پرۆفیسۆر جۆشوا لاندیز ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لە زانكۆی ئۆكلاهۆماو تایبەتمەندە لەسەر بارودۆخی سوریا و سەردانی سوریا دەكات و لەنزیكەوە چاودێری بەرەو پێشەوە چوونی سوریا و فاكتەرە پێوەندارەكان بەو كێشەوە دەكات، بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی سوریا، ئەم توێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆرلاندیز ئەنجامداو بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی.

* دوای سێ ساڵ لە كوشتنی مەدەنیەكان، ئێستا كارە تاوانكارییەكانی بەشار ئەسەد سەرنجێكی كەم بەلای خۆیدا ڕادەكێشێت، سەرەڕای دەركەوتنی لە ڕاگەیاندنی نێودەوڵەتیدا كە تەحەددای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكات. بە تێڕوانینی ئێوە، چۆن سیاسەتی نێودەوڵەتی مامەڵە لەگەڵ ئەسەدو ڕژێمەكەیدا دەكات؟
- ئاشكرایە دۆخێكی دڵڕەقانە هەیە لە سوریاو بەرەو خراپتریش دەچێت، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بۆ سوریایەكانی جێهیشتووە، ئەمە زۆر ڕوونەو كەس نایەوێت لە بارودۆخی سوریاوە تێوەبگلێت.
* هەندێ لە چاودێران پێیان وایە حاڵی حازر ئەسەد هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی هەموو خاكی سوریا دەدات، لەبەر ئەوەی ئەسەد بەهێزترەو ئەمەش وای لێدەكات بەهێزتر بێت لەسەر ئەرزی واقیع. تا چ ڕاددەیەك مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر نەتەوەكەی دەمێنێتەوە؟
- زۆر زەحمەتە پێوانەی ئەمە بكەیت، لەبەر ئەوەی هەندێ سەركەوتنی بەدەستهێنا لەبەرامبەر موعاڕەزەدا.هەروەها لەگەڵ ئەوەی بەم دواییە خاكی زیاتر بەدەست دەهێنێتەوە لە حەلەب و لە دەوربەری دیمەشق و حیمس. لەلایەكی دیكەوە ناتوانێت سەركەوتوو بێت، زۆر زەحمەتە وێنای ئەوە بكەیت كە سەركەوتوو دەبێت، لەبەر ئەوەی لەسەر ئاستێكی بەربڵاو بەرهەڵستی دەكرێت، ئیتر لە دیمەشق بێت، یان لە حیمس و حەما، واتە لە هەموو شوێنێك بەرهەڵستی هەیە. ئەگەرچی ئەو پشتیوانی ئێران و حزبوڵای هەیە، بەڵام ئێمە بینیمان تەقینەوە لە لوبنان ڕوویدا، كە ئەمەش ئاماژەیە بە بڵاوبوونەوەو بەرفراوان بوونی شەڕەكە، لەبەر ئەوەی موعاڕەزە واز ناهێنێت. شەڕەكەش پەلی كێشاوە بۆ عێراق و شەڕی بەردەوامی عێراق لە ڕووی تەقینەوەو بۆمب دانانەوە، لە زۆر ڕووەوە، گوزارشتە لە گۆڕەپانە بەرفراوانەكە لە نێوان شیعە و سوننەدا لەم ناوچە بەرفراوانەدا.
* بەهۆی پەرت و بڵاوی گرووپەكانی موعاڕەزە لە سوریا، كۆنفرانسی جنێف دوو دواخرا، ئەمەش بۆتەهۆی بەتاڵكردنەوەی ناوەڕۆكی كۆنفرانسی جنێڤ 1. لەبەر ئەوەی ئەسەد لە كۆنفرانسی دووەمدا دەسەڵات جێناهێڵێت، چۆن وەرچەرخانی سیاسی ڕوودەدات لە سوریادا، لە كاتێكدا ئەسەد لە دەسەڵاتدایە؟
- ئەمە كێشەی هەموو پرۆسەكانی جنێڤ بووە، تاكە ڕێگا بۆ قەناعەت پێهێنانی موعاڕەزە بۆ ئەوەی ئامادەبن ئەوەیە باس لە قۆناغی ڕاگوزەری بكرێت. بەڵام بە دڵنیاییەوە ڕۆژئاوا بە هیچ شێوەیەك ڕێگایەكی نییە بۆ زەمانەتكردنی هێنانەئارای قۆناغی ڕاگوزاری. هەموو كەسێك ئەو ڕاستیە دەزانێت و موعاڕەزەش دەزانێت و جیهانیش دەزانێت، ئەگەر وایان لێبكرێت ئامادەی كۆنفرانسی جنێڤ بن، ئەوا ڕێككەوتن لەگەڵ ئەسەد دەكەن و ئەوانیش نایانەوێت ئەم كارە بكەن، لەبەر ئەوەی هێشتا باوەڕیان وایە دەتوانن ئەسەد ببەزێنن و دەبێت بیبەزێنن، ئەسەدیش باوەڕی وایە دەتوانێت موعاڕەزە تێكبشكێنێت. ڕۆژئاوا بە دوای ڕێگاچارەیەكدا دەگەڕێت بۆ ڕاگرتنی توندوتیژیەكەو ڕاگرتنی شەپۆلی پەنابەران و ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی شەڕەكە، بۆ نموونە بەرەو لوبنان و عێراق.
* لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دوو بەرە دروستبوون لە ئاست كێشەی سوریادا، یەكەمیان لەگەڵ مانەوەی ئەسەددا لە دەسەڵاـدا كە عێراق و ئێران و حزبوڵان، بەرەی دووەم لەگەڵ ڕوخانی ئەسەددایە كە بریتین لە سعودیەو قەتەر و توركیا. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ ڕاددەیەك ئێران و حزبوڵا سەركەوتوو بوونە لە پشتیوانیكردنی ڕژێمەكەی ئەسەد بۆ ئەوەی لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە؟
تا ئێستا بەرەی شیعەكان سەركەوتوو بوون، مالیكی سوننەكانی وڵاتەكەی تێكشكاندووە- ئەگەرچی تێكشكاندنێكی تەواوەتی نییە، لەبەر ئەوەی ڕۆژانە تەقینەوەو ڕووداوی هاوشێوە ڕوودەدەن. ئێرانیش لەگەڵ ئەمەریكادا گفتوگۆ دەكات و ئەمەش یارمەتیدەر بۆ ئێران و حزبوڵاش یارمەتی ئەسەد دەدات، ئەگەرچی لە ڕووی سەربازییەوە ئەدایەكی باشیان هەبووە، بەهۆی ئەوەی سەركردایەتیەكی تۆكمەیان هەیەو پلانیان هەیە، بەڵام ناتوانن ئەم بەرهەڵستكارییە بەربڵاوە لە ناو ببەن، بەلای كەمەوە لە ئایندەیەكی نزیكدا، لەبەر ئەوەی بەرهەڵستیەكی بەربڵاوەو لەلایەن تەواوی جیهانی سوننەوە پشتیوانی دەكرێت، جیهادییەكان لە هەموو گۆشەو كەنارێكی جیهانی سوننەوە بەرەو سوریا دەچن....لە كوەیت و وڵاتانی كەنداو و چەندین لایەنی لە كەرتی تایبەت داراییان بۆ دابین دەكەن و حكومەتیش داراییان بۆ دابین دەكات، زۆرینەی موسڵمانەكانیش لە جیهانی ئیسلامیدا سوننەن، كە نزیكەی لە سەدا80 دەكات و لە سەدا60ی دانیشتووانی سوریاش عەرەبی سوننەن، كەواتە زۆر زەحمەتە ئەوە ببینین كە ئەسەد چۆن ئەمە لە ناو دەبات. موعاڕەزە لە سوریادا بێ سەروبەرەیەو سەركردایەتیەكی ناوەندییان نییەو لە نێوخۆیاندا شەڕدەكەن و ئەم شەڕە ناوخۆییەی خۆشیان بە ڕاستی لاوازیان دەكات، ئەوەندە بەهێز نییە بۆ ئەوەی سەركەوتوو بێت، بەڵام ئەوەندە بەربڵاویشە كە ناتوانرێت شكستی پێبهێنرێت.
* هەندێ لە چاودێران پێیان وایە لابردنی مورسی لە دەسەڵات لەلایەن سوپای میسرەوە، بۆتە هۆی ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێدەنگ بێت لە ئاست كێشەی سوریادا، كە بە هەمان شێوە ترسی ئەوەیان هەیە ئیسلامیەكان لە سوریادا دەسەڵات بگرنەدەست. تا چ ڕاددەیەك لابردنی مورسی لە دەسەڵاتدا هۆكارێك بوون بۆ مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا؟
- ئەوە گرنگ بوو، ئەسەد گۆڕانكاری گەورەی بینی لە جووڵەی نێوان هێزە ئیسلامیەكان و هێزی سوپای عەلمانیدا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئاشكرایە ئەمە فریاكەوتنێكی گەورە بوو بۆ ئەسەد. مورسیش توانای ئەوەی هەبوو جیهادییەكان بنێرێت بۆ سوریاو ئیدانەی ڕژێمەكە بكات، مورسی بە شێوەیەكی سەرەكی دژایەتی ڕژێمی سوریای دەكرد، كەواتە كاتێك كەوت و لەلایەن سوپاوە لە دەسەڵات دوورخرایەوە، ئاشكرایە ئەسەد ئەمەی بە سەركەوتنێكی گەورە لێكدایەوە. ئەو ڕاستیەی كە وڵاتانی ڕۆژئاواش ڕەخنەیان لە سوپا نەگرت، ئەمە خۆی بە خۆی ئاڵوگۆڕێكی گرنگ بوو.
* بۆ گۆڕینی هاوكێشەی دەسەڵات لە سوریا، پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانی موعاڕەزە بكات و چەكی پێبدات بۆ ئەوەی ئەسەد لە دەسەڵات دووربخاتەوە. تا چ ڕاددەیەك پێشبینی ئەوە دەكەن كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەسەد ناچار دەكات دەستبەرداری دەسەڵات بێت لە ڕێی چەكداركردن و پێدانی چەك بە موعاڕەزەوە؟
ئەوە ڕوونادات، حاڵی حازر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە هەر كاتێكی دیكە زیاتر ترسی لە موعاڕەزەی سووری هەیە، ترسی لە دەسەڵاتی ئەل قاعیدە هەیە، ترسی هەیە لەوەی گەورەترین میلیشیا بریتیە لە میلیشیای سەلەفیەكان،-ترسی هەیە لە- بانگەشەی جێبەجێكردنی شەریعەو جیهاد و تاد، ئەوان هێزگەلێكی دیموكراتی نین و باوەڕیان بەوە نییە سوریا-وڵاتێك بێت- هەموو لایەك بەشداری تێدا بكەن.