بارودۆخی عێراق لەڕووی سەقامگیری رۆژ لەدوای رۆژ خراپ دەبێت و كار گەیشتۆتە ئەوەی كە رۆژ لەدوای رۆژ مەزندەی خراپتری لێبكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی سیاسیی ئێستای عێراق، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ نووسەر و رۆژنامەنووسی عێراق ئەنجامداوە، لەم دیمانەیەدا عەدنان حوسێن جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە زۆر زەحمەتە بتوانرێت ئەم بارودۆخە كۆنترۆڵ بكرێت، ئەمەش دەقی وتووێژەكەیە.

* تێڕوانینت بۆ بارودۆخی ئێستای عێراق چییە؟
- پێموایە بارودۆخی عێراق لە ئێستا خراپتر نابێت و ئەگەر سەیری بكەین دەبینین بارودۆخەكە زۆر خراپترە لەوەی بەر لە ساڵێك هەبوو، ساڵی پاریش هەمان شتمان دەوت بۆ ساڵانی پێشتر، واتە بارودۆخی سیاسی رووەو خراپترو پرۆسەی سیاسی بەرەو هەڵدێر هەنگاو دەنێت، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە پرۆسەكە لە بنەڕەتدا پرۆسەیەكی قێزەوەن و بێزەوەرە و ئەوەی ئێستا روو دەدات لە دەرئەنجامی ئەوەیە كە پرۆسەكە لەسەر بنەمایەكی لەرزۆك و لەسەر لم بونیاد نراوە و هەر شتێكیش لەسەر لم بونیاد بنرێت زۆر بە ئاسانی دەڕووخێ، بە واتایەكی دیكە هەر پرۆسەیەك لەسەر بنەمایەكی تائیفی بونیاد نرابێت واتە لەرزۆكە، ئێستا ئێمە باجی ئەوە دەدەین كە سیستمی سیاسی لەسەر بنەما و پرەنسیپە باوەكانی دیموكراتی بونیاد نەنراوە، بەڵكو لەسەر بنەمای موحاسەسە و تەوافوق و تائیفیەت بونیاد نراوە، واتە پرۆسەكە بە گشتی كەوتووەتە دەست 4-5 كەسێكی سەرۆكی كوتلەكان،‌ كە دەستیان بەسەر جومگەكانی دەسەڵاتدا گرتووە و كوتلەكانیش تائیفین و لەسەر بنەمای تائیفی رەفتار دەكەن، بەمەش جۆرێك لە شەڕی ناوخۆ لە عێراقدا هەیە كە نەپچڕاوە و هەڵبەزە و دابەزەی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، لە ساڵی 2006 و 2007 ئەم شەڕە گەیشتە لوتكە، ئێستاش خەریكە دووبارە دەگاتەوە لوتكە ئەگەر بەشێوەیەكی جیاوازیش بێت، چونكە ئێمە رۆژانە بە خوێنی عێراقییەكان ئەو باجە دەدەین و ئەوەی تێبینی دەكرێت كردەوە تیرۆریستیەكان مۆركی تائیفیان پێوە دیارە، ئەوانەی ئێستا دەكوژرێن لەسەر بنەمای تائیفیە و دەبینین شیعە سوننەكان دەكوژن و بە پێچەوانەشەوە، من ئەو بیانووەی حكومەت رەت دەكەمەوە گوایە ئەو تەقینەوانە قاعیدە و پاشماوەكانی رژێمی بەعس ئەنجامیان دەدات، راستە قاعیدە و بەعسیەكان بەشێك لە بەرپرسیاریەتی هەڵدەگرن، بەڵام بەرپرسیاریەتی كردەوە تیرۆریستییە گەورەكان‌ دەكەوێتە ئەستۆی ئەو هێزە سیاسییە تائیفیە شیعی و سوننەكان و میلیشیاكانیان، بۆیە كاتێك پرۆسەی سیاسی لەسەر بنەمای تائیفی بێت، ئەوا پتەو نابێت و من خۆم پێموانییە بارودۆخەكە و پرۆسەكە بەرەو باشتر بچن، تەنانەت یاسای هەڵبژاردنەكان كە بەم دواییانە دەرچووە، بارودۆخەكەی ئاڵۆزتر كرد و زۆر لە بڕگەكانی پێچەوانەی دەستوورن، ئەو دەستوورەی كە لە ماوەی ساڵانی رابردوودا وەلا نراو بە پێچەوانەی بڕگەكانی كار كراوە، بەشێوەیەكی گشتی من ئاسۆیەكی باش نابینم بۆ پرۆسەی سیاسی.
* ئێمە لە 2003ـەوە بەوشێوەیە بارودۆخەكە بەڕێ دەكەین، بەڵام لە دەستووردا بڕگەیەكی گرنگ هەیە باس لە فیدرالیەت دەكات بەم پێیەش هێزی مەركەز وەك هێزی هەرێمەكان نییە، كەچی ئێستا پێچەوانە بووەتەوە، هەرێمەكان لاوازن و مەركەزیش بەهێزترە، ئایا لەم نێوەندەدا دەستوور چۆن جێبەجێكراوە و بۆچی ئەم هزرە سیاسیە داپۆشراوە بە تائیفیەت و چۆن دەتوانین ئەم حاڵەتە بگۆڕین؟
- لە 2003ـەوە تا ئێستا هیچ فیدرالیەتێك نەبووە، ئەو فیدرالییەی هەیە دەرەنجامی رووداوەكانی ساڵی 1991ـە كە لەو ساڵەوە هەرێمی كوردستان ئەو بارودۆخەی هەیە بەهۆی راپەڕینی گەلەكەی و سەركەوتنی ئەم راپەڕینە، ئەو پرۆسە سیاسییەی لە دوای 2003 هاتە ئاراوە هیچ ئیزافەیەكی بۆ ئەو بارودۆخە نەبووە، بەڵكو ئاستەنگی دروستكرد بۆ پەرەپێدانی سیستمی فیدرالی، بۆ نموونە ئەوەی پێوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە ماددەی 140 تا ئێستا جێبەجێ نەكراوە كە دەبوایە لە كۆتایی 2007 جێبەجێ بكرابایە، هەروەها مافی فیدرالی نەدرا بە هیچ ناوچەیەكی دیكەی عێراق، بەڵكو كاتێك داواكرا بە فیدراڵی بكرێت رێگای پێنەدرا، بۆیە دەبینین تاكڕەوییەكی زۆر لە دەسەڵاتی مەركەزدا هەیە كە ئەمەش دەرەنجامی پرۆسەی سیاسییە و كوتلەی گەورە جڵەوی كارەكانی گرتووەتە دەست و ململانێی نێوان دەسەڵاتی ناوەندە كە دەیەوێ بیسەپێنی و بەسەر حكومەتە خۆجێیە لاوازەكان، بۆتە هۆی پەكخستنی پرۆسەی گەشەپێدان لە پارێزگاكان، چونكه لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا‌ هەموو پارێزگاكانی عێراق جگە لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان نەبێت وێران و كەلاوەن و هیچ پرۆژەیەكی پەرەپێدانیان تێدا ئەنجام نەدراوە.
لە سیستمی دیموكراتیدا گرێبەستێك هەیە لە نێوان هاووڵاتی و دەوڵەت ئەم گرێبەستە بە دەستوور دادەڕێژرێت واتە دەستوور گرێبەستی نێوان هەردوولایە، بەڵام سەرەڕای هەموو كەموكوڕیەكانی دەبینین دەستوور پەكخراوە، چونكە نە ئەنجوومەنی نوێنەران و نە حكومەت و نە دەسەڵاتی دادوەری پێوەی پابەندن، ئەمەش دەبێتە هۆی نەبوونی هاووڵاتی بوون، بۆ ئەوەی دیموكراسیەت پتەو بێت و رەگی دابكوتێت پێویستە سەرەتا پابەند بن بە دەستوور، دووەم پێویستە چاو بە دەستوور بخشێنرێتەوە كە ئەمەش لە خودی دەستووردا هاتووە و بەپێی ماددەیەك دەبوایە دوای شەش مانگ ئەو كارە ئەنجام درابا، كەچی ئێستا 7 ساڵ تێپەڕیوە و ئەو لیژنەیەی كە دامەزرا راسپاردەكانی خۆی خستەڕوو سەبارەت بەو ماددانەی كە پێویستە پێداچوونەوەی بۆ بكرێت و بریتین لە 50 ماددە واته زیاتر لە‌ سێ یەكی ماددەكانی دەستوور، بەڵام پەرلەمان باسی نەكردووە و گفتوگۆشی لەسەر نەكراوە، بۆیە هیچ دەرفەتێك نەماوە بۆ بیركردنەوە لە بوونی هاووڵاتی بوونێكی راستەقینە.
* ئێستا بودجەی عێراق دیار و ئاشكرایە كە نزیكەی 150 ملیارد دۆلارە، لەم چەند ساڵەی رابردوودا هیچ گۆڕانكارییەك لە زۆر بواری دیاریكراودا رووی نەداوە، هەموو كەناڵەكان وەستاون، پەرلەمان نەیتوانیوە بڕیاری گرنگ دەربكات، حكومەت هیچ شتێكی روونی پێشكەش نەكردووە، هۆكارەكان چین؟ ئایا بەستراون بە فیكرەوە كە لەلایەنی سیاسەتمەدارە عێراقییەكان هەیە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات؟ یان نەبوونی توانایە. یان فشاری دەرەكی زۆر هەیە و چارەسەرەكان چین؟
- من هەمیشە دژی ئەو بیرۆكەیەم كە هۆكاری دەرەكی كاریگەری بەسەر ناوخۆوە هەیە، رەنگە هەبێت بەڵام بەشێوەیەكی كەم، فاكتەری ناوخۆ كاریگەریی زۆر زیاترە، ئەو سەرنەكەوتنە گەورەی لە عێراقدا هەیە و رووبەڕووی دەوڵەت دەبێتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ سەرنەكەوتن و گەندەڵی چینی سیاسەتمەدارانی عێراق، چینێكی سیاسیمان نییە لەو ئاستە بێت كە دەوڵەت بونیاد بنێت و پیاوانی دەوڵەت بەرهەم بهێنێت، بەڵكو زۆربەی ئەوانەی بەرهەمی هێناون دزن كە ئەوانیش تەنیا خەریكی تاڵانكردنی ماڵی گشتین، بۆیە هەموو شتێك پەكخراوە و بە هیچ شێوەیەك دەوڵەتێك بونیاد نانرێت لەسایە چینێك كە بەو شێوەیە بیر بكاتەوە و لە كێبڕكێدا بێت بۆ تاڵان كردن و هیچ كات و كەسانیش تەرخان ناكات بۆ مەسەلەی بونیادنانی دەوڵەت.
* پێشبینی هیچ گۆڕانكارییەك دەكەی لە دوای هەڵبژاردنی داهاتوو؟
- نەخێر، چونكە یاسای هەڵبژاردنی نوێ كە بەر لە چەند رۆژێك پەسەند كرا، هۆكارێكە بۆ مانەوەی ئەم چینە سیاسییەی ئێستا بوونیان هەیە و ئەوانەی گرفتیان دروستكردووە بە هیچ شێوەیەك ناتوان چارەسەرێك دروست بكەن و چارەسەر لەسەر دەستی ئەوان نابێت، بەڵكو دەبێ چارەسەر بە شێوەیەكی دیكە بێتە ئاراوە و دەبێ گەل ئەم چارەسەرە بكات، ئەویش بە هەڵبژاردنی كەسانێكی جیاواز لەوانەی ئێستا لە گۆڕەپانداهەن، بەڵام ئەمە كارێكی زۆر زەحمەتە، چونكە ئەم چینە لە دەسەڵاتن و ئەوانیش ئاڕاستەی هەڵبژاردنەكان دیاری دەكەن و لە هەموو پرۆسەیەكی هەڵبژاردن لە عێراق ساختەكارییەكی زۆر دەكرێت و لە هەڵبژاردنی داهاتووشدا ساختەكاری دەكرێت، هەروەها كڕینی دەنگەكان و بەكارهێنانی پارەی دەوڵەت.
* بینیمان زۆر لە مەرجەعیە ئایینییە جیاوازەكان لە سەرەتا زۆر دەستیان دەخستە نێو كاروباری سیاسی وڵاتەوە، بەڵام لە 3-4 ساڵی رابردوودا دەبینین ئەم دەستێوەردانە كەم بووەتەوە، پێتوایە هۆكارەكەی چییە ئایا بێ ئومێد بووە لە چینە سیاسییەكە؟
- ئەم مەرجەعیەتە بێدەنگە، چونكە دەزانێت كە هیچ كەسێك گرنگی بە قسەكانی نادات، لە دەیان كاردا هەڵوێستی خۆی بە ئاشكرا و نا ئاشكرا خستووەتە روو، بەڵام چینە سیاسییەكان گوێیان بۆی شل نەكردووە و گرنگیان پێنەداوە و تەنیا وەك بیانوو و بۆ پەردەپۆش كردنی سیاسەتەكانی خۆیان وایان نیشاندا كە لەژێر فەرمان و راسپاردەی مەرجەعیەكاندان، لە راستیدا وا نەبوو، چونكە ئەوەی مەرجەعیەت داوای كردووە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیان یەكی نەدەگرتەوە.