پرۆفیسۆر گۆنەل تول بەڕێوەبەری سەنتەری رۆژهەڵاتی ناوەراستە بۆ دیراساتی كاروباری توركیا و ئوستادی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن و تایبتمەندە لەسەر سیاسەتی توركیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بۆ قسەكردن لەسەر سیاسەتی توركیا لەهەمبەر كێشە و گۆڕانكارییەكانی ناوچە و كاریگەرە سلبیەكانی ئەم بارودۆخە لەسەر توركیا، بەتایبەتی كێشەی سوریا كە راستەوخۆ كاریگەری لەسەر سیاسەتی توركیا هەیە، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر گۆنەل تول ئەنجامداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر و زیاتر ئاڵۆز دەبێت، توركیاش وەك وڵاتێكی گرنگ كاریگەری هەیە لەسەر گۆڕانكاریەكان و بە پێچەوانەشەوە، ئایا توركیا چۆن لەو گۆڕانكاریانە دەڕوانێت؟
- پێش دەستپێكردنی ڕاپەڕینی عەرەبی، توركیا هێزێك بوو لە ئارادابوو، كاری لەگەڵ ڕژێمەكاندا كردووەو لە ڕاستیدا لە هەردوو بواری ئابوری و دیپلۆماسیدا وەبەرهێنانی كرد، توركیا بزنسی لەگەڵ سوریادا هەبوو، چەندەها كۆمپانیای توركی لە باكووری عێراق هەبوون، هەروەها كاری لەگەڵ وڵاتانی ئەفریقیای باكووردا دەكرد. كەواتە توركیا وەبەرهێنانی كرد پێش دەستپێكردنی ڕاپەڕینەكە. لە سایەی سیاسەتی سفركێشەدا ڤیزەی هەڵگرت لەسەر هاووڵاتیانی سوریا و ڕێككەوتنامەی دووقۆڵی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئیمزاكرد و كاتێكیش ڕاپەڕینەكە لە تونس و میسر و وڵاتانی باكووری ئەفریقیا دەستی پێكرد، ئەوجا لەبەر ئەوەی توركیا پێشتر وەبەرهێنانێكی زۆری كردبوو لەو وڵاتانە، بۆیە توركیاش لە بارێكی خراپدا بوو- بۆ نموونە لە تونسدا، كاتێكیش ڕاپەڕینەكە لە میسر دەستی پێكرد تا ڕاددەیەك دوودڵ بو لەوەی كاردانەوەی هەبێت، لەبەر ئەوەی زۆر لە ڕژێمەكەی نزیك بوو. بەڵام لە لیبیا كاردانەوەی خێرابوو و داوای لە قەزافی كرد دەست لە دەسەڵات هەڵگرێت و پشتیوانی ئەو ئۆپەراسیۆنەی كرد كە لەو وڵاتەدا كرا و پشتیوانی حكومەتی نوێی تونسی كرد. بەڵام كاتێك ڕاپەڕینەكە لە سوریا دەستی پێكرد، بووە تەحەددیەكی گەورەتر بۆ سیاسەتی دەرەوەی توركیا، لەبەر ئەوەی سوریا پێگەیەكی دەگمەنی هەبوو لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا، بەتایبەتی لەسایەی ئەم حكومەتەدا، سوریا هەر تەنها گرنگ نییە بۆ وەبەرهێنانی توركیا و سیاسەتی ئابوری، بەڵكو سنوورێكی دوورودرێژی هەیە و نزیكەی 900 كیلۆمەترە و بەهۆی پەیوەندی نێوان كوردی سوریا و كوردی توركیا....ئەوا هەرچیەك ڕووبدات لە سوریا كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر توركیا. هەر لەبەر ئەمەش سەرۆك وەزیران ئەردۆگان وتی سوریا كێشەی سیاسەتی دەرەوەی توركیا نییە، بەڵكو پرسێكی ناوخۆییە، ئایا مەبەستی چی بوو؟ مەبەستی ئەوەبوو هەرچیەك ڕووبدات لە سوریادا، بە تایبەتی كوردەكانی سوریا، ئەوا كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی توركیا. لەبەر ئەوەی توركیا و سوریا پێكەوە دژی پەكەكە وەستانەوە و لەبەر ئەو تەحەددیانەی سوریا بۆ توركیای دروست كردوو ئێستا لە هۆكاری ئەوە تێدەگەن بۆچی توركیا باس لە پرۆسەی ئاشتی دەكات لەگەڵ پەكەكە. كەواتە سوریا لە زۆر ڕووەوە بۆتە تەحەددی بەردەم سیاسەتی دەرەوەی توركیا، بەهۆی پەكەكە و بەهۆی كوردی وڵاتەكەی، چونكە بەشار ئەسەد بە چەشنی نەوەتەكانی سەدەی ڕابردوو پەكەكە دژی توركیا بەكاردەهێنێت، هەروەها لەبەر ئەوەی وەبەرهێنەرانی توركیا كاری وەبەرهێنانیان لە سوریادا لەدەستداوە، لە هەمان كاتدا بەهۆی قەیرانی سوریاوە پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئێران و سەرۆك وەزیرانی عێراق- مالیكی- گرژی تێكەوتووە. سوریا بۆتە تەحەددیەكی گەورەتر و وێنەی توركیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست شێواندوە. چونكە ڕای گشتی دەڵێت توركیا ڕۆڵێكی گرنگی لە ناوچەكەدا هەبوو، بەڵام لە ئاستی سوریادا هەڵوێستێكی كاریگەری نەبوو. كەواتە وێنەی توركیا بەهۆی قەیرانی سوریا گورزی گەورەی بەركەوتووە و دەووترێت توركیا وڵاتێكی گەورەیە و سوپایەكی بەهێزی هەیە و لێی ڕادەبینرێت دەستێوەردان بكات، بەڵام ناتوانێت دەستێوەردان بكات، لەم ڕەهەندەوە سوریا گەورەترین تەحەددی بەردەم سیاسەتی ناوخۆیی و ئیقلمیی توركیایە.
* توركیا لەسەر ئاستی ئیقلیمی سیاسەتی سفر كێشەی پیادەكرد، وای كرد توركیا گەشە بكات، ئێستاش كرانەوەی لەناوخۆ دەستپێكردووە بۆ چارەسەری كێشەی كورد، ئایا پێتوانییە چارەسەری ئەم كێشەیە پێگەی توركیا بەهێزتر دەكاتەوە؟
- تاوەكو كێشەی كورد و تورك وەك خاڵێكی لاواز بمێنێتەوە، ئەوا ئەمە توركیا لاواز دەكات، چونكە دوای داڤۆس و دوای گرژبوونی پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئیسرائیلدا، ئەو موناقەشەیە لە ناوچەكەدا دەكرێت لەبارەی توركیاوە كە توركیا وڵاتێكی گەورە و بەهێزە و پشتیوانی لە پرۆسەی بە دیموكراتیكردن دەكات، بەڵام توركیا ناتوانێت كێشەی كوردی وڵاتەكەی چارەسەر بكات. كەواتە پێویستە بە پەلە توركیا كێشەی كورد چارەسەر بكات. ئەمە بارودۆخێكی هەستیارە، ئەگەرچی حكومەت ئەو هەنگاوە پێویستانەی هەڵنەگرتووە كە بەڵێنی دابوو، هێشتا دەستووری نوێ نەهاتۆتە ئاراوە و هێشتا چەندین كێشەی دەستووری هەڵپەسێردراو ماونەتەوە. ڕاستە پرۆسەكە خراوەتەسەر سكە، بەڵام بارودۆخی ناوچەكە پرۆسەكە زۆر ئاڵۆز دەكات، لایەنی ناوخۆیی هەن كە نایانەوێت كێشەی كورد چارەسەر بكرێت..... و ئەگەر پەكەكە لە باشووری توركیا بكشێتەوە، ئەوا دەچێتە سوریا و عێراقەوە و ئەمەش مانای وایە ئەگەر توركیا نەتوانێت ئەو هەنگاوانە هەڵبگرێت كە بزووتنەوە سیاسیە كوردیەكان داوای دەكەن ئەوا پەكەكە ئامادەیە و دەستدەكاتەوە بە كارەكانی. من هەوڵدەدەم ئومێدەواربم، بەڵام حاڵی حازر كۆمەڵگەی توركی جەمسەرگیری تێكەوتووە، بە تایبەتی دوای بزووتنەوە ناڕەزاییەكان، چونكە ئێستا بەشێك لەكۆمەڵگەی توركیا بەرهەڵستی هەر كارێك دەكەن كە سەرۆك وەزیران ئەنجامی بدات و بەرهەڵستی هەر كارێك دەكات كە AK پارتی بیكات، و پێیان وایە ئەو دەستپێشخەریەی پەیوەستە بە پەكەكە و بە ئاشتیە، دەستپێشخەریەكە لە پێناو زیاتركردنی دەسەڵاتی AK پارتیدایە لە ناوخۆدا، و ئیتر بەرهەڵستی دەكەن. كەواتە بە ڕاستی پێویستمان بە پشتیوانی هەموو چینەكانی كۆمەڵگەی توركیە و پێویستە هەموو ئەكتەرە سیاسیەكانمان لەگەڵ بن بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە.
* هەرێمی كوردستان تاكە ناوچەیەكە كێشەی لەگەڵ توركیا نییە و هاوكارە لە چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا، ئایا توركیا هەرێمی كوردستان بە شەریكێكی ستراتیجی دەزانێت؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە هەرێمی كوردستانەوە، ئەوا جێی سەرسوڕمانە، لەبەر ئەوەی تاوەكو ساڵی 2008 و 2009ش، بەڵام ئێستا لە سیاقی سیاسی گۆڕاودا، هەرێمی كوردستان بۆتە گرنگترین شەریكی ستراتیجی توركیا، بە تایبەتی بە ڕەچاوكردنی ئەوەی توركیا پەیوەندیەكی گرژی هەیە لەگەڵ مالیكیدا، كەواتە بارودۆخێكی پڕ لە بەرژەوەندیە، لەبەر ئەوە هەرێمی كوردستان پێویستی بە توركیایە وەك دەروازەیەك و ڕێڕەوێك بۆ بازاڕی ئەوروپا، چونكە هەرێمی كوردستان خاكێكی داخراوی هەیە و دەكرێت لەو ڕووەوە توركیا ببێتە شەریك بۆ هەرێمی كوردستان و ئەم هەرێمە پێویستی بە وەبەرهێنانی ستراتیجی هەیە و توركیاش پێویستی بە پشتیوانی هەرێمی كوردستانە بۆ –سەرخستنی- ئەو كرانەوەیەی بە ڕووی پەكەكەدا هاتۆتە ئاراوە. هەروەها بەهۆی كێشەی نێوان مالیكی و ئەردۆغانەوە، توركیا نایەوێت لە عێراقدا پەراوێز بخرێت. عێراق وڵاتێكی گرنگە بۆ توركیا، بەڵام ئەگەر ئەم بارگرژیانە بەردەوامبن، ئەوا ڕووبەڕووی مەترسی پەراوێزكەوتن دەبێتەوە لە عێراقدا، لەبەر ئەوە توركیا دەتوانێت لەڕێی هەرێمی كوردستانەوە بگاتە سیاسەتی عێراق. كەواتە بەڵێ هەرێمی كوردستان گرنگترین شەریكی ستراتیجی توركیایە و یەكێكە لە شەریكە ستراتیجیە كەمەكان كە لە دوای ڕاپەڕینی عەرەبیەوە ماونەتەوە. كەواتە لە ئێستا پێویستە هەردوو قەوارەكە پێكەوە كاربكەن، نەك تەنها بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا، بەڵكو بۆ برەودان بە بەرژەوەندیە ستراتیژیەكانیان لە ناوچەكەدا.
* شارەزایان كێشەی بنەڕەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە كێشەی تائیفی نێوان شیعە و سوننەكان دەزانن، هەروەها لە توركیاشدا عەلەویەكان هەن كە بە شیعە دادەنرێن، ئەگەر ئەم كێشەیە گەورە بێت ئایا تا چەند توركیا دەگرێتەوە؟
- هەمیشە گرژی لەناوچەكانی سەر سنوور هەیە، بۆ نموونە لە هەتایی، هەمیشە گرژیەكی ڕوو لە زیاد هەیە لە نێوان عەلەویەكانی توركیا و باقی وڵاتەكە، لەبەر ئەوەی عەلەویەكانی توركیا سیاسەتی دەرەوەی توركیا، بە تایبەتی لە ئاستی سوریادا، بەسیاسەتێكی تائیفی دەزانن، كەواتە ئەگەر باسی كاریگەری قەیرانی سوریا لەسەر توركیا بكەین، بەڵێ ئێستا جەمسەرگیری دروستكردوە و هاوسەنگی هەستیاری نێوان سوننە و عەلەویەكانی توركیای تێكشكاندووە. و بەشار ئەسەد و قەیرانی سوریا گرەو لەسەر ئەوە دەكەن. ئەمە مایەی مەترسیە بۆ توركیا، چونكە ئێستا وڵاتەكە ئەوەندە جەمسەرگیر بووە كە پێویست بە هیچ شتێكی دیكە ناكات و ئێمە پێویستمان بەوە نییە گرژیمان هەبێت لەگەڵ عەولەیەكاندا، بەڵام بە دڵنیاییەوە چارەسەری هەموو كێشەكانەش لە ئارادانییە، لەبەر ئەوەی ئەمە ناوچەیەكە سەختە و ناكۆكی ڕاستەقینە هەیە و ڕەنگە ناكۆكی زیاتر دروست بێت و ناسەقامگیری زیاتر بێتەئاراوە و حاڵی حازر توركیا كۆنتڕۆڵێكی زۆری نییە لەسەر ئەو رووداوانەی ڕوودەدەن، هەروەها هێزە ئەوروپیەكانیش و لە ڕاستیدا كەس بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆنتڕۆڵنەكردووە، كەواتە ناكرێت دەستەوئەژنۆ دابنیشین و دوعا بكەین كە ناسەقامگیریەكە پەلنەكێشێت بۆ وڵاتەكە. باشترین چارەسەر بۆ ئەم دۆخە بە دیموكراتیكردنە كە تێیدا كوردەكان و عەلەوی و كەمینەكانی دیكە هەست بكەن بەشێكن لە سیستمەكە و بە یەكسانی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت، ئەو كاتە توركیا ناچار نابێت نیگەران بێت لە بارەی ئەوە ناكۆكیەی كە لە ناوچەكەدا ڕوودەدات، ئیتر ناكۆكی تائیفی بێت یان نا. كەواتە بۆ ئەوەی توركیا بە ڕاددەیەكی گەورە نەكەوێتە ژێر كاریگەری ئەوەی لە ناوچەكەدا ڕوودەدات، پێویستە ببێتە خاوەنی دیموكراسیەكی بەهێز و جێگیر. چونكە ئەگەر توركیا كێشەی لەگەڵ كەمینەی كوردی وڵاتەكەیدا نەبێت، ڕەنگە بتوانێت باشتر ئیدارەی قەیرانی سوریا بكات... بەڵام لەبەر ئەوەی توركیا زۆر بە ترسەوە لە پەیەدەی ڕووانی، ئەوا سیاسەتێكی باشتری لە سوریادا نەگرتەبەر... پەیەدە لایەنێكی گرنگە لە سوریادا و پێویستە توركیا گفتوگۆی لەگەڵدا بكات. داواكاریەكی توركیا زۆر شەرعی دەرنەكەوت كاتێك لە تونس و لە كۆبوونەوەی دۆستانی سوریا داوای لە هاوپەیمانیەكە كرد ماف بە كەمینەی كوردەكان بدات لە سوریا، ئەمە شەرعی دەرنەكەوت لەبەر ئەوەی هێشتا لە بگرە و بەردەدایت لەگەڵ داواكاریە دیموكراتیەكانی كەمینەی كوردی وڵاتەكەت، بەڵام لە هەمان كاتدا داوا لە سوریا دەكەیت مامەڵەیەكی باشتریان لەگەڵدا بكەیت، كەواتە ئەم دەستپێشخەریە دەستپێشخەریەكی تەواو گرنگە، بەڵام هەوراز و نشێوی زۆر دێتەپێش و ڕێگایەكی ئاسان نییە و پێویستمان بە هاوكاری هەموو ئەكتەرە سیاسیەكان هەیە و پێویستمان بە هاوكاری ئەكتەرە ئیقلمیەكان هەیە و پێویستە حكومەت هەنگاوی پێویست بنێت بۆ هێنانەدی داواكاریە سەرەكیەكانی كوردەكانی وڵاتەكەی.