پرۆفیسۆر هۆشەنگ شەهابی ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لەزانكۆی بۆستن و تایبەتمەندە لە سیاسەت و مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها شیعیزم و یاسای نێودەوڵەتی، بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی ئیستای وڵاتانی عەرەبی بەگشتی و میسر بەتایبەتی ئەم وتوێژەمان لەگەڵی ئەنجامداو بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* ئەو پارتە ئیسلامییانەی لە بەهاری عەرەبیدا دەسەڵاتیان گرتەدەست، شكستیان هێنا، سەرەڕای میسر، لە تونس و لیبیاش بارودۆخەكە بە هەمان شێوەیە. بە بۆچوونی ئێوە، دوای 80 ساڵ لە هەوڵدان بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، بۆچی لە یەكەم خولدا پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان سەركەوتوو نەبوون؟
- دەتوانم چەند شتێكی گشتی بڵێم، سەرەتا ئەوە ڕوون نەبوو كە ئەم پارتە سیاسییە ئیسلامییانە پابەند دەبن بە دیموكراسییەوە، ئاساییە كاتێك لە موعارەزەدا بیت و بانگەشەی دیموكراسی بوون بكەیت، بەڵام پابەندبون بە دیموكراسییەوە شتێكی دیكەیە كاتێك تۆ لە دەسەڵاتدا بیت. تەنانەت ئەگەر بڵێیت بە ڕاستی پابەندن بە دیموكراسییەوە، ئەوا هێشتا هێزە دژ بە دیموكراتییەكان لە كۆمەڵگەدا بەهێزن. كەواتە هەموو كەس دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكە قبوڵ ناكەن- ئیتر هەر لایەك براوەبێت-، لەبەر ئەوەی چەندین هێز هەن لە كۆمەڵگەدا كە باوەڕیان بە دیموكراسی نییە. هۆكاری سێیەم ئەوەیە ئەم پارتانە ئەزمونی حكومڕانیان نییە، ئەم پارتانە پڕن لەو كەسانەی هەمیشە موعارەزە بوونە و بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئەزموونیان نییە لە بەڕێوەبردنی وڵاتەكە و دامەزراوەكانیدا، لەبەر ئەوە ڕوونە كە هەڵە دەكەن.
* بەهاری عەرەبی ئەوەی ئاشكراكرد كە ئەوە ئیسلام نییە ناگونجێن لەگەڵ دیموكراسیدا، بەڵكو ئەوە پارتە ئیسلامییەكان كە دیموكراسی تەنها بە ئامڕازێك بۆ گەیشتن بە دەسەڵات سەیر دەكەن، ئەگەر پارتە سیاسیە ئیسلامییەكان نەتوانن تەبەنی دیموكراسی بكەن، ئایا ئاییندەی وڵاتە عەرەبییەكان چی دەبێت؟
- پێم وایە خەڵكانی جیاواز مەبەستی جیاوازیان هەیە كاتێك باسی دیموكراسی دەكەن، كاتێك باسی دیموكراسی دەكرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، باس لەوە دەكرێت حكومەت لە خزمەتی بەرژەوەندیی زۆرینەدا بێت، واتە جۆرێك لە حكومەت كە بەرگری لە زۆرینە بكات، ئەمە لەبەرامبەر حكومەتێكی گەندەڵدا كە تەنها لە خزمەتی كەمینەیەكدا بێت، هەنگاوێكە بۆ پێشەوە، بەڵام ئەمە دیموكراسی تەواو نییە، چونكە دیموكراسی لە پاڵ بوونی حكومەتێكی هەڵبژێردراودا بە مانای پاراستنی مافی هاووڵاتیان و مافی تاكەكەسەكان و ڕێزگرتن لە كەمینە دێت، پێموایە خەڵكانێكی زۆر لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم سێ پرسەی دواییان لەبیر دەچێت و تەنها جەخت لەسەر حكومەتی زۆرینە دەكەنەوە.
* ئەو نموونانەی پارتە ئیسلامییەكان پێشكەشیان كردووە، بریتییە لە حەماس لە فەڵەستین و حزبوڵا لە لوبنان و ئیخوان موسلمین لە میسر، شارەزایان پێیان وایە دەبێت بە شێوەیەكی عەمەلی ئەو پارتانە تاقیبكرێنەوە، بەوەی بچنە حكومڕانییەوە و دەسەڵات بگرنەدەست، پێت وانییە كاتی ئەوە هاتبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانی گەلانی ئەم وڵاتانە بكات بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو پەرەپێدانی دیموكراسی بنێن؟
- بە دڵنیاییەوە، بەڵام پێم وایە گرنگترین داینامیكیەتی هەر كۆمەڵگەیەك، داینامیكیەتی ناوخۆییە، بۆ نموونە لە میسری ئێستادا هەمو لایەك ئۆباڵەكە دەخاتە ئەستۆی ئەمەریكا، ئیخوان موسلمین ئۆباڵەكە دەخاتە ئەستۆی ئەمەریكا كە پشتیوانی سوپای كردووە و ئەوانەی كودەتا سەربازیەكەشیان كردوە گلەیی لە ئەمەریكا دەكەن كە پشتیوانی ئیخوان موسلمینی كردوە، واتە هەرچیەك ڕوبدات گلەیی لە ئەمەریكا دەكرێت، بەڵام ئەوە دەركەوتوە كە ئەمەریكا تەواو بێدەسەڵاتە بۆ ئەنجامدانی هەر كارێك. دیموكراسی بوونی كۆمەڵگەش پێویستی بە پەروەردە و لێبووردەیی و متمانەیەكی زۆر هەیە، ئەمە كارێكی ئاسان نابێت، پێم وایە بەهاری عەرەبی هەنگاوی یەكەمە، كە هەنگاو هەڵدەگیرێت بۆ دواوە و هەنگاو بۆ پێشەوەش دەنرێت و قۆناغێكی ئینتیقالی دەستپێدەكرێت، ڕەنگە بیست بۆ سی ساڵ بخایەنێت، كە هەندێ لایەنی دیموكراسی دەردەكەوێت، بەڵام تەواوی سیستمەكە دیموكراتی نابێت. ئەو وڵاتانەی بە سەركەوتوویی ئەم كارە ئەنجام دەدەن، پلە بە پلە هەنگاو بە ئاڕاستەی دیموكراسی دەنێن، بەبێ ڕاپەڕین و شەڕی ناوخۆیی، وەك مەغریب، كە ئازادیەكی ڕۆژنامەگەری زۆر هەیە و ململانێ هەیە لە نێو پارتەكاندا، بەڵام هێشتا پاشای وڵاتەكە دەسەڵاتێكی زۆری بەدەستەوەیە، كە ناتوانیت پێی بڵێیت دیموكراسییەتی ڕاستەقینە، بەڵام حكومەتێكی دەستوری لە بەرامبەر دیموكراسیدا لە مەغریب دێتەبەرچاو و جێی سەرسوڕمان نابێت بۆ من ئەگەر مەغریب ببێتە یەكەم وڵاتێك كە ببێتە وڵاتێكی تەواو دیموكراسی لە ماوەی بیست بۆ سی ساڵی داهاتوودا.
* هەندێ لە شارەزایان پێیان وایە وڵاتە ئیسلامییە غەیرە عەرەبییەكانی وەك مالیزیا و توركیا مۆدێلێكی جوانی دیموكراسییان پێشكەش كردووە، ئەگەرچی پارتی داد و گەشەپێدان حاڵی حازر لە دەسەڵاتدایە لە توركیا، بەڵام دەستوری توركیا دەستورێكی عەلمانییە. بە بۆچوونی ئێوە بۆچی پارتە سیاسییەكانی وڵاتە عەرەبییەكان ناتوانن بەشداری ژیانی سیاسی بكەن بە چەشنی وڵاتانی مالیزیا و توركیا؟
- لەبەر ئەوەی بونیادی دەوڵەتەكە بواری پێنادات، چونكە مانای چییە لە هەڵبژاردنەكانی سوریا و سعودیە ململانێ بكەیت، سعودیە هەڵبژاردنی تێدا ناكرێت و سوریاش هەڵبژاردنێكی ئازادانەی تێدا ئەنجام نادرێت، ئەگەر ڕژێمەكە كارێك نەكات هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، ئەوا پارتە سیاسیەكانیش ناتوانن بەشداری بكەن، ئەمە ڕوونە. كەواتە ئومێدەكە ئەوەیە گروپێك كۆنتڕۆڵی تەواوی كۆمەڵگە نەكات، بۆ نموونە لە تونس هیچ لایەك كۆنتڕۆڵی تەواوی بە دەستەوە نییە، ئەمەش بە مانای ئەوەدێت كە دەبێت پارتە سیاسییەكان لەگەڵ یەكتر ڕێكبكەون و سازش لەگەڵ یەكتردا بكەن و دەستورێك دابڕێژن كە لای هەموو لایەك قبوڵ بكرێت، لەبەر ئەوە من گەشبینترم لە ئاست تونسدا، وەك لە میسر كە سوپایەكی بەهێزی هەیە و ڕەنگە بوار بە هەڵبژاردنی ئازاد نەدات.
* لایەنێكی دیكەی پارتە سیاسییە ئیسلامییەكان كە پیادەی دەكەن بریتییە لە توندوتیژی و پشتگوێخستنی لێبووردەیی. بەڵام هەروەك لە میسردا بینیمان، ئیخوان موسلمین دژی گرتنەبەری ئەم ڕێگایە نەبوون، بەڵام كاتێك زانكۆی ئەل ئەزهەر ڕۆڵی میانگیری دەبینی، دژی وەستانەوە، هەروەها مێژووی میسریان ڕەتكردەوە و ویستیان هەرەمەكان بشكێنن و هونەری باڵیان قەدەغەكرد، بۆچی ئیخوان موسلمین ئەم سیاسەتە توندوتیژە-قبوڵنەكراوەی- گرتەبەر كاتێك گەیشتە دەسەڵات؟
-ڕەنگە ئەو كەسانەی دەنگیان بە ئیخوان موسلمین داوە هەرگیز هونەری بالێیان ئەنجام نەدابێت و هەرگیز نەچووبنە ئۆپێراوە، لەبەر ئەوە بەلای ئەوانەوە مەسەلەیەكی لاوەكی ناگرنگە، جێی سەرسوڕمان نییە بۆ من كە ئیخوان موسلمین دژی بالێ و دژی ئۆپێرا و دژی هەرەمەكان بن، بەڵام ئەوەی جێی سەرسوڕمانی منە ئەوەیە كێشەیەكی گەورەی لێ دروست بكەن، چونكە دەبێت بزانن كە وەستانەوەیان دژی ئەم شتانە، دژی ئەم مەسەلە كەلتوریانە، دوژمنێكی زۆر بۆ خۆیان دروست دەكەن، چونكە كاتێك گروپێك لاواز دەبێت و تازە دەسەڵاتی گرتبێتەدەست، ئەوا نابێت لەوە زیاتر دوژمن بۆ خۆی دروست بكات، ئەمە پرسیارە گەورەكەیە بەلای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خەڵكانێكی زۆر دیموكراسی و زۆرینە تێكەڵ دەكەن، بەڵام دیموكراسی و زۆرینە یەك شت نین، و پێم وایە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كاتێك باسی دیموكراسی دەكرێت، بەتایبەتی لەلایەن پارتە ئیسلامییەكانەوە، ئەوا مەبەستیان لە زۆرینەیە.
* ئەگەر وێنای ئەوە بكەین كە هەموو وڵاتە عەرەبییەكان لەلایەن پارتە ئیسلامییەكانەوە حكومڕانی بكرێن، هەروەك ئێستا دەبینین كە زۆرێك لە وڵاتە عەرەبیەكان پارتە ئیسلامیەكان تیایاندا باڵادەستن. ئایا تا چەند حكومڕانیی ئیسلامی زەمینەی پێكدادانی شارستانیەتییەكان خۆش دەكات؟ ئەمە ئایینی ئیسلام نییە، بەڵكو ئەمە پارتە سیاسییە ئیسلامییەكانی وڵاتانی عەرەبن؟
ئیسلامی سیاسی هەر دەبێت نەوت بە ڕۆژئاوا بفرۆشێت و هەر دەبێت مامەڵە لەگەڵ ڕۆژئاوادا بكات و تەنانەت ئەگەر ئیخوان موسلمین بگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات لە میسردا، پێویستی بە داهاتی گەشتیاریی دەریای سوور دەبێت، لەبەر ئەوە پێم وایە بە هاتنەسەر دەسەڵات دەبێت سازش بكەن.