پرۆفیسۆر مالیك موفتی ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی توفتس و تایبەتمەندە لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی دوای فەشەل هێنانی گرووپی ئیخوان لەمیسر و حزبە ئیسلامیەكانی دی لە وڵاتانی دیكە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پرۆفیسۆر مالیك موفتی كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی، حزبە ئیسلامیەكانی بردە دەسەڵات، بەڵام ئەو حزبە ئیسلامیانە نەیانتوانی سەركەوتن بەدەست بهێنن، ئایا دەكرێت بڵێین حزبە ئیسلامیەكان لە حكومڕانی فەشەلیان هێناوە؟
- ئەو راپەڕینانەی پێكەوە پێیان دەوترێـت «بەهاری عەرەب» تەمەنیان لە سێ ساڵ كەمترە، لەبەر ئەوە دەبێت وریابین و نەگەینە دەرئەنجامی پێشوەختە لەبارەی سەركەوتن و شكستی كاراكتەرە سیاسییە جیاوازەكانەوە، یاخود لەبارەی گشتاندنی ئەزموونی وڵاتە جیاوازەكانەوە. بۆ نموونە لە توركیادا، چەند دەیەیەكی ویست تاوەكو ئیسلامیەكان و ركابەرە عەلمانی- ناسیۆنالیستیەكان بگەنە دۆخێك كە لە چوارچێوەیەكی دیموكراتی تا راددەیەكی سەقامگیردا(بەڵام هێشتا لەرزۆكە) پێكەوە بژێن. بە هەمان شێوەی هاوشانە توركەكان، عەرەبە ئیسلامیستەكان پێویستیان بە بەدەستهێنانی ئەزموون هەیە لەبارەی واقیعەكانی حكومڕانێتیەوە، لە نێویاندا مامەڵەكردنێكی كارا و رێزدارانە لەگەڵ دامەزراوە و چین و توێژەكانی دەوڵەت كە رەنگە خاوەنی هەمان بیروبۆچوونی ئەوان نەبن. هەمان شت بۆ ركابەرە عەلمانییە- ناسیۆلیستیەكان راستە و پێدەچێت پرۆسەی فێربوون بۆ هەردوولا پرۆسەیەكی دژوار و درێژخایەن بێت. ئەگەر سەركردەكانی هەردوولا ئەم دەوڵەتمەداریە ژیرانە بخەنەڕوو، ئەوا تا راددەیەك وەرچەرخان بەرەو دیموكراسی ئاسانتر دەبێت. ئەگەرنا،، ئەوا ئەگەری هاتنەئارای رووداوی زۆر خراپ لە ئارادا دەبێت- نابێت روودانی شەڕێكی ئایینی هاوشێوەی ئەوەی لە ئەوروپادا لە سەدەكانی رابردودا روویدا بە دوور بگرین.
* ئەگەر پارتە سیاسییە ئیسلامیەكان نەتوانن تەبەنی دیموكراسی بكەن، ئایا ئاییندەی وڵاتە عەرەبییەكان چی دەبێت؟
- لە نێو هەموو ئەو نادڵنیاییانەی هەیە تەنها لە دوو شت دڵنیاین. یەكەمیان ئەوەیە سیاسەتی ئیقلیمی بەردەوام لە سیاقی باوەڕ و كەلتوری ئیسلامیدا گوزارشتی لێدەكرێت، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە پارتە ئیسلامیەكان بەردەوام دەبن لە بینینی رۆڵێكی باڵادەست- كە بەدیلێكی تەواو عەلمانی لە ئارادا نییە. دووەمیان، بەرەبەیانی رۆژگاری دیموكراسی لە ناوچەكەدا قابیلی پێچەوانەكردنەوە نییە، ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە ئەگەری روودانی پاشەكشە و شكست لێرە و لەوێ دەكرێت. ئەم دوو فاكتەرە پێكەوە بە مانای ئەوە دێن كە پرسیاری ئەوەی چۆن پارتە سیاسییە ئیسلامیەكان خۆیان لەگەڵ نۆرم و پراكتیكە دیموكراتیەكاندا دەگونجێنن وەك پرسیارێكی میحوەری ئەم سەردەمە دەمێنێتەوە، بەڵام رۆڵی لایەنە دەرەكییەكان لەم پرۆسەیەدا رۆڵێكی سنوردا دەبێت. كاراكتەرە ئیقلمیەكانی وەك توركیا دەتوانن بەشداریەكی سوودبەخشانە بكەن بەحوكمی ئەو ئەزموونە سیاسی و دامەزراوەییەی هەیانە، و ئەو كاراكتەرانەی دوورترن وەك ئەوروپی و ئەمریكیەكان دەتوانن ژینگەیەكی لەبارتر بخوڵقێنن- بۆ نموونە لە رێی برەودان بە بڕیارێك بۆ سەقامگیركردنی ناكۆكی فەلەستینیەوە- بەڵام لە كۆتاییدا گۆڕانكاریە پێویستەكان دەبێت لە ناوخۆوە سەرچاوە بگرێت.
* هەندێ لە شارەزایان پێیانوایە وڵاتە ئیسلامیە غەیرە عەرەبییەكانی وەك مالیزیا و توركیا مۆدێلێكی جوانی دیموكرسیان پێشكەش كردووە، ئەگەرچی پارتی داد و گەشەپێدان حاڵی حازر لە دەسەڵاتدایە لە توركیا، بەڵام دەستووری توركیا دەستوورێكی عەلمانییە. بە بۆچوونی ئێوە بۆچی پارتە سیاسیەكانی وڵاتە عەرەبیەكان ناتوانن بەشداری ژیانی سیاسی بكەن بە چەشنی وڵاتانی مالیزیا و توركیا؟
- ئەزموونی وڵاتانی وەك توركیا و مالیزیا ئاماژە بەوە دەكەن كە بە راستی ئەگەری بە دیموكراتیكردن لە سیاقی ئیسلامیدا بوونی هەیە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا سەركردایەتییەكی ژیر دەتوانێت رێگری لەوە بكات كە پرۆسەكە بە لاڕێدا نەڕوات بەرەو ناكۆكییەكی ئایدیۆلۆژی یان بەرەو ئەوە نەڕوات بەها ئیتیكیە جەوهەریەكانی موسڵمانەكان لاواز بكات.
* لایەنێكی دیكەی پارتە سیاسییە ئیسلامیەكان كە پیادەی دەكەن بریتییە لە توندوتیژی و پشتگوێخستنی لێبوردەیی. ئیخوانەكانیش هەمان رێچكەی توندوتیژیان گرتبەر، پرسیار ئەوەیە ئیخوان بانگێشەی میانڕەوی دەكرد، بۆ كە گەیشتە دەسەڵات توندوتیژی گرتەبەر؟
- دەبێت هەمیشە گوێ لە دەنگە توندڕەوەكان بگیرێت لە قۆناغی ئینیتقالیەكانی لەم چەشنەدا، بە تایبەتی كاتێك ئەزموونی رابردوو و پراكتیكی دیموكراتیانە بوونی نەبێت. بەڵام هیچ هۆكارێك نییە رێگر بێت لەوەی لایەنە ژیرەكان باڵادەست بن لە چوارچێوەی سەركردایەتیی ئیخوان موسلمیندا، وەك ئەوەی لە ئیسلامیستەكانی توركیادا روویدا كە باوەڕیان بە دیموكراسی هێنا.
* ئایا تا چەند حكومڕانی ئیسلامی زەمینەی پێكدادانی شارستانیەتیەكان خۆش دەكات؟ ئەمە ئایینی ئیسلام نییە، بەڵكو ئەمە پارتە سیاسییە ئیسلامیەكانی وڵاتانی عەرەبن؟
- دووبارە، پرسەكە جیاكردنەوەی ئیسلام و پارتە سیاسییە ئیسلامیەكان نییە- بە شێوەیەكی حەتمی سیاقێكی دیموكراسی راستەقینە پارتە ئیسلامیە سیاسییە گەورەكانی تێدا دەبن. ئەگەری خۆلادان لە ناكۆكی- ئیتر لە چوارچێوەی جیهانی ئیسلامیدا بێت، یاخود لە چوارچێوەی شارستانیەكانی دیكە- دەوەستێتەسەر ئەوەی چەند سەركەوتووانە قۆناغی وەرچەرخان بەرەو دیموكراسی ئیدارە دەكرێت.