پرۆفیسۆر كریستۆفەر زۆرن ئوستادی زانستی سیاسەت و سیسیۆلۆژییە لە زانكۆی پەنسلڤانیا و تایبەتمەندە لەسەر بواری پەرەپێدانی دیموكراتی و سیاسەتی دادپەروەری، بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی دیموكراتی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو ئەو ئاستەنگانەی لە قۆناخی راگواستن رووبەڕووی پرۆسەی دیموكراتی دەبنەوە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی بەڕێزیان كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* دیموكراسی وەك باشترین مۆدێلی حكومڕانی لە جیهاندا وەسفكراوە، بەڵام پەرەپێدانی دیموكراسی لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا قورسە، بە بۆچوونی ئێوە بۆچی پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لە وڵاتانی جیهانی سێدا ئەوەندە زەحمەتە؟
- پێموایە چەندین هۆكار هەن لەوانە، یەكەمیان ئەوەیە گەشەسەندنی ئابووری و بە دیموكراتیزەكردنی سیاسی شان بەشانی یەكتر دەڕۆن، یەكێك لەو شتانەی زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردوەكان بەدەستیەوە گرفتارن، بریتییە لە گەشەپێدانی سیستمی ئابووری. زۆرێك لە توێژینەوەكان ئەوەیان دەرخستووە كە تاوەكو سیستمی ئابووریی بەهێزتر بێت، ئەوا سەركەوتوانەتر قۆناغی ئینتیقالی دەبڕن، ئەو وڵاتانەی گەشەیەكی لاوازی ئابووریان هەیە، یاخود هەژاریەكی زۆر و حاڵەتی هاوشێوەی دیكەیان هەیە، رووبەڕووی سەختی و دژواری دەبنەوە لەوەی ببنە سیستمێكی سیاسی دیموكراتی.
* خەڵكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان پێیانوایە پەرەپێدانی دیموكراسی پێویستی بە ژێرخانی كەلتوری هەیە بۆ ئەوەی بتوانرێت هەنگاو بەرەو دیموكراسی بنرێت لە نێو خەڵكدا، شارەزایان پێیانوایە دەبێت رۆشنبیران رۆڵێكی گرنگ ببینن لە پەرەپێدانی كەلتوری دیموكراسی لە كۆمەڵگەدا بۆ ئەوەی خەڵكی لە دیموكراسی تێبگەن و لەگەڵیدا هەڵبكەن، ئایا رۆڵی رۆشنبیران چییە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا لە قۆناغی ئینتیقالیدا؟
- پێموایە رۆشنبیران و خەڵكانی خاوەن فیكر دوو رۆڵی گرنگ دەبینن، یەكەمیان ئەوەیە ئەوان نموونەیەك پێشكەش دەكەن، دەتوانن قسە لەبارەی هەنگاونان بەرەو سیستمێكی دیموكراتی بكەن، و ببنە پێشەنگ لەڕووی دیاریكردنی ئەو بەهایانەی دەبنەهۆی ئەوەی هەنگاو بەرەو ئەو سیستمە هەڵبگیرێت، و نموونەی ئەو تاكەكەسانە پێشكەش بكەن كە دەكرێت سەركەوتوو بن لەو جۆرە سیستمەدا. بۆ ئەو ئامانجە من بیر لەو كەسانە دەكەمەوە كە كار لە بواری بزنس، هەروەها كار لە بواری پەروەردە و راگەیاندن دەكەن و لە مینبەرە گشتیەكاندا كە دەكەونە دەرەوەی سنووری حكومەتەوە، بۆ ئەوەی پشتیوانی ئەو بكەن. خاڵی دووەم، كە گرنگە، ئەوەیە رۆشنبیران بە شێوەیەكی بنەڕەتی پابەندبن بە ئەنجامەوە. یەكێك لەو شتانەی لە دیموكراسیدا روودەدات، ئەوەیە كە هەمیشە تۆ براوە نابیت، بەڵكو براوە و دۆڕاو هەیە، و دەبێت لایەنی دۆڕاو ئەو راستیە قبوڵبكات كە دۆڕاون و لە دەرەوەی دەسەڵاتدان، بەڵام دەرفەتی ئەوەیان هەیە جارێكی دیكە هەوڵبدەن و دەتوانن گۆڕانكاری بكەن و بێنەوە نێو دەسەڵات. بە پێچەوانەوە ئەوانەی براوەن دەبێت لەوە تێبگەن كە ئەوان پابەندن بە سیستمێكەوە كە راستە ئەوان لە دەسەڵاتدان، بەڵام دەبێت ئامادەبن دووبارە هەڵبژاردن بكرێتەوە و سەركێشی لەدەستدانی دەسەڵاتیش بكەن. پێم وایە مەسەلەی گرنگ بەلای رۆشنبیرانەوە ئەوەیە هەڵوێستێك وەربگرن بیسەلمێنن كە ئامادەی ئەوەن لە سایەی هەل و مەرجێكی لەم چەشنەدا بژین. و كاتێك سەركردەیەك هەڵبژاردن دەدۆڕێنێت دەستبەرداری دەسەڵات بێت و بیداتە دەست ئۆپۆزسیۆن و كاتێكیش ئۆپۆزسیۆنیش دێتەسەر دەسەڵات ئەو راستیەی لەبەرچاو بێت كە ماوەی دەسەڵاتەكەی سنوردارە و دەبێت لە داهاتوودا هەڵبژاردن بكەنەوە و ئەگەر هاتوو دوچاری دۆڕان بوون، ئەوا دەبێت ئامادەی ئەوەبن دەستبەرداری دەسەڵات بن، گەوهەری سیستمی دیموكراتی ئەوەیە كاتێك كەسانێك دەچنە دەسەڵاتەوە دەسەڵات جێدەهێڵن دەزانن دەسەڵاتدارێتی هەمیشەیی نییە، ئەمەش بەڕاستی گرنگە بۆ ئەوەی خەڵكی بە ئەنجامی سیستمە دیموكراتیەكە رازی بن، كە ئەگەر وانەبوایە قبوڵیان نەدەكردن. بە زۆری رۆشنبیران دەتوانن پێشەنگ بن لە رووی پیشاندانی ئەو ئیرادە و ئامادەییەوە، كە ئەو ئەنجامە قبوڵبكەن كە ئەگەر وانەبوایە پێی رازی نەدەبوون، لەبەر ئەوەی باوەڕیان بە سیستمەكە هەیە و پێیانوایە بواری ئەوەیان دەدات دووبارە ركابەری بكەنەوە.
* راگەیاندن رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری خەڵك، بەڵام راگەیاندن لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا پیشەوەرانە كارناكەن و ئەو رۆڵە نابینن كە لێیان چاوەڕوان دەكرێت، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت راگەیاندن پیشەوەرانە كاربكات بۆ ئەوەی خزمەت بە پرۆسەی بە دیموكراتیكردن بكات؟
- مەسەلەی سەرەكی لە راگەیاندندا ئەوەیە سەرچاوەی جیاوازت هەبێت، لە زۆرێك لە وڵاتە پیشەسازیەكان، یان دیموكراسیە جێگیرەكاندا، ئەو راگەیاندنە هەیە كە لەلایەن دەوڵەتەوە بەڕێوەدەبردرێت، و رۆڵێك هەیە كە ئەم جۆرە راگەیاندنە دەتوانێت بیبینێت، هەروەها كۆمپانیا یان دەزگای راگەیاندنی تایبەت هەیە كە هەندێكیان تەبەنی تێڕوانینێكی سیاسی دیاریكراو دەكەن، و ئەوانی دیكەش هەوڵدەدەن كەمتر سیاسی و زیاتر هاوسەنگ. هەروەها دامەزراوەی تایبەت و رێكخراوەی قازانج نەویست هەن كە لە بواری راگەیاندندا كاردەكەن، هەروەها سەرچاوەی نێودەوڵەتیش هەن، مەبەستم لە دەزگاكانی وەك بی بی سی، یان كریستیان ساینس مۆنیتەر، یاخود ئەلجەزیرە، كە دەزگاگەلێكن كە مەودای سنورە نەتەوەییەكان دەبڕن. هەموو ئەم سەرچاوە جیاوازانە بەرژەوەندی و پاڵنەری جیاوازیان هەیە بۆ ئەو جۆرە راگەیاندنەی بەرهەمی دەهێنن. هەر یەكەیان بە تەنها بەس نییە، بۆ نموونە ئەگەر تەنها راگەیاندنی دەوڵەتت هەبێت، ئەوا تەنها تێڕوانێنێكی دیاریكراوت دەبێت لەبارەی ئەوەی روودەدات، ئەگەر تەنها راگەیاندنی تایبەتت هەبێت، ئەوا تێڕوانینێكی بەرتەسك دەخرێتەڕوو و بە زۆری تێڕوانینێكی لایەنگرانە دەبینێت بۆ ئەوەی كە روودەدات، كەواتە مەسەلەی سەرەكی لەوەی راگەیاندنەكان رۆڵی بڵاوكردنەوەی زانیاری ببینێت كە پێویستە ببینێت، ئەوەیە- ئەوەندەی مومكینە- سەرچاوەی جیاوازی راگەیاندنت هەبێت. واتە خەڵكی لە چەندین سەرچاوەوە زانیاریان پێبگات. ئەمەش زیاتر و زیاتر مومكین دەبێت، ئەویش بەهۆی تەكنەلۆجیای ئەنتەرنێتەوە و تەكنەلۆجیای سێڵ فۆنەوە و خەڵكی لە رێگای زۆر جیاوازەوە زانیاریان لە راگەیاندنەكانەوە پێدەگات، زیاتر لەوەی لە بیست ساڵی رابردوودا پێیان دەگەیشت.
* پارتە سیاسییەكان بە ستوونی سەرەكی پرۆسەی دیموكراتی دادەنرێن، كە رۆڵی نوێنەرایەتی و دروستكردنی ركابەری سیاسی دەبینن لە پرۆسەی دیموكراتیدا، لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا پارتە سیاسییەكان رۆڵی خۆیان نابینن، ئایا تا چ راددەیەك بوونی كەم و كوڕی لە پارتە سیاسییەكاندا لە پەیوەندیدا بەو رۆڵەی لێیان چاوەڕوان دەكرێت، دەبێتەهۆی دروستكردنی مەترسی لەسەر پرۆسەی بە دیموكراتیكردن؟
- پێموایە دەكرێت ئەوە رووبدات، ئەوەی ئێوە دەیڵێن راستە، دەكرێت ئەوەی مایەی كێشە بێت... بە زۆری هۆكارەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لەو وڵاتانەی لەسەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردندان، واتە لەسەرەتای ئەوەدان سیستمێكی هەڵبژاردن و سیستمێكی دیموكراتیان هەبێت، لە دەوری ئەو رێكخراوانە یان گرووپانە رێكدەخرێن كە لە سیستمی پێشوودا بایەخیان هەبوو، دەكرێت ئەوەش تەركیزكردن بێت لەسەر ناوچەیەك، یان گرووپێكی ئیتنی یاخود ئایینێك، بەڵام جۆرە جیاوازەكانی گرووپەكان كە مەیلی پێكهێنانی پارتە سیاسییەكانیان هەیە ئەوەیە لە دەوری ئەو دابەشبوونانە دروست دەبن كە هەن. ئەوەی جێی داخە یەكێك لەو كارانەی دەیكەن ئەوەیە زۆرێك لەو دابەشبوونانە دەهێننە نێو سیستمە سیاسییە نوێیەكەوە و بەردەوامی پێدەدەن. تەحەددیە گەورەكەی بەردەم ئەو وڵاتانەی تازە پێدەنێنە دیموكراسیەوە، ئەوەیە پرۆسەی پێكهێنانی پارتە سیاسییەكان خێراتر بكەن كە سنوورە بچووكەكان دەبڕن و تەركیز لەسەر شتێك بكەن كە پتر لە رووی سیاسییەوە پەیوەندیدار بێت بە بەراورد بە سیستمی پێشوو. یەكێك لەو شتانەی پارتە سیاسیەكان مەیلیان بۆی هەیە، بەتایبەتی لە وڵاتە گەورەكاندا، ئەوەیە بایەخ بە ناوچەیەك یان هەرێمێكی دیاریكراو بدەن، ئەمە لە وڵاتێكی وەك هیندستاندا راست بوو، كە هەمەچەشنیەكی زۆری تێدایە و چەندین گرووپ و چەندین شوێنی جیاواز هەیە لە وڵاتەكەدا، بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ پارتە سیاسییەكان لە هیندستاندا، زیاتر تەركیزێكی جوگرافیان هەبوو، و كاریان بۆ ئەوە دەكرد خەڵكی ئەو ناوچەیە جۆرێك لە نوێنەرایەتیان هەبێت لە حكومەتدا. بەڵام توانرا بەسەر ئەوەدا زاڵبن، ئەو پارتانە دروست بوون كە سنوری ناوچەكان دەبڕن، لە هیندستان «congress party» هەبوو كە پارتێكی بەربڵاوتر بوو، كە نوێنەرایەتی لە سەرتاسەری وڵاتەكەدا هەیە. دەكرێت ئەو شتانە زۆر ئیجابی بكەونەوە، كە وا دەكات سیاسەت و نوێنەرایەتیەكی سیاسی وابگیرێتەبەر كە لە سەرچاوەی دابەشبوونەوە- كە لە رووی مێژووییەوە كۆمەڵگەی دابەشكردووە، ئیتر دەكرێت.....ناوچەیی بن یان چینایەتی یان ئایینی، یان هەر شتێكی جیاوازی دیكە-، ئەمە تەحەددیەكی سەختە، و یەكێك لەو شتانەی دەكرێت هاوكاربێت، بریتییە لە پەرەپێدانی سیستمێكی هەڵبژاردن.
* ئایا تا چەند بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی گرنگە بۆ كۆمەڵگەیەك لە قۆناغی راگوزەریدا بێت؟
- ئەوەی پرسیارێكی جێی سەرنجە و پێموایە بوونیان زۆر گرنگە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە سروشتی ئەو گرنگیە چیە، ئێمە دەبینین لە ژمارەیەك لە وڵاتاندا رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاوكاری وڵاتەكە بوونە لە چەسپاندنی سیستمێكی دیموكراتی و هاوكاریكردنی خەڵك لەوەی شەرعیەتی دەرئەنجامە دیموكراتیەكە قبوڵ بكەن و یارمەتی پەرەپێدانی ئەو پارتە سیاسییانە بكەن كە پشتیوانی پرسگەلێكی لەو شێوەیە دەكەن. لەلایەكی دیكەوە ئەو رێكخراوانەی كۆمەڵگەی مەدەنیش هەن كە مەرج نییە هاوكاربن، كە بە هۆی سروشتیانەوە تەبانین لەگەڵ سیستمی دیموكراتیدا و لە راستیدا دەكرێت كێشە بۆ سیستمە دیموكراتیەكە دروست بكەن، لێرەدا رەنگە بیر لە هەندێ رێكخراوی تەقیلدی كۆمەڵگەی مەدەنی بكەمەوە كە رەگ و ریشەیان لەو بیرۆكەیەدا هەیە كە گرووپی جیاواز هەن لە كۆمەڵگەدا كە پێگەی جیاوازیان هەیە، بەڵام لە دیموكراسیدا تێگەیشتنێك هەیە كە بەلای كەمەوە كاتێك باس دێتەسەر بەشداریكردن لە سیستمە سیاسییەكەدا، ئەوەیە دەبێت سەرجەم خەڵك بەشداری بكەن، واتە پێویست بە بەشداریەكی بەرفراوان دەكات لە حكومەتدا و بە تایبەتی لە هەڵبژاردنی ئەو كەسانەی نوێنەرایەتی خەڵك دەكەن لە حكومەتدا، كەواتە تا ئەو راددەیەی رێكخراوەگەلێكی كۆمەڵگەی مەدەنی هەبن كە ئایدیاكانیان و ئەركەكانیان ناتەبایە لەگەڵ ئەمەدا، ئەوا لە راستیدا بۆی هەیە مایەی كێشە بن، كەواتە لایەنی ئیجابی هەیە، هەروەها دەكرێت لایەنی سلبیش هەبێت لە بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا، و لە راستیدا زۆرێك لە مەسەلەكە دەوەستێتەسەر خودی رێكخراوەكە خۆی.