بارودۆخی ئیستای عێراق لەو پەڕی خراپیدایە، كێشەكە هەر تەنها نەبوونی سەقامگیری و ئەو تەقینەوانە نین كە رۆژانە لە عیراقدا روودەدەن، بەڵكو كۆی دامەزراوەكانی دەوڵەت ئیفلیج بوون و رۆژ لەدوای رۆژ هاووڵاتیان زیاتر بەدەست ئەو بارودۆخە پرنەهامەتییەوە ئازار دەچێژن، پرۆفیسۆر فالح عەبدولجەبار لەم وتووێژەی لەگەڵ گوڵاندا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەگەر وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ سەیری عێراق بكەین، ئەوا هەست دەكەین ئەم وڵاتە بنەمای دەوڵەتی تێدا نییە، لەمەش خراپتر ئەوەیە نە حكومەت كاری خۆی بە باشی دەكات و نەپەرلەمان، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم رەوشەی ئێستا لە عێراقدا بوونی هەیە، پرۆفیسۆر فالح عەبدولجەبار بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن.

*خوێندنەوەت بۆ بارودۆخی ئێستای عیراق بەدەر لە پەیوەندیی نێوان ئەمریكاو عیراق ئایا پێتوایە رەوشەكە روو لە چاكبوون و پێشكەوتنە لە رووی ئاساییش و خزمەتگوزاریی و مامەڵەكردن لەگەڵ هاووڵاتیاندا؟
- من پێموا نییە رەوشەكە بەو شێوەیە چاك ببێت، ئێمە نابێ سەیری كەسایەتییەكان بكەین، بەقەد ئەوەی پێویستە بڕوانینە پەیوەندیی نێوان وەزارەتەكان و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری دواتر پەیوەندیی ئەوانە هەموویان بە خەڵكەكەوە، ئەگەر سەرنج بدەیت ئەنجومەنی وەزیران بریتییە لە چەند كەسێك واتا ئیئتلافی نییە بەڵكو زیاتر لەوە دەچێت كە هەر حزب و لایەنێكی نێو ئەم ئەنجومەنە بۆ بەرژەوەندیی خۆی كار دەكات سەبارەت بە پەرلەمانیش كە سەرچاوەی دەركردنی یاساكانە، هەروەها ئەركێكی دیكەی بریتییە لە چاودێریكردنی دامودەزگاكانی حكومەت، بەڵام ئەوەی دەیبینین بێتوانایی ئەم پەرلەمانەیە لە بانگهێشتن كردنی سەرۆك وەزیران یان وەزیر بۆ لێپێچینەوە لەسەر هەڵەكانیان، بۆیە دەبینین بەڕێوەبردنی وڵات بۆتە كارێكی تاكڕەویی و بێسەروبەری و لێنەپرسینەوە یان كاركردن بە میزاج هەر بۆیە جۆرە هەستەوەرییەك لە نێوان پەرلەمان و حكومەت هاتۆتە ئاراوە كە بریتییە لە رق و كینە بەرامبەر یەكتر، ئەوەی دەیزانین ئەوەیە كە كاروباری دەوڵەت پێویستە بەپێی یاساو رێساكان بەڕێوە بچێت، بەڵام ئەمە لە عیراقی ئێستادا بەدێ ناكرێ بۆیە ئێمە دەوڵەتمان نییە.
* باشە كەواتە ئێمە چۆن دەتوانین دەوڵەتێكی نموونەیی دروست بكەین؟
- خۆی دەوڵەتی نموونەیی نییە، بەڵكو من پێموایە چاككردنی ئەم بارودۆخەی دەوڵەت لەوەدایە كە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی پەرلەمان بە پاكی و بێگەردی ئەنجام بدرێت و ئەو پەرلەمانەی كە هەڵدەبژێردرێت بتوانێت هەڵەكانی پێشوو دووبارە نەكاتەوەو كاری خۆی ئازایانە ئەنجام بدات، چونكە هەروەكو بینیمان لە پەرلەمانی ئێستادا سەرۆك كۆمار و سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی پەرلەمان لەیەك دانیشتندا هەڵبژێردران، بەڵام وەزیرەكان هەڵنەبژێردران،بۆیە دەسەڵاتیان دایە سەرۆك وەزیران، من نەمدیوە لە هیچ وڵاتێكی دنیا سەرۆك وەزیران وەزیری بەرگری و ناوخۆو سەرۆكی دەزگای ئەمنی بێت!چونكە ئەوە پەیوەندیی نییە بەو كەسەوە چاك بێت یان خراپ لەو حاڵەتەدا بەرپرسیارێتی و چاودێری بەسەر حكومەت ون دەبێت، بۆیە بە ملیاران دۆلار دیار نامێنێت،لە جاری پێشوو نزیكەی 7 ملیار دۆلار لە بودجە كەس نەیزانی چی لێهات و دواتر بەدواداچوونی بۆ نەكرا، لە كاتێكدا 20%ی خەڵكی عیراق لە ژێر هێڵی سفردا دەژین.
* ئەوەیان لە رووی بارودۆخە گشتییەكە، ئەی سەبارەت بە ناسنامەی هاووڵاتیبوون كە لە ئێستادا لە عیراق لەبەر دیاردەی تایفەگەریی نەماوە، چۆن دەتوانین ئەو ناسنامەیە بگێڕینەوە؟
- تایفەگەریی دەردێكی كوشندەیە و هەروا بە ئاسانی كۆتایی نایەت و پێویستی بەكاتە لەبەر ئەوەی رەگوڕیشەی داكوتاوە، بەڵام سەرباری ئەمەش دەبینین كە بە دەیان ڕێكخراوی كومەڵگەی مەدەنی هەن دێنە قسەو خۆپیشاندان سازدەكەن كە ئەوانە سەر بە شیعە یان سوننە نین بەڵكو داوای خزمەتگوزاریی دەكەن لە ئاوو كارەبا و شتی دیكە، هەروەها بۆ راگرتنی مووچەی خانەنشینی ئەندامانی پەرلەمان،بەڵام ئەو ململانێیە تایفییە لە شتی دیكەی سیاسیدا دەبێت وەكو دەستگیركراوو زیندانیان یان یاسای ریشەكێشكردنی بەعس،هەر بۆیە رەنگە بە هۆی ئەو بزووتنەوە مەدەنییانە كە ئێستا لە گۆڕەپانەكەن لە داهاتوودا كەمتر بێتەوە، بەڵام ئەو ململانێیانە لە نێوان ئایینزاكاندا نین بەڵكو لە سەر بەرژەوەندییەكانە، بەتایبەتیش لە سوود وەرگرتنیان لە ملیاران دۆلاری نەوت،هەروەها كاركردنیان بۆ بەرژەوەندیی سیاسی و هەڵبژاردنەكان،هەر لەم رووەوە خەڵكەكە لەم پرۆسانە بێزارن بە تایبەتیش كە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵانی 2003 و 2010 ئەوانەی دەسەڵاتیان گرتەدەست نەیانتوانی بەو شێوەیە خزمەتی وڵات بكەن كە هاووڵاتی هەست بە ناسنامەو بوونی خۆی بكات وەك هاووڵاتییەك لەم نیشتمانەدا،لەگەڵ بوونی تایفەگەریی لە عیراقدا، بەڵام تێبینی ئەوە دەكرێ كە هەڵمەتێك لە ئارادایە دژی تایفەگەریی كە چەندین چالاكی لەم رووەوە ئەنجامداوە.
* لە رووی ئیدارییەوە پێتوانییە ویست و ئیرادەیەكی راستەقینە هەیە و ئینتیما بۆ ئەم وڵاتە لە ئارادایە، بەڵام دوای ئەو هەموو ساڵە دەبینین گرفت و كێشە لە دادگاو خزمەتگوزارییەكان سەری هەڵداوە،ئەمە چۆن دەخوێنیتەوە؟
- ئەمەیان پەیوەندیی هەیە بە مەسەلەی گەندەڵییەوە، بۆ نموونە پارێزگاری موسڵ یان نەجەف كاتێك دێت پارە خەرج دەكات لەسەر بنەمای تایفەگەری و ئایینزاییەوە لەقەڵەم دەدرێت كە ماڵ و سامانی خەڵكەكەیە، ئەو بەرپرسە دێت بەپێی ئەوەی پێی گوتراوە یان بە بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی دەزانێت ئەم پارەیە خەرج دەكات، هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێدا دەوڵەتمان نییە، چونكە سیستەمی چاودێریی دارایی بوونی نییە،ئەگەر هەشبێت ئەو دەسەڵاتە رەهایەی نییە لێپیچینەوە لە گەندەڵكاران بكات.
* دەبینین زۆر لە بەرپرسان دەچنە بەیروت،ئەوانە بۆچ دێن؟
- ئەوانە سەردانی لوبنان دەكەن بە مەبەستی ئیمزاكردنی گرێبەستی خەیاڵی و نا دروست،پاشان ئەوەی شارەزا بێت دەزانێت كە گرێبەست رێساو یاسای خۆی هەیە، كە بریتییە لە هێنانی سێ یان چوار دەرخستە ئینجا لەلایەن لیژنەی تایبەتییەوە سەیر دەكرێت و بڕیار لەسەر دروستی و نادروستیی دەدرێت،ناكرێ گرێبەست لەگەڵ خزم و دۆست و كەسە نزیكەكاندا بكرێت تا ئێستا نەمانبینیوە پرۆژەیەك ئەنجام بدرێت،هیچ شەقامێك یان قوتابخانەیەك یان باڵاخانەیەك دروست بكرێت پارەو سامان بەهەدەردەبرێت و دەدزرێت و كەس بەدواداچوونی بۆ ناكات،سیستەمی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەو مانایە یاسایی و ئیدارییە نییە كە باس بكرێت بۆیە حاڵی ئەم عیراقە بەم ئاستە گەیشتووە.
*كەواتە ئێوە لەو باوەڕەدان كە ئەمە پەیوەندیی هەیە بە رژێمی پێشووەوە یان شتێكی نوێیە دوای ساڵی 2003؟
- بەشێكی ئەمە بۆ رژێمی پێشوو دەگەڕێتەوە، ئەو كاتەش گەندەڵی هەبوو، بەڵام بەو شێوە فراوانەی ئێستا نەبوو،چونكە گۆڕینی دەوڵەتێكی كۆن بە دەوڵەتی نوێ بێ گومان كەموكوڕیی و بۆشایی سیاسی و ئیداری تێدەكەوێت و كارێكی ئاسان نییە،بۆیە كێشەی ئیداری و دارایی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری سەرهەڵدەدەن.
* كەواتە چارەسەرەكە لە كوێدایە؟
- ئێمە سیاسەتی ئابووریمان نییە،بۆ نموونە كاتێك بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی لەسەركار لابرا، كەس لە پەرلەمان یان لە ئەنجومەنی وەزیران لە كێشەكەی نەكۆڵییەوە كە بۆچی تەنیا ئەو لادەبرێت، ئەو كەسە بە هەندێ كێشەی دیكەی دارایی و سامان نازانێت، لەكوێ خەرج دەكرێت و داهات بۆ كوێ دەچێت،ئەوە ئەگەر لە وڵاتێكی دیكە بووایە سەرۆكی حكومەت دەدرایە دادگا و رەنگە دەربكرایە، بەڵام لای ئێمە حكومەتی قەرەقۆز هەیە.
*سەبارەت بە بارودۆخی سوریا كە ئێستا قەیرانێكی سەخت بەخۆیەوە دەبینێت، زۆر جار دەگوترێت كە تیرۆر لەوێوە بۆ عیراق دزە دەكات،هەروەها ئەگەر بارودۆخی ئەوێ چاك بێت لە عیراقیش سەقامگیریی دێتەكایەوە، خوێندنەوەتان بۆ ئەمە چییە؟
- راستە سوریا سەرچاوەی تیرۆر بوو كە ئەمەش بەسەرپەرشتیی حكومەتی سوریا بوو،تەنانەت حكومەتی عیراق بەنیازبوو لە ئەنجومەنی ئاساییش سكاڵای لەسەر تۆمار بكات، بەڵام ئێستا رەوشی سوریا تێكچووە،ئەو تیرۆریستانەی كە سوریا دژی عیراق بەكاری خستبوون ئێستا دژی خۆی بوونەتەوە،بەڵام لەبەر لاوازیی دەزگاكانی ئەمن و بەرگریی عیراق دەبینین پاساوەكەی ئەوەیە كە ئەو تەقینەوانەی لەم ساڵ و نیوەی رابردوودا لە عیراق روودەدەن هۆكارەكەی تیرۆریستانی سووریایە،لە داهاتووشدا تیرۆر كاریگەریی بۆ سەر ئێمەش دەبێت، ئێستا ئەوان خەریكی سوریان و ئاگایان لە ئێمە نییە، چارەسەری تیرۆریش سیاسی و ئابوورییە نەك ئەمنی،حكومەتی عیراقیش شكستی هێناوە لە مامەڵەكردن لە دۆسێی ئەمن، هەروەها لە دژایەتی كردنی ناوچە سوننییەكان و سەركردەكانی كورد و تەنانەت خودی شیعەكان، هەروەها تێڕوانینێكی رق و كینە بەرامبەر حزبی دەعوە هاتۆتە ئاراوە كە پاوانخوازیی پەیڕەوە دەكات ئەمەش وای كردووە كە تیرۆر بیر لە ركابەریی و تۆڵە بكاتەوە جا لە بێ توانایی خۆیان كێشەكە دەكەنە پاساوی ناسەقامگیریی بارودۆخی سوریا،بۆیە چارەسەر لەوەدا نییە كە حكومەتی عیراق بێت یارمەتی بەشار ئەسەد بدات بەڵكو بە هاندانی هێزە دیموكراتی و پێشكەوتنخوازەكانی عەلمانی تاكو بەشار ئەسەد و رژێمەكەی ناچار بكرێن واز لە تاكڕەویی یەك حزبیی بهێنێت و روو بكاتە چارەسەركردنی كێشەی ئابووری و كۆمەڵایەتیی خەڵكی ئەو وڵاتە،كەواتە تیرۆیست چۆن دەژی ئەگەر هاووڵاتی پشتگیری نەكات، هەروەها هاووڵاتی چۆن بژێت و ئاسوودەبێت لەدەست تیرۆر و پشتگیری نەكات ئەگەر خۆی برسی و بێ جێ وڕێ بێت و ئاییندەیەكی رۆشن چاوەڕێی نەكات.
* زیان لێكەوتووی یەكەم لە عیراق خودی هاووڵاتییە لە رووی ئەمنی و ئابووری و كایەكانی دیكەی ژیان، لە سەردەمی سەدام حوسێندا راودەنرا و ئازادیی نەبوو ئێستاش چارەنووسی دیارنییە و نازانێت چی بەسەردێت و بە تەمای گیانی خۆی نییە، ئەمە چۆن لێكدەدەیتەوە؟
- تاكی كۆمەڵگە ناتوانێت بە تەنیا رەفتار بكات، رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی و حزب هەیە، بۆیە هاووڵاتی پێویستی بە دامودەزگا هەیە، دەتوانێت لە رێی رێكخستنی خۆپیشاندان و مانگرتن حكومەت ناچار بكەن كە بەخۆیدا بچێتەوە بارودۆخی ئەمنی چارەسەربكات، ئەمەش بە هەماهەنگی و هاوكاریی نێوان رێكخراوو سەندیكاو رێكخستنەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و زیادكرن و پەرەپێدانی هۆشیاریی سیاسی و نیشتمانی كومەڵایەتی دێتەدی.


پرۆفایل
دكتۆر فالح عەبدولجەبار زانایەكی سۆسیۆلۆژیی عیراقییە و لە ساڵی 1978 بەغدای جێهێشتووەو وەك مامۆستاو توێژەرێك لە زانكۆی لەندەن دواتر لە زانكۆی Metropolitan وانەی وتۆتەوە،لە ساڵی 1994 سەرۆكایەتیی گروپێكی توێژینەوەی مونتەدای رۆشنبیریی عیراقی لە كۆلیجی بیركبیكی كردووە،پسپۆڕە لە لێكۆڵینەوەی ئایدیۆلۆژیی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆربەی چالاكییەكانی تایبەتن بە: ئایین،رۆڵی یاسا،ململانێی ئایینیو كۆمەڵگەی مەدەنی.