پرۆفیسۆر مایكل نایت بێجگە لەوەی یەكێكە لە گەورە تۆژەرانی ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك، لە هەمان كاتدا سەرۆكی پرۆگرامەكانی دیراسەتەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانە لە هەمان ئامۆژگاو سیفەتی راوێژپێدانی بە حكومەتی ئەمریكا، پرۆفیسۆر نایت لەمساڵدا خەریكی توێژینەوەیەك بوو بە ناونیشانی (هەرێمی كوردستان 25 ساڵ دوای ئەنفال) بۆ ئەم راپۆرتەش سەردانی زۆربەی ئەو ناوچانەی هەرێمی كوردستانی كردووە كە بەر پرۆسەی بەدناوی ئەنفال كەوتوون، ئێستاش لەمیانەی پرۆگرامی توێژینەوەی ئامۆژگای واشنتۆن پرۆفیسۆر نایت سەرقاڵی ئەنجامدانی توێژینەوەیە لەسەر كوردی هەر چوار پارچە و ئەمەشی ناو ناوە (هیلالی كوردی)، بۆ قسەكردن لەسەر ئاراستە جیاوازەكان و شێوازی جیاواز بۆ چارەسەری كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پرۆفیسۆر نایت بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* ئەگەر لەو خاڵەوە پرسیارەكەمان ئاراستە بكەین، ئایا تۆ كێشەی كورد لە هەر چوار وڵاتی عێراق و ئێران و توركیا و سوریا چۆن دەبینیت؟ ئایا ئەم كێشەیە وەك یەك كێشە چارەسەر دەكرێت، یان بە شێوازی جیاواز؟
- لە هەر یەكێك لەو چوار وڵاتەدا كێشەی كورد بە شێوازی جیاواز و لە كات و ساتی جیاوازدا چارەسەر دەكرێت. مێژوو و دۆخی ستراتیجی لە هەر یەكێك لەو چوار وڵاتەدا تەواو بێ وێنەیە. هەر لە ساڵی 1991ـەوە لە عێراقدا كوردەكان بیست ساڵیان لە بنیاتنانی دەوڵەتەكەیاندا بەخەرجداوە. ئەوان بە سەرەتایەكی باش دەستیان پێكرد و پشتیوانیەكی بەهێزی ئەمریكایان بەدەستهێنا. ئەوان یەكەم دەوڵەتی كوردین. لە سوریادا كوردەكان بەم زووانە كۆنترۆڵی ناوچە نیمچە ئۆتۆنۆمیەكەیان دەكەن، بەڵام پێویستیان بە بنیاتنانی هاوپەیمانێتیەكی درێژخایەن هەیە لەگەڵ لایەنێكدا، ئەگەرنا ئابڵوقە دەدرێن و بێ دۆست دەمێننەوە: دەكرێت ئەو هاوپەیمانە توركیا و هەرێمی كوردستان(KRG) بێت، یاخود دەكرێت موعارەزەی سوری بێت، یاخود دەكرێت رژێمەكەی ئەسەد و ئێران بێت. دەبێت پەیەدە ئەو رێگایە هەڵبژێرێت كە پێیدا دەڕوات. لە توركیادا كوردەكان بەرەو نیمچە ئۆتۆنۆمیەكی كەلتوری و سیاسی هەنگاو هەڵدەنێن، ئەویش لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی بەهێزدا، بەڵام گۆڕانكاریەكە بە رەوتێكی خاو و هەنگاو بە هەنگاو دەبێت. ناكۆكیەكە سروشتێكی كەمتر سەربازی دەبێت، و پتر بەرگێگی سیاسی بەبەردا دەبڕێت، كوردەكانی توركیا بە رەوتێكی خێرا دەبنە یەكێك لە كوتلەكانی دەنگدان، كە زۆرترین چاویان لەسەر دەبێت، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی دەستڕۆیشتوویەكی زیاتریان هەبێت. لە ئێراندا، كوردەكان بە خاوترین رەوت ئازادی بەدەست دەهێنن. دەوڵەتی ئێران بەهێزە، و تەنانەت دەوڵەتێكی دەڵڕەقە. كوردەكانی ئێران دەیانەوێت باوەڕ بەوە بهێنن كە روحانی سەردەمی ئازادیەكی زیاتر لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، بەڵام رەنگە ئەمە ئومێدێكی پێشوەختە بێت.
* بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەدایە كێشەی كورد بەشێوەیەكی ئاشتیانە چارەسەر بكرێت، بۆ ئەمەش ئامادەیە هاوكاری هەر هەوڵێكی ئاشتیانە بكات، سەردانی ئەم دواییەشی بۆ توركیا هەر لەو چوارچێوەیەدا بوو، ئایا تاچەند لەم قۆناخە هەوڵە ئاشتیەكان دەبنە جێگەی ئومێد؟
- سەرۆك بارزانی رۆڵێكی بنیاتنەرانە دەبینێت لە راگرتنی ئاگربەستی پەكەكە. توركیا زۆر سوپاسگوزارە بۆ پشتیوانیەكەی بۆ بەدەستهێنانی كات لە پێناو بنیاتنانی سازشی سیاسیدا. هەمیشە سەركردە كوردەكانی رووبەڕووی ئەو مەترسیە دەبنەوە كە پەیوەندیە پێویستەكانیان لەگەڵ توركیادا بە هەڵە لێكبدرێتەوە و بەو شێوەیە وێنا بكرێن كە لەلایەن توركیاوە كۆنتڕۆڵ كراون. پیویستە هەرێمی كوردستان(KRG) كارایانە ئیدارەی تێڕوانینەكانی كورد بكات لەئاست پەیوەندیەكانی ئەنقەرە و هەولێردا، ئەویش بۆ ئەوەی پیشانی بدات كە ئەمە لە بەرژەوەندی كورددایە لە هەموو شوێنێك، هەروەها لە بەرژەوەندی توركیا و هەرێمی كوردستانیشدایە(KRG).
* هەستدەكرێت لەدوای ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەنكەرە و هەولێر، توركیاش هەنگاو بە هەنگاو دێتە پێش، هەفتەی رابردوو ئەردۆگان لەمیانەی وتارەكەی لە ئامەد زۆر بەراشكاوی ناوی كوردستانی هێنا، ئەمەش بۆ توركیا ئاسان نییە، ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە سەرۆك وەزیران بۆ چارەسەری كێشەی كورد جددیە؟
- هەر لە ساڵی 2002ـەوە ئەردۆغان زۆر پابەندبووە بە پرۆسەی كرانەوە لە ئاست كورددا، بەڵام ئەو پێویستی بە بنیاتنانی هێز و بچووكردنەوەی «دەوڵەتی قوڵ»ی ناسیۆنالیستی دێرینە(پرۆفیسۆر نایت مەبەستی لە دەوڵەتی قووڵ (Deep State) ئەمەش واتە لەو كاتەی ئاك پارتی هاتە دەسەڵات، دەسەڵاتی كردەیی لای سوپا بوو- گوڵان)، پێش ئەوەی دەستپێشخەری ئاشتیانەی لەگەڵ كورددا بخاتەگەڕ. هەمیشە ئەردۆغان و ئاك پارتی ئەو راستیەیان زانیوە كە خاڵی هاوبەشی ئەوان لەگەڵ كوردەكانی توركیادا زیاتر وەك لە ناسیۆنالیستە توندەكان. بە چەشنی زۆرێك لە كوردەكان، ئەردۆغانیش، لەلایەن دەوڵەتی قوڵەوە هەراسانكراوە «چەوسێنراوەتەوە.» ئەردۆغان دەیەوێت هێنانەدی ئاشتی لەگەڵ كوردەكاندا بكاتە میراتی خۆی، هەروەها دەیەوێت لە هەڵبژاردنەكانی 2014-2015 دەنگی كوردەكان بەدەست بهێنێت.
* تاچەند بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك كاراكتەرێكی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی سەیر دەكرێت و كاریگەری لە ناو هاوكێشە سیاسییەكان هەیە؟
- سەرۆك بارزانی ئەكتەرێكی سەرەكیە لەسەر شانۆی ئیقلیمی. ئەو خاوەن سومعە و ناوبانگێكی بەهێزە لە دژ وەستانەوەی بەرامبەر دیكتاتۆریەتی سەددام حوسێن، ئەم تۆمارەش گرنگیەكی تایبەتی بەدەستهێنا لە دوای بەهاری عەرەبی، كە عەرەبەكان دەستیان كرد بە شەڕكردن لەگەڵ دیكتاتۆرەكانیاندا. سەرۆك بارزانی زیاتر و زیاتر وەك دیپلۆماتكارێكی پراكتیكی لێی دەڕوانرێت، وەك سەركردەیەكی جیهانی كە دەتوانیت كاری لەگەڵدا بكەیت. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە دەچێتە كۆشكی سپی و سەرۆك ئۆباما دەبینێت، و دواتر سەردانی دیاربەكر دەكات لەگەڵ سەرۆك وەزیران ئەردۆغاندا، دوای ئەوەش گەشتی كەنداو و روسیا و ئاسیا دەكات. سەرۆك بارزانی، هەرێمی كوردستانی(KRG) هێناوەتەسەر شانۆی جیهانی.
* هەندێك بەو جۆرە سەیری هەنگاوەكانی حكومەتی ئاك پارتی دەكەن بۆ چارەسەری كێشەی كورد لە توركیا، بەوەی ئەمە بەرەنجامی ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەنكەرە و هەولێرە، ئایا تاچەند ئەم بارودۆخە هاندەر بووە بۆ حكومەتەكەی ئەردۆگان بۆ ئەوەی هەنگاو بۆ پرۆسەی ئاشتی هەڵبگرێت؟
- بۆ ئەم بەرەو پێشچوونە و كرانەوە بەرەو رووی ئاشتی لە توركیا، هەرێمی كوردستان(KRG) فاكتەرێكی بنەڕەتی بووە، لەبەر ئەوەی ئەو راستیەی بۆ توركیا خستۆتەڕوو كە دەكرێت كوردەكان نیمچە سەربەخۆ بن، بێ ئەوەی ئەمە زیان بە بەرژەوەندی و یەكپارچەی خاكی توركیا بگەیەنێت. گەورەترین مەترسی بۆ توركیا لە ئێستادا بریتییە لە شەڕی سوریا، نەك بوونی هەرێمی نیمچە سەربەخۆی كوردستان لە عێراقدا. ئەمەش دەرفەتێكی گەورەیە، كاتێك لەوە دەڕوانین كە پێش دە ساڵ سوپای توركیا هەڕەشەی داگیركردنی عێراقی دەكرد بۆ ئەوەی رێگە لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی بگرێت لە دوای رووخانی سەددام.
* ئێستا توركیا و هەرێمی كوردستان وەك دوو هاوبەشی ستراتیژی تێڕوانینیان لەسەر ئاستی هەرێمی نزیكە لە یەكتری بەتایبەتی لەسەر پرسی سوریا، ئایا تاچەند ئەم تێڕوانینە هاوبەشە كاریگەری لەسەر بارودۆخی سوریا دەبێت؟
- هەرێمی كوردستان(KRG) بە زەحمەتی زانی دەستێوەردان لە سوریادا بكات، لەبەر ئەوەی پەیەدە بەرهەڵستی تێوەگلانی هەرێمی كوردستانی كردووە. لەبری ئەوە هەرێمی كوردستان(KRG) پشتیوانیەكی گەورەی بۆ ئاوارەكانی سوریا دەستەبەركردووە. هەرێمی كوردستان(KRG) تەنها ئەو كاتە دەتوانێت كاریگەریەكی بەهێزی بەسەر پەرەسەندنەكانی پەیوەست بە كوردی سوریاوە هەبێت كە پەیەدە بڕوای بە فرەیی هەبێت و هەست بكات پێویستی بە یارمەتی هەرێمی كوردستانە، یاخود پەیەدە بەسەر هەرێمی كوردستاندا بكرێتەوە. توركیا گفتوگۆی دوولایەنەی لەگەڵ پەیەدا كردۆتەوە، لەبەر ئەوەی لێكنزیكبوونەوەی هەرێمی كوردستان(KRG) و پەیەدە بە بەدەستهێنانی بەرەوپێشچوونێكی گەورە كۆتایی نەهات.
* سەرەڕای بەرەوپێشچوونە ئابووریە گەورەكەی، هەرێمی كوردستان خاوەنی سەرچاوەی وزەیە و نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات. تا چ راددەیەك بوونی سەرچاوەی وزە پێگەی هەرێمی كوردستانی لە هەموو روویەكەوە باشتر كردووە؟
- سەروەتی نەوتی هەرێمی كوردستان(KRG) بەندە بە توركیاوە: ئەمەش كاریگەری لەسەر نرخی ئەو نەوت و غازە دەبێت كە لە رێی توركیاوە دەفرۆشرێن. هەرێمی كوردستان(KRG) پێویستی بەوەیە دڵنیابێت كە نرخێكی دادپەروەرانەی پێدەدرێت لەلایەن توركیاوە. ئەمەش گرنگە، ئەگەر سامانی نەوت رۆڵێكی گرنگ ببینێت لە بنیانتانی هەرێمی كوردستاندا(KRG)، و قەرەبووی دینار بە دیناری ئەو پشتپێبەستنە داراییەی بۆ بكاتەوە كە لە بەرامبەر بەغدا هەیەتی. هەرێمی كوردستانیش(KRG) نایەوێت بەغدا بڵێت كوردەكانی عێراق یەدەگی نەوت و غاز بە نرخێكی زۆر هەرزان دەفرۆشن. لەبەر ئەوەی ئەنجامدانی گفتوگۆی سەخت لەگەڵ توركیا مەسەلەیەكی گرنگە.
هەروەها گرنگە كوردەكانی عێراق لەو راستیە تێبگەن كە بۆ چەندین ساڵی دیكەش-بەلای كەمەوە پێنج ساڵ- سامانی نەوت ناتوانێت جێی ئەو داراییە بگرێتەوە كەلەلایەن بەغداوە پێیان دەگات. هەروەها داهاتی سامانی نەوت نەك تەنها ناچێتە خەزێنەی هەرێمی كوردستانەوە، بەڵكو دەبێت سەرەتا تێچووی بنیاتنانی ژێرخان و نرخی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز و گواستنەوەكەی لێبدرێت. هەروەها پێویستە گرێبەستكارانیش قازانجی خۆیان پێبدرێت. تەنها دوای ئەوە هەرێمی كوردستان دەتوانێت ئەو بەشە زۆرەی ماوەتەوە بیبات. كەواتە سامانی نەوت راستەوخۆ بەدەست نایەت، بە چەشنی ئەوەی لە سعودیە و شوێنەكانی دیكە بەدی دەكرێت. بەڵكو بە رەوتێكی لەسەرخۆ بەدەست دێت، و دەستبەجێ نابێتەهۆی گۆڕینی هەموو شتێك.
لە كۆتاییدا، دەبێت كوردەكانی عێراق لەو راستیە تێبگەن كە سامانی نەوت بۆی هەیە وڵاتەكە وێران بكات. دەبێت بایەخ بەوە بدرێت كەلتوری و ئابووری كورد بەهۆی نەوتەوە لە ناو نەبردرێن. ئاسانە بۆ وڵاتە دەوڵەمەند بە نەوتەكان كە ئەو ئابووریانە فەرامۆش بكەن كە پشت بە نەوت نابەستن، كە تێیاندا هەلی باشی كاركردن دەڕەخسێنرێت، بۆ پیشەسازی نەوت، كە دەرفەتگەلێكی كەمی كاركردن دروست دەكات. هەروەها ئاسانە ئەو وڵاتانەی سامانی نەوتیان هەیە دەرسێكی هەڵە فێری گەنجەكانیان بكەن: ئەو مەترسیە هەیە لە هەرێمی كوردستاندا(KRG) كە گەنجەكان وابیر بكەنەوە بارودۆخیان ئەوەندە باشە كە پێویستیان بەوە نەبێت كاری ئاسایی بكەن، وەك كاركردن لە ئۆتێلەكان و چاككردنەوەی ئۆتۆمۆبێل و پاككردنەوەی شەقامەكان. تەنها 25 ساڵ بەسەر ئەنفالدا تێپەڕیوە: هێشتا زۆر زووە كە نەوەی داهاتوو وا هەست بكەن كە حاڵیان ئەوەندە باشە ئیتر پێویستیان بەوە نییە بە دەستی خۆیان كاربكەن. ئەوە راست نییە كە دەستی كاری هەرزان لە خەڵكی پاكستان و فیلیپین، یاخود كورد و عەرەبی سوریا بهێنرێنە هەرێمی كوردستانەوە، لە كاتێكدا چەندەها گەنجی كورد هەیە كە بێكارە. بۆی هەیە نەوت مایەی نەفرەتی بێت ئەگەر ببێتە هۆی گۆڕینی كەلتور و كەمكردنەوەی ئەخلاقیاتی كاركردن.