پرۆفیسۆر جۆنیۆ فرید ئۆپیۆ ئوستادی زانستی سیاسەت و كارگێڕی گشتیە لە زانكۆی نیرۆبی لە كینیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر پرۆسەی بودنیادنانی دیموكراتی و گەشەی ئابووری لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوودا، هەروەها تایبەتمەندیشە لەسەر قۆناخی راگواستنی دیموكراتی و كێشەكانی دیموكراتی لە كینیا، بۆ قسەكردن لەسەر رۆڵی حزبی سیاسی لە بونیادی دیموكراتی بە تایبەتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر جۆنیۆ فرید ئەنجامدا كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* بە دامەزراوەییكردنی پارتە سیاسییەكان و دامەزراندنی سیستمی پارتایەتی هۆكارێكن بۆ برەودانی زیاتر بە پرۆسەی دیموكراسی و سەقامگیركردنی پرۆسەكە، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی بوونی پارتە سیاسییەكان هێندە گرنگە بۆ دیموكراسی؟
- پارتە سیاسییەكان ئامڕازێكی گرنگن بۆ دیموكراسی، لەبەر ئەوەی خەڵكی لەسەر بەهاكانی حكومڕانی پەروەردە دەكەن و ئەو خەڵكانە ئامادە دەكەن كە كاروبارە گشتیەكان بە شێوەیەك بەڕێوەببەن كە جێی رەزامەندی بێت و هەمووان لە خۆبگرێت، هەروەها پارتە سیاسییەكان گرنگن بۆ دیموكراسی لەبەر ئەوەی بەرگری لە بۆچوونی خەڵك دەكەن و بوار بە خەڵك دەدەن پەرە بە فەلسەفەیەكی دیاری كراو بدەن، كاتێكیش ململانێی سیاسیی لەبارەی ئەو بۆچوونانە دروست دەبێت، ئەوا ململانێ سیاسییەكە پەیوەست دەبێت بە پرسەكانەوە. بە واتایەكی دیكە خەڵكی لەسەر بەرنامەیەكی دیاریكراو ململانێ دەكەن، ئیتر چاودێری تەندروستی بێت، ئیدارەی ئابووری بێت، بەرنامەی خۆشگوزەرانی بێت، یان پەیوەست بێت بە دابینكردنی ئاسایشەوە. لەلایەكیشەوە پارتە سیاسییەكان گرنگن بۆ دروستكردنی سەركردایەتی جیاواز، لەبەر ئەوەی سەركردەی جیاواز پێویستی بەبژاردەی ئازادە و پارتەكانیش مینبەرێك فەراهەم دەكەن بۆ مومارەسەكردنی بژاردەی ئازاد، بەو شێوەیە پارتەكان دەبنە لایەنێكی زۆر گرنگی دیموكراسی. لە كۆتاییدا دەڵێم پارتە سیاسییەكان زەمینەی راهێنانن، تاكە كەسەكان رادەهێنن و تواناكانیان بنیات دەنێن، هەروەها تەركیزێكی گونجاو بە تاكە كەسەكان دەدات كە تا چ راددەیەك مومارەسەی دەسەڵات بكەن، هاوشان بە توانای ئیدارەكردنی دەسەڵاتیش، لەبەر ئەوەی لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكاندا كاتێك پارتی سیاسی لاوازت هەبێت، ئەوا كاتێك تاكە كەسەكان دەسەڵات دەگرنەدەست، ئەو دەسەڵاتە خراپ بەكاردەهێنن، لەبەر ئەوەی توانای ئیدارەدانی دەسەڵاتی گشتیان نییە، لەبەر ئەوە كاتێك پارتەكان بە دامەزراوەیی دەكرێن و كاتێك باش بەرەوپێشدەچن و كاتێك میكانیزمی چاودێری و لێپرسینەوەیان دەبێت، ئەوا پارتەكان دەبنە ئامڕازێكی كاریگەر بۆ بەكارهێنانی دەسەڵات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی خەڵك، كەواتە پارتە سیاسییەكان رۆڵێكی زۆر سەنترالی دەبینن لە بەهێزكردنی پرۆسەی پەرەپێدان و بە دیموكراتیكردن، كاتێك بە تەواوەتی بە دامەزراوەیی دەكرێن.
* بە شێوەیەكی گشتی لە دیموكراسیە نوێیەكاندا، یان لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا دامەزراوەكان لاوازن، لەم كاتەدا ئەركی پارتە سیاسییەكان زۆر سەخت دەبێت لەڕووی پشتیوانیكردنی دامەزراوەكان و بە دەمەوەچوونی داخوازی خەڵك لە كاتی خۆیدا، چۆن پارتە سیاسییەكان دەتوانن هاوسەنگیەك دروست بكەن لە نێوان نوێنەرایەتیكردنی خەڵك و بەدەمەوەهاتنی داخوازیەكانیاندا؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا، كێشەی پارتە سیاسییەكان، بە تایبەتی لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان ئەوەیە ئاستێكی باڵای هەژاری هەیە و پارتەكانیش لەسەر بنەمای بەرنامەیەك دروست نابن، بەڵكو ئەوان هاوكاری و یارمەتی پێشكەش دەكەن. لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ئەو دامەزراوانەمان هەیە كە بڕیار وایە پەرە بە دیموكراسی بدەن، بەڵام لە بنەڕەتدا دامەزراوەگەلێكن كە بەرژەوەندیە شەخسیەكان هەڵیاندەسوڕێنن. لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا پشت بە دامەزراوەكانی پارتەكان دەبەستن بۆ شەرعیەتدان بە كارە نایاساییەكانیان. كەواتە، ئەو دیموكراسیەی لە زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا هەیە، تەنها دیموكراسیەتێكی رەمزیە. لەبەر ئەوە زۆرێك لە دامەزراوەكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان كە بڕیارە ئامڕازێكی سیاسی بن، تەنها بە ناو پارتی سیاسین، و هەندێكیان لەسەر بنەمای ئیتنی و هەندێكیان لەسەر بنەمای ناوچەیی لۆكاڵی دروست بوونە، هەر لەبەر ئەوەیە بە دامەزراوەییكردنی دیموكراسی پێویستی بەوەیە دیموكراسی گەشەیەكی گشتی بێت. كەواتە دەبێت بە دامەزراوەییكردنی دیموكراسی شان بە شانی پەرەپێدان بڕوات. ئەگەر بایەخ بە پەرەپێدان نەدرێت، ئەوا گومانم هەیە لە توانای هەر دامەزراوەیەك بۆ هاوكاری كردنی هەر پارتێك بۆ ئەوەی كاریگەر بێت. كەواتە دەبێت پەرەپێدان بەشێكی دانەبڕاو بێت لە پرۆسەی بە دیموكراتیكردن، ئیتر لەسەر ئاستی دامەزراوەكان بێت یان تاكەكەسەكان.
* هەندێ جار لەسەرەتای دەستپێكردنی پرۆسەی بە دیموكراتیكردنەوە، مەترسی دروستبوونی ئەو سیاسیانە دێتەئاراوە كە باوەڕیان بە پارتە سیاسییەكان نییە و ئەمەش سەردەكێشێت بۆ پۆپۆلیزم، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت رێگری لە دروستبوونی سیاسییە دژ بە پارتەكان بگیرێت و ئایا مەترسی پۆپۆلیزم لەسەر دیموكراسی چیە؟
- كێشەكە ئەوەیە زۆرێك لەم تاكەكەسانە كە دەبنە پۆپۆلیست پەرۆشی بەدەستهێنانی دەسەڵاتن، یاخود وەك سەربەخۆیەك هەوڵی بەدەستهێنانی دەسەڵات بدەن، بەڵام لە پەیوەندیدا بە پەرەپێدانی پارتەكانەوە، ئەوا بوونی پارتە سیاسییەكان زۆر گرنگە، سەربەخۆ بن یان نا. بەڵام چ شتێك یارمەتی خەڵك دەدات بۆ ئەوەی زاڵبن بەسەر ئەو تێڕوانینەیان دژ بە پارتەكان، - لەم رووەوە دەتوانین پەرە بە دامەزراوەی كاریگەر و بەهێز بدەین، لەگەڵ بوونی پەروەردەیەكی مەدەنی بۆ باشتركردنی كەلتوری سیاسی. وەك ئەوەی لە ئەمریكا هەیە كە دوو پارتی سەرەكی هەن، راستە پارتی دیكەش هەن، بەڵام ئەوانە پارتگەلێكی بچووكن. بەڵام كاتێك ژمارەیەكی زۆری پارتە سیاسییەكان بوونیان هەبێت، ئەوكاتە كێشە دروست دەبێت كە لەسەر بنچینەی ئیتنی یان ئایینی یان تائیفی دروستبن كە كاریگەری پارتە سیاسییەكان لاواز دەكات و كارێك دەكات تاكە كەسەكان بایەخ بە پارتە سیاسییەكان نەدەن. بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە پرۆسەی تۆماركردن و مەرجدانانێكی بەهێز هەبێت بۆ ئەوەی پارتەكان ببنە ئامڕازگەلێكی سوودبەخش. ئەوكاتە تاكە كەسەكان یان سەربەخۆ دەبن، یاخود ئەندامی چالاكی پارتەكان بن و باوەڕیان بە فەلسەفەكەی هەبێت، چونكە سەربەخۆ بن یان لە ناو پارتەكاندا، ئەوا پرسی سەرەكی بریتییە لە ئیدارەدانی كاروبارە گشتیەكان، گرنگ ئەوەیە چۆن نوێنەرایەتی بەرژەوەندی خەڵك بكەن و چۆن كارێك دەكەن هەمووان بەشدار بن و چۆن هەڵدەستن بە هاندانی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی داهاتی گشتی. پارتەكان ئامڕازن و خۆیان لە خۆیاندا بەس نین،....بەڵكو پێویستیان بە توانای تاكە كەسەكانە بۆ باشتركردنی هەل و مەرجی ژیانی خەڵك....... چونكە ئامانجی پارتەكان بریتییە لە باشتركردنی خزمەتگوزاری گشتی، لەبەر ئەوە فاكتەرێكی زۆر گرنگە لە هەموو ئەم پرسانەدا.
* لە سیستمی دیموكراسیدا، ئەوەی پەیوەندی بە حكومەتەوە هەبێت، ئەوا پێویستە پارتە سیاسییەكان ئەڵقەی پەیوەندی نێوان حكومەت و خەڵك بن، هەروەها ئەڵقەی پەیوەندی نێوان حكومەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بن، تا چەند بوونی پارتەكان گرنگە بۆ دروستكردنی پەیوەندی لە نێوان حكومەت و خەڵكدا و حكومەت و كۆمەڵگەی مەدەنیدا؟
- لەبەر ئەوەی خەڵكی ناتوانن بچنە پەرلەمانەوە و نوێنەرایەتی خۆیان بكەن، كەواتە پارتە سیاسییەكان دەرفەتێكن بۆ ئەوەی كەسانێك بنێرن بۆ پەرلەمان بۆ نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندیەكانیان، لەبەر ئەوە پارتەكان وەك پردێك وان، خەون و خواستەكانی خەڵك دەگەیەنن و نوێنەرایەتی پێداویستیەكانیان دەكەن و گوزارشت لە كێشەكانی خەڵك دەكەن بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیەكانی خەڵك، چونكە زۆربەی خەڵك یان هەموویان ناتوانن لە یەك كاتدا قسە بكەن. كەواتە پارتە سیاسییەكان....كەناڵێكن بۆ نوێنەرایەتیكردنی بە كۆمەڵ بە شێوەیەكی باشتر و بە شێوی لۆبی- بەرژەوەندیەكانی بەشێكی بەربڵاوی خەڵك، كە هەمان دەرفەت یان مینبەریان نییە بۆ قسەكردن. لە پەیوەندیدا بە دامەزراوەكانەوە، ئەوا لەبەر ئەوەی پارتەكان رۆڵی پەیوەستكردنی خەڵك بە حكومەتەوە دەبینن، ئەوا پێویستە هانی بە دامەزراوەییكردنی بدەن، نەك سیاسەتێكی پشتبەستوو بە تاكە كەس، بەڵكو دامەزراوەگەلێك دروست بكەن كە شەخسی نەبن و گرنگی بەوە نەدەن من كێم و تۆ كێیت، بەڵكو گرنگ ئەوەبێت ئامانجەكە چۆن بهێنرێتەدی. ئەو ئامانجەش ئەوەبێت خەڵكی تەفزیڵی دەكات و دەبێت لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی دیكە پێیدا بچینەوە و خەڵكی بەشداری بكات تێیاندا. كەواتە پارتە سیاسییەكان دەتوانن نوێنەرایەتی بەرژەوەندی جەماعی خەڵك بكەن، و ئەو دامەزراوانە بنیات بنێن كە كار بۆ خەڵكی دەكەن، ئیتر من بم یان تۆ، بەڵام دەبێت دامەزراوەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی بابەتی خەڵك بێت و بۆ بنیاتنانی تواناكانیان، هەروەها دەبێت دامەزراوەكان هەمووان لە خۆبگرێت و برەو بە بەشداریكردن بدات و خواست و داوكاری خەڵك وەربگرێت، چونكە دیموكراسی بریتییە لە رازیبوونی خەڵك. كەواتە دەبێت حكومەت دەنگ و خواستی خەڵكی پێبگات، دەسەڵاتی حكومەت لە خەڵكەوە سەرچاوە بگرێت و بەشێك بێت لە رۆحی خەڵك و خەڵك هەستی پێبكات و خۆیان ببنە خاوەنی پرۆسەكە، لەبەر ئەوەی گوێ لە بۆچوونەكانیان گیراوە، ئەمە لایەنێكی بەهێزی دیموكراسی و ئەو ئەزموونە دەبێت كە ئێوە هەتانە.
* بۆچوونێك هەیە دەڵێت پارتە سیاسییەكان لە كۆمەڵگە تازەگەشەكردووەكاندا- بە حكومڕان و موعارەزەوە- سەرچاوەی كێشە و خوڵقاندنی قەیرانن، و كاتێك دیموكراسی بەبێ پارتە سیاسییەكان بوونی نابێت، ئەوا پێویستە كارێك بكەین كە پارتە سیاسییەكان بە شێوەیەكی گونجاو كاربكەن، چۆن دەكرێت پارتە سیاسییەكان بكرێنە بەشێك لە چارەسەر، لەبری ئەوەی بەشێك بن لە كێشە و چۆن دەتوانرێت بە گژ گەندەڵیدا بچینەوە؟
- ئاستی جیاوازی دیموكراسیت هەیە، كەمترین ئاستی دیموكراسی «minimalist democracy»، هەروەها دیموكراسیەتی هەنگاو بە هەنگاو gradualist democracy»، و بەرزترین ئاستی دیموكراسی minimalist democracy»، دیموكراسی پرۆسەیەكی هەنگاو بە هەنگاوە و تەنها بردنەوە و دۆڕاندن نییە، بەڵكو ئەوەی پێویستە كۆمەڵگە بیكاتە ئاستێكی بەرزی پەروەردەی مەدەنی و هۆشیاری مەدەنیەوە باشتركردنی توانای خەڵك لەڕووی ئابووریەوەیە، ئەمانە وا دەكەن خەڵكی تێڕوانینێكی بابەتیانەیان هەبێت، ئەگەر خەڵكی لەڕووی ئابووریەوە توانایان باشتر بوو، ئەوا جۆرە هۆشیاریەكیان لەبارەی حكومەتەوە لا دروست دەبێت، ئەوكاتە چاوكراوە دەبن و دەبنە پارێزەری دیموكراسیەكەیان. لەبیرتان بێت كاتێك پارتە سیاسییەكان حكومەت پێكدەهێنن، ئەوا پێویستە بخرێنە ژێر چاودێری و لێپرسینەوەوە. ئەگەر دیراسەتی ئابووری سیاسی بكەین، ئەوا پەیوەندی و كارلێكی سیاسەت و ئابووری كاریگەری گەورەی هەیە، سەركەوتنی ئابووری بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی دەبێتە هۆی دروستبوونی توانای شیكاری، ئابووری لاواز نەخوێندەواری و هەژاری دەخوڵقێنێت. كەواتە خەڵكی روودەكەنە سیاسەت، نەك لەبەر ئەوەی ئایدیایەكیان هەیە یاخود باوەڕیان بە شتێكە، بەڵكو لەبەر ئەوەی دەیانەوێت رزگاریان بێت و دەرفەتیان بۆ دروست بێت بۆ بەدەستهێنانی هاوكاری و یارمەتی. تاوەكو ئەمانە بەردەوام بن، ئەوا من نازانم چۆن پارتە سیاسییەكان زاڵدەبن بەسەریاندا، لەبەر ئەوەی- ئەم كێشانە- لە پارتەكان گەورەترن، لەبەر ئەوەی ئەمە پەیوەستە بە كۆمەڵگە بە تەواوی ئابوورییەوە، بە بازرگانیەوە بە دەرفەتی كارەوە بۆ باشتركردنی توانای ئابووری. كەواتە ئەم شتانە پێكەوە و شان بە شانی یەكتر بەرەوپێشدەچن. و گەورەترین هەڵەی خەڵك ئەوەیە تەنها وەك نوێنەرایەتیەكی سیاسی سەیری پارتە سیاسییەكان دەكەن و ئەوە لەبیر دەكەن كە پێویستە بەرنامەی گەشەپێدانی ئابووری و بنیاتنانی تواناكانیان هەبێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر پێداویستیە بنەڕەتیەكانی مرۆڤ دابین نەكرێن، ئەوا تا دوا راددە بێبەش دەبن لە دەرفەت و تێڕوانینێكی زاتییان دەبێت بە گشتی.