پرۆفیسۆر گراهام ویلسۆن ئوستادی زانستی سیاسەت و سەرۆكی بەشی زانستە سیاسییەكانە لەزانكۆی بۆستن و تایبەتمەندە لەسەر سیاسەتی بەراوردكاری و حكومەت و بزنس و گروپەكانی خاوەن بەرژوەندی لەناو سیستمی دیموكراتیدا و رۆڵی پارتە سیاسییەكان لە سیستمی دیموكراتیدا، بۆ قسەكردن لەسەر رۆڵ و كاریگەری حزبە سیاسییەكان و كۆبوونەوەیان لە چوارچێوەی هاوپەیمانیەك بۆ پێكهێنانی حكومەت لە سیستمی دیموكراتی و چۆنیەتی دانوستاندن لەسەر ئەم پرسە، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی پرۆفیسۆر گراهام ویڵسۆن كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* هەندێك لە پسپۆرانی زانستی سیاسەت ئاماژە بەوە دەكەن یەكێك لە لایەنە ئیجابیەكانی سیستمی دووحزبی وەك ئەوەی لەئەمریكا هەیە، ئەوەیە كە پێكهێنانی حكومەت لەدوای هەڵبژاردن كارێكی ئاسان دەبێت، ئەمە پێچەوانەی سیستمی پەرلەمانیە كە بەدەگمەن حزبێك نیوە زیاتری كورسیەكانی پەرلەمان بەدەست بهێنێت، ئایا تاچەند لە سیستمی دیموكراتی پەرلەمانیدا پێكهێنانی حكومەت كارێكی قورس دەبێت؟
- ئەگەر بە وردی سەیری دامەزراوەكانی دەوڵەت بكەین لە ئەمریكا، هەست دەكەین بوونی سیستمی دووحزبی نەبۆتە كار ئاسانی بۆ حكومەت، بەڵكو بوونەتە هۆی ئەوەی بارودۆخەكە خراپتر بكەن، نەك باشتر. لەبەر ئەوەی لە ئەمریكادا كە دابەشكردنی دەسەڵات هەیە لە نێوان لقە جیاوازەكانی حكومەتدا، كە پارتێك سەرۆكایەتی بەدەستەوەیە و پارتێكیش ئەنجومەنی نوێنەران كە ناكۆكیەكی گەورە هەیە لە نێوانیاندا و ئەمەش-هەروەك ئێوە دەزانن- سەریكێشا بۆ پەكخستنی حكومەت، كاتێك شەڕیان لەسەر بودجە دەكرد... ئێوە باسی سیستمی پەرلەمانیتان كرد كە پێویست بە پێكهێنانی هاوپەیمانێتی دەكات، بە شێوەیەكی گشتی ئەمە حاڵەتەكەیە. بەڵام سیستمی پەرلەمانی بە گوێرەی سیستمی هەڵبژاردن گۆڕانكاری بەسەردا دێت. بۆ نموونە لەبەریتانیادا-ئەگەرچی حاڵی حازر هاوپەیمانێتی هەیە-، بە زۆری براوەیەكی ئاشكرا هەیە كە پێویستی بەوە نییە پەنا بباتە بەر پێكهێنانی هاوپەیمانێتی. دوا شت كە دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە هەندێ جار ئەو گفتوگۆیەی لە نێوان پارتە سیاسییەكاندا دەكرێت كە هاوپەیمانێـی پێكدەهێنن- یان ئەوەی هەندێ جار لە سیستمی ئەمریكاشدا روودەدات- بۆی هەیە دەرئەنجامی باشی لێبكەوێتەوە، لەبەر ئەوەی بڕیارەكان زووتر دەرناچن، هەر بۆنموونە دوو زانای زانستی سیاسەت لە بەریتانیا لە كتێبێكی نوێدا، باس لەوە دەكەن كە سیاسەت لە بەریتانیادا كەم و كورتی هەیە لەو رووەوە كە گفتوگۆ و تاوتوێكردنێكی كەم دەكرێت و بڕیارەكان بە خێرایی دەردەچن. جوانی سیستمی دوو حزبی- هەروەك ئەوەی لە بەریتانیا هەبووە- ئەوەیە بەرپرسیارێتی روون هەیە لە ئاست دەنگدەراندا، لە بەریتانیا حكومەت ئەوەندەی دەسەڵات هەیە كە نەتوانرێت رێی لێبگیرێت، لەبەر ئەوەی پێویستی بە پێكهێنانی هاوپەیمانێتی نابێت-، یاخود وەك ئەوەی لە ئەمریكادا روودەدات كە هەندێ لە لقەكانی حكومەت ئەم كارە دەكەن. بەڵام هەروەك روونم كردەوە مەترسی ئەم جۆرە سیستمە ئەوەیە بۆی هەیە كۆبوونەوەی دەسەڵات تێیدا ژیرانە یاخود ناژیرانە بەكاربهێنرێت. هەر لەو كتێبەدا- كە ئاماژەم پێكرد- باس لەوە دەكرێت هەڵە بەهۆی ئەوەوە روودەدات كە حكومەت زۆر بە ئاسانی دەتوانێت سیاسەت و ئەو گۆڕانكاریانە تێپەڕێنێت- كە دەیەوێت.
* بەڵام زۆر جار لە سیستمە پەرلەمانیەكاندا پرۆسەی دانوستاندن بۆ دروستكردنی هاوپەیمانی بە بن بەست دەگات و لایەنەكان بۆ ماوەیەكی درێژ ناتوانن هاوپەیمانی دروست بكەن، ئەمەش پێكهێنانی حكومەت دوادەخات، ئایا ئەم لایەنەش دەرهاویشتەی سلبی نابێت؟
- ئەوەی ئێوە دەیڵێن راستە كە پێویستی پێكهێنانی حكومەت بۆی هەیە كێشەی لێبكەوێتەوە. هەر بۆ نموونە لە بەلجیكا نزیكەی 541 رۆژ دوای هەڵبژاردنەكان حكومەتی هاوپەیمانێتی پێكهات. كەواتە كێشەكانی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی حاڵەتی توندی لێدەكەوێتەوە، وەك ئەم حاڵەتە. هەندێ جاریش بوونی گفتوگۆی نێوان بۆچوون و پارتە سیاسیە جیاوازەكان دەرئەنجامی باشی دەبێت. ئەگەر لە سیستمێكدا كە دوو پارتی سیاسی هەبوو، یان دوو پارتی سیاسی باڵادەست بوون، وەك بەریتانیا، ئەوا هێشتا جیاوازی لە نێوان دوو پارتەكەدا دەبێت و زۆر بە دەگمەن دەگەنە رێككەوتن لەبارەی ئەوەی دەبێت چ سیاسەتێك بگیرێتەبەر. بە زۆریش كاتێك رێككەوتن دەبێت ئەوا هەڵە دەكرێت، كەواتە گفتوگۆ و سازشكردن بۆی هەیە شتێكی باش بن لە سیاسەتدا. كێشەكە ئەوەیە كاتێك گفتوگۆ و سازشكردن لە ئارادا نابێت، ئەوا بە بنبەستگەیشتن روودەدات.
* لایەنێكی دیكەی پێكهێنانی حكومەت لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو پێكهێنانی حكومەتی بنكە فراوانە، واتە هەموو ئەو لایەنانە بەشداری بكەن كە لە پەرلەماندا كورسیان هەیە، ئەمەش واتە ئۆپۆزسیۆن بوونی نامێنێت، ئایا نەمانی ئۆپۆزسیۆن پاشەكشە نییە لە دیموكراتی؟
- دەكرێت یەكێك لە پاساوەكانی حكومەتی هاوپەیمانێتی ئەوە بێت كە بوار بە نوێنەرایەتكردنی بەشێكی بەرفراوانی بۆچوون و بەرژەوەندیەكان دەدات، بەڵام كێشەكە ئەوەیە رەنگە ئەمە ببێتەهۆی دەستەپاچەبوون و نەتوانرێت هیچ كارێك ئەنجام بدرێت. پێموایە كاتێك تۆ پێویستت بە هاوپەیمانێتی دەبێت، ئەوا مەترسیە گەورەكە ئەوەیە، یاخود بڵێین چەندین مەترسی هەیە، رەنگە یەكێكیان بریتی بێت لە دواخستنی كارەكان، یەكێكیان بریتی بێت لەوەی ناڕوونیەك هەبێت لە بەرپرسیارێتی بەرامبەر سیاسەتەكان، بۆی هەیە یەكێكی دیكەیان ئەوەبێت هەندێ پارتی بچووك داواكاری سەیر و سەمەرە بكەن تەنها بۆ ئەوەی رابكێشرێن و بەشداری لە هاوپەیمانێتیەكەدا بكەن، كەواتە چەندین كێشە هەیە لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتیدا. بەڵام كێشە لە بوونی دەسەڵاتی بەهێزیشدا هەیە، هەروەك وتم رەنگە بڕیارەكان بە پەلە بدرێن و دواتر پەشیمان بوونەوەیان لە دوابێت.
* زۆربەی ئەو وڵاتانەی بە قۆناخی راگواستن بەرەو دیموكراتی تێدەپەڕن، كێشەی كەمی سەرچاوەی داهاتیان هەیە، ئەمەش زۆر جار دەبێتە هۆكاری ناسەقامگیری حكومی، ئایا تا چ راددەیەك نەبوونی ئابووریەكی گەورە لە قۆناغی راگوزەری، دیموكراسی دەخاتە مەترسیەوە؟
- پێموایە هەمیشە مەترسی هەیە كاتێك ئابووریەكی لاوازت دەبێت و ریشەی دیموكراسی بە باشی نەچەسپیبێت. كەواتە هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا، ئەگەر ئابووری لە دۆخێكی خراپدابێت، ئەوا ئەمە دەرئەنجامی خراپی لێدەكەوێتەوە لەسەر وەرچەرخان بەرەو دیموكراسی. پێموایە پێویست بە حكومەتێكی كارا دەكات بۆ ئەوەی گەشەكردنێكی ئابووری كارات هەبێت. لە زۆرێك لە وڵاتاندا حكومەت، بە تایبەتی لە یابانی ساڵانی پەنجاكان وشەستەكاندا، هەروەها لە كۆریای باشوردا، حكومەت رۆڵێكی زۆر بەهێزی بینی لە گەشەپێدانی ئابووریدا، هەندێ جار هۆكاری ئەمە ئەو دەسەڵاتە بووە كە سیاسییەكان هەیانبووە، هەندێ جاریش هۆكارەكە ئەو بیرۆكراسیەتە بووە كە سەركردایەتی دەستەبەركردووە.