شۆڕشی ئەنتەرنێت (Cyber Revolution) لەگەڵ ئەوەی جیهانی كردۆتە گوندێكی بچووك و سنوری لەنێوان وڵاتاندا نەهێشتۆتەوە، بەڵام كردنەوەی سنورەكان تەنیا بۆ هاتنە ناوەوەی شتە باشەكان و رێگرتن لەشتە خراپەكان نییە، یان بۆ دروستكردنی رێكخراوی جیهانی بەسوود و رێگرتن لە دروستبوونی خراپە نییە، بۆیە چۆن ئەم شۆڕشە لایەنە ئەرێنییەكانی لە هەژماردن نایەن، بەهەمان شێوە ناكرێت لایەنە سلبیەكانی لەبەرچاو نەگرین، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و زیاتر تاوتۆكردنی لایەنە جیاوازەكانی، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر تید ستریفاس ئوستادی كەلتور و پەیوەندییەكان لەزانكۆی ئیندیا كرد، پرۆفیسۆر سیتریفاس لەگەڵ ئەوەی ئەو بەوجۆرە سەیری ئەم شۆڕشە تازەیە دەكات، كە ئینتەرێت یان تەكنەلۆژیا هۆكار نین بۆ وەرچەرخانی ئەرێنی یان نەرێنی، بەڵكو ئەوە كاریگەری بەكارهێنەرانی ئەو تەكنەلۆژیایە كە بۆ مەبەستی تایبەتی و لە چوارچێوەی جۆراوجۆرادا بۆ مەبەستی جیاواز كاری پێدەكەن، ئەمەش دەقی وتووێژەكەی گوڵانە لەگەڵ پرۆفیسۆر تید ستریفاس.

* شۆڕشی ئەنتەرنیت و كۆمپیوتەر (cyber revolution) بووە هۆكاری ئەوەی گواستنەوەی هێز دروست بكات (transition of power)، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو گواستنەوەی هێزە لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی دیكە نییە، بەڵكو ئەم گواستنەوەیە بۆ كاراكتەری غەیرە دەوڵەتییە (non-state actors)، ئایا تاچەند ئەم شۆڕشە گۆڕانكاری لە جیهاندا دروستكردووە؟
- هەمیشە شۆڕشەكان- سیاسی بن یان خەسڵەتی دیكەیان هەبێت- هەوڵێكی فرەڕوون. گومانی تێدانییە تەكنەلۆژیای دیجیتاڵی رەوتی پەیوەندیكردنی خێراتركردووە، دەرگای بە رووی ئەگەرەكانی كارلێك و گۆڕینەوەی زانیاریدا كردۆتەوە بە چەشنێك كە پێشتر بە خەیاڵدا نەدەهات. لەگەڵ ئەوەشدا، زۆر بە حەزەرم لەوەی قورساییەكی زۆر بدەم بە ئەنتەرنێت وەك فاكتەرێك بۆ شۆڕشی سیاسی. پێویستە سەرەتا هەستی شۆڕشگێڕیی هەستێكی بەربڵاو بێت و دوور بڕوات بۆ ئەوەی خۆی لەسەر شانۆی گشتی بەیان بكات. بێگومان، ئەنتەرنێت، شان بە شانی تەكنەلۆژیاكانی دیكەی زانیاری (بۆ نموونە كتێب، رۆژنامە، تەلەفزیۆن) دەتوانن هاوكاربن لە دەستەبەركردنی پشتیوانی بۆ ئاڵو گۆڕی سیاسی، بەڵام هۆكاری گۆڕانكاری لە سەرچاوەی دیكەوە دێت، كە گرنگترییان هێزی خەڵكە.
* بەڵام ئەگەر پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای زانیاری هۆكارێك بێت بۆ وەرچەرخان، ئەوا ئەم وەرچەرخانە لایەنی ئەرێنی و نەرێنی لێ كەتۆتەوە، بۆ نموونە رێكخراوی Oxfam رۆڵێكی كاریگەر لە كەمكردنەوەی هەژاری ببینێت، هەروەها لایەنی خراپیشی هەیە كە خەڵكانی تیرۆریستیش سوودیان لێ وەرگرتووە، وەك رێكخراوی ئەلقاعیدە، ئایا چۆن دەتوانرێت لایەنە سلبیەكانی ئەم شۆڕشە كۆنترۆڵ بكرێت؟
- چارەسەركردنی هەر كێشەیەك كێشەی دیكەی چاوەڕواننەكراو دەخوڵقێنێت. رەنگە بە شێوەیەك ئەمەم وتبێت وەك ئەوەی ئەمە قەدەر بێت، بەڵام لە هەندێ رووەوە مێژووی راگەیاندن ئەمەمان پێدەڵێت. داهێنانی نووسین هەموو ئەگەرێكی بە رووی گوزارشتكردنی مرۆییانەدا كردەوە، بەڵام بەلای رۆشنبیرانەوە، بەلای كەمەوە لەو سەردەمەوە كە ئەفلاتۆن سەرنجیداوە كە نووسین بەربەستیشە لەبەردەم بەرەوپێشچوونی یادەوەری مرۆیی چونكە زۆر ئاسانە ئێمە تێیدا پشت بە هاوكاری دەرەكی ببەستین. راگەیاندنی چاپكراو هاوكار بوو لە وروژاندنی شۆڕشی دیموكراسی لە رۆژئاوادا لە رێی بڵاوكردنەوەی بیری شۆڕشگێڕانە لەسەر ئاستێكی بەرفراوان، بەڵام هاوكاریش بوو لە دووبارە خوڵقاندنەوەی هیراركیەتی كۆمەڵایەتی لە رێی هێنانەئارای پلەبەندی پەیوەست بە خوێندەواریەوە. كەواتە دەتوانین بڵێین، لە هەندێ رووەوە، كاریگەری سلبیەكانی شۆڕشی ئەنتەرنێت كاریگەری حەتمین. بەڵام پرسیارەكەی ئێوە لەبارەی كۆنتڕۆڵكردنی- نەك پێشگرتن یان نەهێشتن- كاریگەری سلبیەوەیە، كە بەوپەڕی راشكاویەوە باشترین كارێك ئەگەر بتوانرێت بكرێت. ئەمەش لە رێی چالاكی تەقلیدی- و هەروەها چالاكی نوێی- كاری هەواڵگریەوە دەكرێت. بایەخدانی كتوپڕ و چڕوپڕی حكومەتەكان بەوەی پێی دەوترێت «big data» و «cyber-warfare» كارێكی رێككەوت نییە. ئەو حكومەتانە درك بە ئاسەواری تەكنەلۆجیای دیجیتالی دەكەن كە خەڵكی لە هەموو شوێنێك لەسەر ئەنتەرنێت جێیدەهێڵن و ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ ئەوەی دەستپێشخەربن لە بڵاوكردنەوەی زانیاری- و لە هەمووشی گرنگتر مانایەك بدەن بە زانیاریەكە. بە دڵنیاییەوە، بەربەستێكی دیكە كە ئەگەری سەرهەڵدانی لێ دەكرێت بریتییە لەوەی حكومەتەكان ئیغرابن، بە تایبەتی حكومەتە دیموكراسیەكان كە بە ناوی ئاسایشی نەتەوەییەوە سنووری تایبەتبوون پێشێل بكەن. ئاشكرابوونی ئەم دواییەی بەرنامەی» PRISM program» حكومەتی ئەمریكا، كە چاودێری زانیاریەكانی كۆمپانیا گەورەكانی ئەنتەرنێتی كردبوو، نموونەیەكە لەم رووەوە كە مایەی گرفتە.
* ویكلیكس بەرهەمێكی دیكەی شۆڕشی ئەنتەرنیتە، بەهۆی ویكلیكسەوە هیچ حكومەتێك دیكۆمێنتەكانی پارێزراو نین، ئەمەش مانای ئەوەیە نهێنی زانیاری (cyber security) بوونی نەماوە، ئایا دەكرێت نهێنی زانیارییەكان وەك سیدیەكی لەیدی گاگا لە هەموو دنیا لەیەك كاتدا گوێی لێ بگیرێت؟
- ئاشكرایە كە ئەمە مومكینە. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمە شتێكی خوازراوە؟ من لە وڵاتێكەوە دەنووسم- ئەمەریكا- كە وڵاتێكی كۆماری دیموكراتیە، یان دیموكراتیەتێكی نوێنەرایەتیە. بە واتایەكی دیكە، وڵاتێكە تێیدا خەڵك دەسەڵات دەدەنە دەست ئەو كەسانەی لە رووی مەبدەئیەوە یەكسانن لەگەڵیاندا، و ئەوانەی متمانەیان پێدەكرێت كە بە گوێرەی بەهاكانی ئەو كەسانە حكومڕانی بكەن كە نوێنەرایەتیان دەكەن. بەرپرسیارێتی دەكەوێتە نێو جەرگەی ئەم چوارچێوەیەوە، بەو پێیە پێموایە دەبێت بە راددەیەكی باش مامەڵەكانی حكومەت شەفافانە بێت. لە پەیوەندیدا بە ویكلیكسەوە ئەوا ئەمە نموونەیەكە لە رووی گۆڕانی ئیتیكی بەرپرسیارێتی، ئەویش بە هاوكاری و پاڵپشتی ئەنتەرنێت. ئێستا دەتوانرێت لە چاوتروكانێكدا نهێنییەكانی حكومەت بەسەرتاسەری جیهاندا بڵاوبكرێتەوە. زۆر روونە، كە ئەوەی ویكلیكس كردی ناچاركردنی ئەمریكا و خەڵكی ئەمریكا و ئەو حكومەتانە بوون- كە كەوتووبنە ژێر كاریگەریەكەیەوە- كە گفتوگۆیەكی راشكاوانە بكەن لەبارەی ئازادی رەفتاركردنەوە لە كاروباری عەمەلیەكاندا. ئەوەی ماوە ببینین ئەوەیە ئەو گفتوگۆیانە بەكوێ دەگەن، لە ئێستادا هەستی باڵادەست بەسەر ئیدارەی سەرۆك ئۆباماوە ئەوەیە كە نهێنیەكانی دەوڵەت پیرۆزن، كە گومانی تێدانییە ئەم هەستەش لە هێرشە تیرۆریستیەكانی 11ی سێپتەمبەری 2011ی ئەمریكاوە سەرچاوە دەگرێت.
* ئولریش بیك (Ulrich Beck) بیرمەندی ئەڵمانی پێیوایە شۆڕشی ئەنتەرنێت و زانیاری وەك دیاردەیە دەسەڵاتی فیعلی لە حكومەتەكان سەندۆتەوە و داویەتە دەست چەند رێكخراوێكی نێودەوڵەتی وەك سەنتەری بازرگانی جیهان (WTO) و بانكی جیهانی (IMF)، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی هاووڵاتیان دەنگ بەحكومەتێك دەدەن ناتوانێت حكومڕانیان بكات، ئایا شۆڕشی كۆمپیوتەر هەڕەشە لەسەر دیموكراتی دروست دەكات؟
- لە زۆر رووەوە لەگەڵ ئۆلریش بێكدا هاوڕام. دوای جەنگی جیهانی دووەم، زۆرێك لە ئاژانس و دامەزراوە تەكنەلۆژیاكان سەریانهەڵدا لە رۆژئاوا و شوێنەكانی دیكە، كە ئامانجیان سنورداركردنی مەیلی خۆسەپێنی دەسەڵاتی دەوڵەت بوو. كەواتە نزیكەی حەفتا ساڵە هەوڵدەدرێت دەسەڵاتی دەوڵەت بگۆڕێت بۆ چەند بوارێكی هاوتەریبی حكومڕانی. بە گشتی رێكخراوی بازرگانی جیهانی و سندوقی نێودەوڵەتی دراو و ئابووری نیولیبراڵیزم نموونەی دیارن لەبارەی ئەوەی چۆن گەمەكارە ئابووریەكان لە ئێستادا دەسەڵاتێكی بێ پێشینەیان هەیە لەناو و لە سەرووی دەوڵەتە-سیاسییەكان-. دەتوانین مەیلی هاوشێوە ببینین لە بواری تەكنەلۆژیادا، كە تێیدا خەونی هەندێ كەس بۆ دروستكردنی سیستمێك بۆ حكومڕانی كاروباری مرۆیی بە بەكارهێنانی سێركویت و سلیكۆنەوە، ئەوەی پێی دەوترێت (Decision Markets) كە سیستمی ژمارەیی كۆمپیوتەر بەكار دەهێنن بۆ كۆكردنەوەی بۆچوونەكان بۆ دیاریكردنی چاكەی گشتی، نمونەیەكە لەم رووەوە. ئایا ئەمانە مەترسی لەسەر دیموكراسی دروست دەكەن؟ پێموایە دروستی دەكەن و دروستیشی ناكەن. ئەو كاتە دروستی دەكەن كە گەمەكارە «سیاسییەكان» كە بایەخ بە دیموكراسی نادەن لایەنی گرنگی حكومەت بگرنەدەست. دروستیشی ناكەن تا ئەو راددەیەی كە هەمیشە فشار هەبێت و تا راددەیەكی دیاریكراو تەبایی نەبێت لە بەرژەوەندیەكانی گەمەكارەكاندا. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی وترا، ئەوا من بە پەرۆشەوە بایەخ بەو رێگایانە دەدەم كە لە رێیانەوە دەوڵەتەكان دەست بەسەر لایەنەكانی ئەو گەمەكارە نا دەوڵەتیانەدا دەگرن. پەرەسەندنی ژێرخانی شەڕی ئەنتەرنێت (Cyber War) لە ئەمریكا نمونەیەكە لەم رووەوە. لێرەدا دەتوانین ببینین كە دەوڵەت تەكنەلۆژیا زۆر بەكارناهێنێت لە كاتێكدا دەست بەسەر لایەنەكانی بواری تەكنەلۆژیا دەگرێت بۆ بەردەوامیدان بە كارەكانی حكومڕانی- و لە راستیدا، لە خوڵقاندنی شەڕدا.
* هەندێك لە چاودێران و پسپۆران پێیانوایە، شۆڕشی كۆمپیوتەر ئەنتەرنێت(Cyber Revolution) توانی لەبەهاری عەرەبیدا و لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی وەك فەیسبووك و تویتەر، هەماهەنگی لەنێوان خەڵك دروست بكات و ئەو هێزە دروست بكات كە حكومەتە عەرەبیەكان بڕووخێنێت، بەڵام ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتیانە نەیانتوانی هەمان هێز دروست بكەن، بۆ ئەوەی دیموكراتی بونیاد بنێن، ئایا بۆچی ئەم شۆڕشە بۆ رووخان كاریگەرترە وەك لە بونیادنان؟
- بەدڵنیاییەوە هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە فەیسبوك، تویتەر و شێوازەكانی دیكەی تۆڕی كۆمەڵایەتی لە سیاقی جیاوازدا ئەدای جیاوازیان دەبێت. بەو پێیە كاری جیاواز یان ئەركی جیاواز دەبینین لە دیموكراسیە تازە گەشەكردووەكاندا، بە بەراورد بە دیموكراسیە دێرینەكان. ئەمەش خاڵێكی گرنگە: هەمیشە تەكنەلۆژیا لە سیاقدا بوونی هەیە، واتە سیاقەكان بە راددەیەكی گەورە ئەرك و كاریگەریەكانیان دادەڕێژن. بەڵام بە دڵنیاییەوە، هەموو مەسەلەكەش سیاق نییە. بۆ نموونە رەنگە دەسكی دەرگایەك وا لە كەسێك بكات پاڵی پێوەبنێت یان رایكیشێت، بەڵام كردنەوەی دەرگاكە دەوەستێتەسەر شێوەی ئەم دەرگایە. لەگەڵ ئەوەشدا بەكارهێنەر شتێكی گرنگ دەخاتەسەر پرۆسەی كارلێكەكە: كەلتور و ئەزموون و میزاج و كات و شوێنێكی تایبەت. هەموو ئەم فاكتەرانە كاریگەریان هەیە بەسەر ئەوەی تەكنەلۆژیا چۆن كاربكات. هەر لەبەر ئەم هۆیەشە كە ناتوانین بڵێین ئەنتەرنێت بە گشتی و تۆڕی كۆمەڵایەتی بە تایبەتی، هۆكاری روودانی شۆڕشی سیاسین- یان سەقامگیركردنی ئەو رژێمە سیاسیانەن كە رۆژگارێكی دوورودرێژە چەسپیون. ئەوان لە سروشتی خۆیاندا بنیاتنەر یان تێكدەر نین، ئەگەرچی دەتوانن هاوكاربن لە خوڵقاندنی كاریگەری تێكدەرانە یان بنیاتنەرانە لە چوارچێوەیەكی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری و كەلتوریدا.