دیپلۆماتكار و پرۆفیسۆر دیڤید فلیپس لەگەڵ ئەوەی ئێستا بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی بونیادنانی ئاشتی و مافەكانی مرۆڤە لە ئامۆژگای زانكۆی كۆلۆمبیا، لە هەمانكاتدا یەكێكە لە راوێژكارانی پێشووی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا و تایبەتمەندە لەسەر كێشەی كورد لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە كار لەسەر كێشەی كورد دەكات و پێش رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، پرۆفیسۆر فلیپس لە كۆنگرەی (كورد كلیلی سەقامگیری عێراقە) كە لە ساڵی 2002 لە مەڵبەندی مستەفا بارزانی لە زانكۆی ئەمریكا، توێژینەوەی (دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی لە عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدرالی) پێشكەش كرد، لە ساڵی 2009شەوە لە ئامۆژگای ترانس ئەتڵەنتیك كاری لەسەر شێوازی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا و دروستبوونەوەی متمانە لەنێوان هەولێر و ئەنكەرا كرد، ئەمەشی وەك بناخەیەك بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی كورد لە توركیا، لەم بارودۆخەدا كە كێشەی كورد چۆتە قۆناخێكی تر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕستدا، بە پێویستمان زانی جارێكی دیكە ئەم پرسە لەگەڵ پرۆفیسۆر فلیپس تاوتۆ بكەین و بەمجۆرە رایەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* حاڵی حازر كێشەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆتە كارتێكی گرنگ لە نێو هاوكێشە سیاسییەكاندا، كە هەوڵێك هەیە لە نێوان هەر چوار وڵاتەكەدا (توركیا و ئێران و سوریا و عێراق) بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، بەڵام بە شێوەی جیاواز. بەپێی تێڕوانینی ئێوە، چۆن لە كێشەی كورد لە سەر ئاستی ئەم چوار وڵاتە بە تایبەتی لە سەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی دەڕوانن؟
- كوردستانی عێراق مۆدێلێكە بۆ كوردەكانی ناوچەكە. ئەو ئاشتی و گەشەكردنەی بەدەستی هێناوە بۆتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. پەرەسەندنە دیموكراتی و ئابووریەكانی كوردستانی عێراق هەڕەشەیە بۆ دیكتاتۆریەت و ئەو- رژێمانەی- بەناو دیموكراتین.
راگەیاندنی ئاگربەست لەلایەن پەكەكە و كشاندنەوەی هێزەكانی لە 23ی ئازار بەرجەستەی پەرەسەندنێكی راستەقینەی كرد كە كۆتایی بە ناكۆكی توندوتیژی توركیا لەگەڵ پەكەكەدا هێنا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەردۆغان وەك ئامانجێك لە ئاگربەستەكەی روانی، نەك وەك هەنگاوی یەكەم بە ئاڕاستەی گەیشتن بە رێككەوتنێكی ئاشتی درێژخایەن. «پاكێجی دیموكراسی»، كە لە 30ی ئەیلوولدا راگەیەنرا، هەنگاوێكی باش بوو، بەڵام زۆر كەم و زۆر درەنگوەخت بوو. ئەو چاكسازیانەی خرانەڕوو نەگەیشتنە ئاستی زەمانەتی دەستووری بۆ ناسنامەی كوردی و مافە سیاسی و كەلتوریەكان. كوردەكانی داوای دابەزاندنی دەسەڵات دەكەن بۆ حكومەتی مەحەلی. ئەوان دەیانەوێت لەسەر ئاستی هەرێمەكەیان و لەسەر ئاستی كەلتوری ببنە خاوەنی خۆبەڕێوەبەری «ئۆتۆنۆمی» ئەویش بۆ بەهێزكردنی رێكارەكانی دابەزاندنی دەسەڵات.
كوردەكانی سوریا لە هەموو بەرەكانەوە ئابڵوقەدراون، لەڕووی مێژووییەوە بوونەتە قوربانی دەستی رژێمەكەی ئەسەد و كەوتوونەتەبەر هێرشی نوسرە، كەلەلایەن توركیاوە پشتیوانی دەكرێت. هێشتا كوردەكانی ئێران كەمینەیەكی سەركوتكراون و وەك گروپێكی پەراوێزخراو دەمێننەوە تا ئەو كاتەی گۆڕانێكی راستەقینە روودەدات، گۆڕانێك كە دەسەڵات بگوازرێتەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی فرەیی و لێبوردە.
* هەفتەی رابردو شایەتی رووداوێكی مێژوویی بووین كە بریتی بوو لە بانگهێشتی رەسمی سەرۆك بارزانی لەلایەن سەرۆك وەزیران ئەردۆغانەوە بۆ دیار بەكر، كە گەورەترین شاری كوردیە لە توركیا. بەپێی بۆچوونی ئێوە، تا چەند سەردانەكەی بارزانی بۆ شارێكی گەورەی كوردی لە توركیا یارمەتیدەرە بۆ چارەسەركردنی ئاشتیانەی كێشەی كورد؟
- بانگهێشتەكەی ئەردۆغان دانپێدانان بوو بە بەشداری بنیاتنەرانەی بارزانی لە پرۆسەی ئاشتی توركیادا. چیتر سەركەوتنی كوردستانی عێراق مایەی هەڕەشە نییە بۆ توركیا. كوردەكانی توركیا چاویان لەوە نییە ببنە بەشێك لە «كوردستانی گەورە.» ئەوان ئەو راستیە دەزانن كە ئەو كاتە ئامانجەكانیان بەرەوپێش دەبەن كە توركیا ببێتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا.
ماوەیەكی زۆرە لەو باوەڕەدام كە عێراق ناتوانێت بەم سنورانەی ئێستایەوە بمێنێتەوە. كوردستانی عێراق دەبێتە قەوارەیەكی سەربەخۆ لە ژێر سەرپەرشتی و پارێزگاری توركیادا. توركیا پتر متمانەی بە خۆیەتی. سەركەوتنی كوردستانی عێراق بە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەقامگیری و سەروەری توركیا لێكناداتەوە. لەڕاستیدا، دەقا و دەق پێچەوانەی ئەمە راستە.
* چەند ساڵێك پێش ئێستا، ئەگەر كەسێك ناوی كوردستانی بهێنایە ئەوا سزا دەدرا. بەڵام لە چوارچێوەی سەردانەكەی بارزانی بۆ دیاربەكر، سەرۆك وەزیرانی توركیا، ئەردۆغان، سێ جار ناوی كوردستانی هێنا، كەبەلای چاودێرانەوە رووداوێكی چاوەڕواننەكراو بوو. ئایا پێتوانیە ئەمە بەو مانایە بێت كە ئەردۆغان دەیەوێت كێشەی كورد بە ئاشتیانە چارەسەر بكات و دەستوورێكی نوێ بۆ توركیا بنووسێتەوە؟
- كاتێك كەلێن و بۆشایی لە نێوان گوفتار و رەفتاردا هەبێت، ئەوا ناتوانرێت ئاشتیەكی درێژخایەن بەدەست بهێنرێت. چارەسەركردنی ئاشتیانەی كێشەی كورد پێویستی بە چاكسازی دەستووری هەیە كە دەسەڵات دابەزێنێت لە توركیادا. ئۆتۆنۆمی بە شێوەیەكی بنەڕەتی گۆڕانكاری بەسەر توركیادا دەهێنێت و دەبێتەهۆی ئەوەی پتر نوێنەرایەتی و دیموكراتیەتی تێیدا بەرجەستە بێت. دەكرێت پرۆسەی دابەزاندنی دەسەڵات بە جێبەجێكردنی چارتەری ئەنجومەنی ئەوروپی بۆ ئۆتۆنۆمی بۆ حكومەتە محەلیەكان دەست پێبكات. ئەگەر توركیا ئامادەنییە لەسەر ئاستی ئەنجومەن دەسەڵات دابەزێنێت، ئەوا دەتوانێت رێگاچارەی هاوشێوە بگرێتەبەر و بەوە دەست پێبكات كە دەسەڵات بۆ حكومەتە مەحەلیەكانی باشوری رۆژهەڵات دابەزێنێت.
پێویستە لە پاڵنەری ئەرددۆغان تێبگەین. ئەو لە هەوڵی ئەوەدایە چاكسازی لە دەستووردا بكات بۆ ئەوەی سیستمێكی سەرۆكایەتی دابمەزرێنێت، كە ئەمە تموحی ئەوە و چاوی لەسەریەتی. لەگەڵ ئەوەشدا، توركەكان زیاتر و زیاتر بە گومانەوە لە ئەردۆغان دەڕوانن، ئەویش دوای ئەوەی لە هاوینی رابردودا لە جیزی پارك و سەرتاسەری وڵاتەكە روویدا. دەكرێت چاكسازیە دەستووریەكان هەڵبگیرێن تاوەكو توركیا بازنەی هەڵبژاردنی دوو ساڵەی تەواو دەكات.
* شارەزایان پێیانوایە ئەزموونی سەركەوتووی خۆبەڕێوەبەری هەرێمی كوردستانی عێراق و بوونی سەقامگیریەكی سیاسی و ئابووری هۆكارێك بوونە بۆ بەرەوپێشچوونی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا. تا چ راددەیەك هەرێمی كوردستانی عێراق فاكتەرێكی گرنگ بووە بۆ ئەوەی وەرچەرخان لە كێشەی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رووبدا؟
- وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاشماوەی كۆڵۆنیاڵیزمن. ئەوان كێشەی هاوبەشیان هەیە: دەسەڵاتێكی زۆر لە دەستی حكومەتی مەركەزیدا چڕبۆتەوە. دابەشكردنی دەسەڵات كە كۆنترۆڵی حكومەتی مەحەلی، ئابووری مەحەلی و زمانی مەحەلی و پەروەردە و كەلتور دەخاتە دەستی سەركردە مەحەلیەكان لە بەرژەوەندی سەقامگیریە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. دەستووری عێراق چوارچێوەیەك بۆ خۆبەڕێوەبەری كوردستانی عێراق فەراهەم دەكات، ئەویش لەڕێی هێنانەدی سیستمێكی حكومڕانی فیدراڵی و دیموكراتیەوە. فیدراڵیزم ئەو دەسەڵاتە بە كوردستانی عێراق دەدات كە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ كاروبارەكانی خۆی هەڵسوڕێنێت، كە ئاستێكی بەرزی بە نامەركەزیكردن و ئۆتۆنۆمی لە خۆدەگرێت.
* توركیا فاكتەرێكی گرنگە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە كاریگەری هەیە لەسەر گۆڕانە ئیقلمیەكانی ناوچەكە، و حاڵی حازر توركیا هەرێمی كوردستان بە هاوپەیمانێكی ستراتیژی دادەنێت. بە تێڕوانینی ئێوە، تا چ راددەیەك هەرێمی كوردستان و توركیا كاریگەریان لەسەر كێشەی كوردی سوریا دەبێت، ئایا پێشبینی ئەوە دەكەیت كوردەكانی سوریاش بە مافەكانی خۆیان بگەن؟
- سوریا دەوڵەتێكی شكستخواردووە. شوێنی بەشار ئەسەد دادگای تاوانی نێودەوڵەتیە نەك كۆشكی سەرۆكایەتی لە دیمەشق. بە چاوپۆشین لەوەی چ دەرئەنجامێك لەشەڕی ناوخۆیی سوریا دەكەوێتەوە كە وەك دەستاڕ هەموو لایەك دەهاڕێت، ئەوا سوریەكان پێویستیان بە رێككەوتنێكی نوێ هەیە. دابەشكردنی دەسەڵات لە چوارچێوەی فیدراڵیەتدا بەدیلە بۆ ئەو حكومڕانیە مەركەزیە توندەی لە سایەی ئەسەددا هەیە. ئەگەری زۆر ئەوەیە، سوریا لەبەریەكهەڵوەشێت بۆ چەند دەوڵەتێكی بچووك كە لەلایەن میلیشیا و ئەمیرە لۆكاڵیەكانی شەڕەوە بەڕێوەببردرێن. لەم حاڵەتەدا، بارزانی بە روونی رایگەیاند كە دەستەوەستان ناوەستێت ئەگەر هاتوو كوردەكان لەلایەن نوسرە و جیهادیەكانی دیكەوە كۆمەڵكوژ بكرێن. پاراستنی كوردەكانی سوریا هەنگاوێكە بەرەو یەكێتیەكی كۆنفیدرالی، كە خاكی كوردەكان لە سوریا گرێبداتەوە بە كوردستانی عێراقەوە.
* سەرەڕای بەرەوپێشچوونە ئابووریە گەورەكەی، هەرێمی كوردستان خاوەنی سەرچاوەی وزەیە و نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات. تا چ راددەیەك بوونی سەرچاوەی وزە پێگەی هەرێمی كوردستانی لە هەموو روویەكەوە باشتر كردووە؟
- بە زۆری بزنس ئامانجە بنەڕەتیەكەیە. كۆمپانیاكانی توركیا بە بەهای 13 ملیار دۆلار كاڵایان بە بەكاربەرانی كوردستانی عێراق فرۆشتووە لە ساڵی 2012دا. كۆمپانیاكانی بنیاتنانەوە بە بەهای زیاتر لە 30 ملیار دۆلار گرێبەستیان ئیمزاكردووە. هاوكاری لە رووی بازرگانیەوە لە بەرفراوانبووندایە. توركیا پێویستی بە دابینكەرێكی متمانەپێكراوی وزەیە بۆ ئەوەی پێداویستیە روو لە زیادەكانی گەشەكردنی بۆ دابین بكات. لەبری ئەوەی تەنها پشت بە روسیا و ئێران ببەستێت، كە بەهۆی قەیرانی سوریاوە توركیا لە ناكۆكیدایە لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا، ئەوا توركیا رووی كردۆتە كوردستانی عێراق. توركیا بایەخ بە بەشداریكردن لە پەرەپێدانی بلۆكەكانی وزە لە كوردستانی عێراقدا دەدات. گواستنەوەی نەوت و غاز لە كوردستانی عێراقەوە بۆ توركیا رایەڵی پەیوەندیەكانی نێوان ئەم دوو شەریكە ستراتیجیە بەرەو پێشەوە دەبات.
* سەرۆك بارزانی توانیویەتی هاوسەنگیەكی سیاسی و دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا بپارێزێت، و توانیویەتی دوژمنایەتی لەگەڵ توركیا بگۆڕێت بۆ شەریكێكی ئاشتی و ستراتیژی. تا چ راددەیەك بارزانی دەتوانێت هاوكاربێت بۆ ئاشتی و چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچەكە؟
- دەكرێت لەڕێی گۆڕینی بونیاد و میكانیزمی نوێی ئیدارەدانی گفتوگۆكانەوە پرۆسەی ئاشتی بەرەوپێشەوە ببردرێت. بەرفراوانكردنی گفتوگۆكارانی هەردوولا خزمەت بە دیالۆگی سیاسی دەكات، بە هەمان شێوە چاودێریكردنی گفتوگۆكان و جێبەجێكردنی ئاشتی لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە. هەروەها شوێنی نوێی و ئاسانكاری لایەنی سێیەم خزمەت بە گفتوگۆكان دەكەن. بارزانی دەتوانێت رۆڵێك ببینێت. ئەو پەیوەندی نزیكی هەیە لەگەڵ لایەنەكانی پەكەكەدا. لەسایەی سەركردایەتی ئەودا، هەرێمی كوردستان و توركیا بوونەتە شەریكی ستراتیجی، كە بەرژەوەندی ئەمنی و بازرگانی و سیاسی هاوبەشیان هەیە.