەڵبژاردنەكان گۆڕانكاری بەسەر عێراقدا دەهێنن یاخود تەنها دەبنە هۆی زیاتر ئاڵۆزكردنی بارودۆخەكە؟
- بە لەبەرچاوگرتنی ئەو بارودۆخەی ئێستا لە ئارادایە ئەوا هیچ ئەگەرێك یاخود ئەگەرێكی زۆر كەم هەیە هەڵبژاردنەكانی 2014 ببنەهۆی باشتركردنی بارودۆخەكە. ئەگەر گۆڕانكاریەكیش رووبدات دوای هەڵبژاردن روودەدات، بۆیە پێشبینی دەكرێت لە مانگەكانی داهاتوو و پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان بارودۆخەكە خراپتر بێت. دەبێت پێشبینی خراپتربوونی رەوشە ئەمنیەكە بكەین.
* كوردستانی عێراق كە بەشێكە لە عێراق و تا راددەیەكی دیاریكراو ئەزموونێكی دیموكراسی هەیە و سەقامگیریەكی سیاسی و ئەمنی باشیشی هەیە. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ راددەیەك ئەزموونی سەركەوتووی ئەم بەشەی عێراق كاریگەری ئیجابی لەسەر بەشەكانی دیكەی عێراق دەبێت؟
- لە مەودای دووردا، ئەزموونی سەركەوتووی كوردەكان لە دوای ساڵی 2003وە بۆی هەیە كاریگەری زۆر ئیجابی هەبێت لەسەر بەشەكانی دیكەی عێراق. بەڵام ئەمە لە مەودایەكی زۆر دووردا روودەدات. لەم ساتەوەختەدا، دەبێت ترۆپكی ئەولەویەتی سەركردایەتی كورد پاراستنی كوردستانی عێراق بێت لەو شەڕە ناوخۆیی و تایەفەگەریە مەترسیدارەی تەواوی ناوچەكەی گرفتاركردووە.
* بە گوێرەی دەستووری عێراق كە لە ساڵی 2005دا نووسرایەوە، دەبێت عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدراڵی و دیموكراتی، بەڵام ئێستا ئەوە 8 ساڵ تێپەڕیوە بەسەر پەسەندكردنی دەستووردا و چەندین جار موسڵ و دیالە و ئەنبار و بەسرە داوایان كردووە ببنە هەرێمێكی فیدرالی لە ناو عێراقدا، بەڵام حكومەتەكەی مالیكی دروستكردنی هەرێمەكان بە هەڕەشە بۆ سەر یەكێتی عێراق لێكدەداتەوە. دەمانەوێت پرسیاری ئەوە بكەین ئایا فیدراڵیزم یان سەنتراڵیزم و دیكتاتۆریەت هەڕەشەن بۆ سەر یەكێتی عێراق؟
- لە بنەڕەتدا، دەبێت فیدراڵیزم چارەسەربێت بۆ ئەو فرەییە ئیتنی و ئایینیە بەرچاوەی لە عێراقدا هەیە. بەڵام بۆ ئەوەی ئەمە رووبدات دەبێت گفتوگۆی زیاتر لە نێوان پارت و گرووپەكاندا ئەنجام بدرێت، هەروەها دەبێت توندوتیژی رابوەستێنرێت. بەكارهێنانی چڕی توندوتیژی لەلایەن سیاسییەكانەوە بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكیەكان دەبێتەهۆی ئەوەی جێبەجێكردنی بڕگە دیموكراتی و فیدراڵیەكانی دەستووری عێراق مەحاڵ بێت.
* دە ساڵە عێراق بەهۆی داهاتی نەوتەوە بۆتە خاوەنی بودجەیەكی گەورە، بەڵام سەرەڕای ئەو بودجە گەورەیە حكومەتی عێراق نەیتوانیوە خزمەتگوزاریە سەرەكیەكان وەك ئاوی خواردنەوە و كارەبا و سیستمی چاودێری تەندروستی دابین بكات. بە تێڕوانینی ئێوە، تاكەی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشور ئەم دۆخە قبوڵ دەكەن؟
- مەحاڵە وەڵامی ئەم پرسیارە بدرێتەوە. بوونی بڕێكی زۆری پارە و داهات هاوشان بووە بە ئاستێكی گەورەی بێپێشینەی گەندەڵی رەسمی و ناڕەسمی. بە داخەوە، داهات و گەندەڵی دەتوانن رێگری لەوە بكەن بارودۆخەكە بە خێرایی بەرەو ئاڵۆزبوون بڕوات. بارودۆخەكە زۆر خراپتر دەبێت پێش ئەوەی ئاڕاستەیەكی باش بگرێتەبەر.