*هاوشێوەی ئەم بەهاری عەرەبیەبەهاری كوردی لە عیراقدا لەشەستەكانی سەدەی رابردوو لەسەردەمی مەلا مستەفا بارزانی دەستی پێكردووە*دروست بوونی هەرێمی كوردستان سەركەوتووترین هەوڵی سەردەمی هاوچەرخە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانپرۆفیسۆر مایكل گەنتەر

پرۆفیسۆر مایكل گەنتەر

لە نێو جەرگەی هەموو ئەو گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی لە میسر، تونس و لیبیادا هێنایەئاراوە، ئەوا ڕۆشنبیران و ڕاگەیاندن و ناوەندە سیاسییەكان بایەخێكی كەمتریان بەو ڕووداوە دا كە پێی دەگوترێت بەهاری كوردی: واتە داواكاریە كتوپڕەكانی كورد بۆ دیموكراتییەتی ڕاستەقینە لە نێویاندا مافە كەلتووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیەكان و جێبەجێكردنی دەستبەجێی ئەو مافانە پێش ئەوەی دەرفەتەكە لەدەست بچێت.
یان هەروەك پرۆفیسۆر ئۆفرا بینگۆ بەم دواییە ئەو بارودۆخەی وەسفكرد كە هاتۆتەئاراوە بەوەی: «شان بەشانی گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و سیاسییە بنیاتنەرەكان كە لەسەرتاسەری ناوچەكەدا ڕوودەدەن.....ئەوا چیتر ئەو سنوورانەی كوردەكانی عێراق، توركیا، سوریا و ئێران لێك جیادەكەنەوە، چیتر بە چەشنی ڕابردوو وەك سنوورێكی پیرۆز یان سەلامەت دەرناكەون.»(1) بەو پێیە، بەهاری كوردی ئاماژەیە بۆ بەهێزبوونی كتوپڕی پێگەی كورد دوای ئەوەی بۆ ماوەیەكی دورودرێژ تەنیا قوربانییەك بوون و چیاكان تەنها دۆستی ئەوان بوو، ئەو سنوورانەی لە ئارادان و بوونەتە تەحەددی بۆ كوردەكان بەهۆی ڕێككەوتنی سایكس-بیكۆ لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانەوە دانران.
هەرچۆنێك بێت، پێش ئەوەی ڕووماڵی ئەم كەشە نوێیە بكەین، پێویستە سەرنج لەو ڕاستییە بدرێت كە ڤێرژنی كوردی بەهار لە كۆتایی ساڵی 2010 و سەرەتای ساڵی 2011 دەستی پێنەكرد، بەڵكو بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆ دەیەها ساڵە بەردەوامە: لە توركیا (بەلای كەمەوە دوای ئەوەی پارتی كرێكارانی كوردستان «پەكەكە» بە فەرمی لە ئابی ساڵی 1984دا خەباتی چەكدارانەی دەست پێكرد)،هەروەها لە عێراقدا لە سەردەمی مەلا مستەفای بارزانییەوە هەر لە سەرەتای شەستەكانی سەدەی ڕابردوو، بەڵام بە تایبەتی دوای كۆتايی هاتنی هەردوو شەڕی ئەمەریكا لە دژی سەددام حوسێن لە ساڵی 1991 و زیاتریش لە ساڵی 2003دا.
ئەم دوو شەڕە سەریانكێشا بۆ دروستبوونی هەرێمی كوردستان (krg) لە باكووری عێراق، كە سەركەوتووترین هەوڵی ڕۆژگاری هاوچەرخە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی. هەروەك ئەوەی لە ساڵی 2013 هەرێمی كوردستان بە ڕاستی سەربەخۆیی بەدەستهێنا كاتێك بووە خاوەنی ئاڵاو حكومەت و سوپا و ئابوورییەكی گەشەكردوو. هەروەها هەرێمی كوردستان ڤیزا بۆ بیانییەكان دەردەكات. تەنانەت ڕێگە بە سوپای بەغداش لە باشوور نادرێت بۆ ئەوەی بێنە نێو خاكی هەرێمی كوردستانەوە! لەگەڵ هاوپەیمانە نوێیەكانی وەك ئەمەریكا و توركیاشدا، هەرێمی كوردستان ئەو وتە كۆنە جێدەهێڵێت كە دەڵێت: (جگە لە چیاكان كەس دۆستی كورد نییە).
بە ئاستێكی كەمتر ئێرانیش بە پچڕ پچڕی بەهاری كوردی بەخۆوە بینیوە، كۆماری مەهاباد لە ساڵی 1946 لەم ڕووەوە بەناوبانگترین نموونەیە. تەنانەت كوردی سوریاش بە ئەزموونی ناڕەزایی دەربڕیندا تێپەڕین - كە كەم باسكرا - لە ئازاری ساڵی 2004دا كاتێك پشێوی لە یارییەكی تۆپی پێ لە قامیشلی كەوتەوە، كە لە بەشێكیدا سەركەوتنەكانی كوردەكانی عێراقی دراوسێ بووە سەرچاوەی ئیلهامیان.
بەو پێیە، ڕەنگە باسكردن لە بەهاری كوردی ببێتەهۆی ئەوەی ئەم ڕووداوە سەرەتاییانە داببڕێت لەو ڕووداوانەی بە ماوەیەكی كەم لە دوای بەهاری عەرەبی لە كۆتایی ساڵی 2010 و سەرەتای ساڵی 2011 دەستی پێكرد. ڕەنگە بەكارهێنانی دەستەواژەی ڕاپەڕینەكانی كورد زیاتر بگونجێت، لەپاڵ ئەمەشدا دەستەواژەی بەهاری كوردی ڕەنگە فاكتەری كاریگەریی دەرەكی لەسەر ئەوەی ڕوودەدات، فەرامۆش بكات. بەهەرحاڵ دەستەواژەی بەهاری كوردی ئەوە دەخاتەڕوو كە چۆن ڕووداوەكانی ئەم دواییە بێداركردنەوەیەكی كتوپڕە بۆ گۆڕانكاری.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئێرانی ئەوسا، ئەوا سەرنجی ئەوە دەدەین كە تاوەكو ئەم دواییە، كوردی ئێران بە توندی بەسەر چەند لایەنێكی پێكناكۆك دابەشبوونە و ناڕەزاییەكیی بەردەوام، و تەنانەت لە حاڵەتی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان ( پژاك) كە لە چیاكانی قەندیلی نزیك بە سنووری ئێران نیشتەجێن، خەباتی چەكداریش دژ بە ڕژێمی ئێران بەرپاكرا. هەرچۆنێك بێت، لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا كەم تا زۆر ئاگربەست لەگەڵ كوردی ئێراندا كراوە و بەڵام كەم باس دەكرێت.
هەروەها توركیاش، كە زیاتر لە نیوەی كوردی جیهانی تێدا دەژێت، گۆڕانكاریی وردی تێدا ڕوویداوە لە پەیوەندیدا بە تێڕوانینی پێشوویانەوە كە هیچ كوردێك لەو وڵاتەدا نییە، بەڵكو تەنیا «توركە شاخاوییەكان» هەن كە لەبیریان چۆتەوە چۆن بە توركی قسەبكەن. بە ڕاددەیەكی گەورە وەك دەرئەنجامی چاكسازییە دیموكراتییەكانی توركیا كە ئومێدی بۆ گەیشتن بە یەكێتیی ئەوروپا ئەم چاكسازییانەی سەپاند، توركیا دەستی بە پرۆسەی كرانەوە بە ڕووی كورددا كرد كە ئێستا سەریكێشاوە بۆ گفتوگۆی ئاشتی لە نێوان دەوڵەت و پارتی كرێكارانی كوردستان .
لەوەش زیاتر، پارتی داد و گەشەپێدان (ئاك پارتی)ی حكومڕان كە سەر بە سەرۆك وەزیران ڕەجەب تەیب ئەردۆغانە بەشداری بە پارتی ناسیۆنالیستی كوردی پارتی ئاشتی و دیموكراسی (بەدەپە) لە ئەركی نووسینەوەی دەستورێكی نوێ و دیموكراتی بۆ توركیا دەكات بۆ ئەوەی جێی ئەو دەستوورە بگرێتەوە كە لەلایەن سوپاوە لە ساڵی 1982دا دانرا.
لە نێو پێشنیارەكانی دیكەدا، ئەم دەستوورە نوێیە چەمكی هاووڵاتی توركی لەسەر بنەمای ئیتنی دەگۆڕێت بۆ هاووڵاتی مەدەنی كە دان بە بوونی كورد و مافە دیموكراتیەكانی دەنێت بۆ ئەوەی پەروەردە بە زمانی دایك بخوێنرێت،هەروەها جۆرێك لە ئۆتۆنۆمی مانادار بهێنرێتەئاراوە كە دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی ئەو ناكاراییەی بەهۆی مەركەزیەتی زۆری دەوڵەتەوە دروستبووە، لە كاتێكدا دەبێتەهۆی هێنانەدی داخوازی كوردەكان بۆ بەدەستهێنانی هەندێ لە حكومڕانی مەحەلی مانادار.
دواجار لە سوریا، كورد كە ژمارەیان كەمترە و بە چەشنی سێ دەوڵەتەكەی دیكە لە ڕووی جوگرافییەوە یەكگرتوو نین، ئەوا كوردەكان بە وەرگرتنی ئیلهام لە هەرێمی كوردستانەوە- لە پڕدا بێدەنگییان شكاند و دابەشبوونی خۆیان تێپەڕاند و بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی جوزئی پەیوەندیی بە بزووتنەوەی ئەنتی ئەسەدەوە بكەن: یەكەمجار لە شێوەی ناڕەزایی دەربڕین دژی تیرۆركردنی مشعەل تەمۆ،یەكێك لەو سەركردانەی كە زۆرترین ئومێدی لێدەكرا، لە 7ی ئۆكتۆبەری 2011 و لە دەرئەنجامدا وەك شۆڕشێكی گەورەتر دژی ڕژێمەكەی ئەسەد. ئەگەرچی لە دوای تەمموزی 2012ەوە كوردی سوریا رۆڵێكی كەمتر چالاكیان بینیوە بە بەراورد لەگەڵ موعارەزەكانی دیكەی سوریا. بەڵام توانیان سوود لە ئۆتۆنۆمییەكی ئەمری واقیع وەربگرن بەهۆی كشانەوەی تاكتیكی ئەسەد لە ناوچە كوردنشینەكانی باكووری ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكە.
دەرئەنجام
جگە لە ناكۆكی درێژخایەنی عەرەب- ئیسرائیل، ناسیۆنالیزمی كوردی وەك فاكتەرێكی بەردەوام و سەرەكی ناسەقامگیری دەمێنێتەوە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە لە رووی جیۆستراتیجییەوە گرنگە. لەوەش زیاتر، لەبەر ئەوەی بەشێكی زۆری نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-دەكەوێتە خاكیانەوە- و تەنانەت لەوەش گرنگتر سەرچاوەكانی ئاویش، ئەوا ئەگەری زۆری ئەوەلە ئارادایە كە ناسیۆنالیزمی كوردی بە شێوەیەكی ڕوو لە زیاد ببێتە هۆكارێكی دیار و بەرچاو لە ساڵانی داهاتوودا. بەهاری كوردی كە لە ساڵی 2011ەوە لەگەڵ بەهاری عەرەبیدا هات ڕاستیی ئەم بارودۆخە ڕوون دەكاتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، بە پێچەوانەی ململانێی عەرەب-ئیسرائیلەوە، پێناچێت چیتر كێشەی كورد كێشەیەكی درێژخایەن بێت لەبەر ئەوەی دواجار كورد دەوڵەتێكی ئۆتۆنۆمیان لە باكووری عێراقدا دامەزراند، هەرێمی كوردستان (krg) بەهۆی ئەوەی ئەوەندە نەوتی تێدایە كە دەكاتە شەشەمین بەرهەمهێنەری نەوت لە جیهاندا، ئەگەر هاتو سەربەخۆ بوو، ئەوا هەرێمی كوردستان(krg) بەرجەستەكەری نزیكترین دەستكەوتە تایبەت بە دامەزراندنی دەوڵەت لە ڕۆژگاری هاوچەرخدا. بەلەبەرچاوگرتنی پشتیوانیی بەردەوامی دیپلۆماسیی ئەمەریكا و سەركردایەتیی ژیرانەی هەرێمی كوردستان، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە هەرێمی كوردستان ڕزگاری بێت و تەنانەت گەشەش بكات لە نێو جەرگەی ژانی لە دایكبوونی عێراقێكی دیموكراتی نوێدا.
بە دڵنیاییەوە، بارودۆخەكە بۆ ناسیۆنالیزمی كوردی لە توركیا، زیاتر نادیارە. هەرچۆنێك بێت، بە بەراوردێكی خێرای بارودۆخی ئێستای كورد لە توركیا بە دەیەیەك یان دوو دەیە پێش ئێستا، كاتێك دەستەواژەی كورد تەنها چوار پیتی پێكدەهێنا لە زمانەوانی توركیدا، ئەو گەشەكردنە گەورەیە ڕوون دەكاتەوە كە بەدەستهاتووە. ئەركی دەستبەجێ بریتییە لە وەستانی شەڕ و دەستكردن بە نووسینەوەی دەستورێكی نوێی دیموكرات.
سوریا بارودۆخێكی تەواو گرنگ و نوێی هەیە بۆ كورد، ئەویش بە ڕەچاوكردنی بەشداری كتوپڕیان لە ڕاپەرینەكە دژی ڕژێمی ئەسەد كە لە ئازاری 2011ەوە دەستی پێكردووە. لەبەر ئەوەی تەنها دواتر بڕیاردرا كە بزووتنەوەی كورد لە سوریا لەپڕێكدا ڕۆڵێكی گرنگی بینیوە كە نەك تەنها كاریگەریی لەسەر ئاییندەی سوریا دەبێت، بەڵكو لەسەر پەیوەندییە ئیقلیمییەكانیش، لەوانە لەگەڵ توركیا، و عێراق و ئێراندا.
ئەمە وا دەكات كە ئێران لە دەرەوەی بەهاری كوردی بمێنێتەوە. بە دڵنیاییەوە ئەمە تەنها مەسەلەیەكی ڕێژەییە. بۆ نموونە، لە حوزەیرانی 2012دا، یاریدەەدەری وەزیری دەرەوە بۆ دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و كار، مایكڵ پۆسنەر، ئیدانەی هەڵوێستی سلبی بەردەوامی ئێرانی كرد لە ئاست كورددا: « نالێبوردەیی لە ئاست جیاوازیدا...، ئازادیی ڕادەربڕین سنورداركراوە، ئازادیی بەكارهێنانی ئەنتەرنێت سنورداركراوە، بەشداریی سیاسی بە توندی كۆت و بەندكراوە، دادگاییكردنی نادادپەروەرانە، و لێدان و بڕین، و ڕێژەیەكی زۆری لە سێدارەدان، كەواتە ئەمە وێنەیەكی زۆر تاریكە.»(2)
پارتی دیموكراتی كوردستانی ئێران (KDPI) و كۆمەڵە، كە پێشتر دوژمنی سەرسەختی یەكتر بوون، لە ئابی 2012دا گەیشتنە ڕێككەوتنێكی ستراتیجی و داوای فیدراڵیەتیان كرد لە ئێراندا بۆ ڕاستكردنەوەی ئەو سەركوتكاریە ناسیۆنالیستیەی كورد چەشتوویانە. لەوەش زیاتر، KDPI دابەشبوو و لە كانونی یەكەمی 2012دا بەمەبەستی یەكگرتنەوە دەستیان بە گفتوگۆكرد. لەبەر ئەوەی ئێرانیش دووەم گەورەترین دانیشتووانی كوردی تێدایە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەك پێشتر سەرنجدرا، ڕوونە كە ئەگەری ئەوە هەیە نائارامی پەنگخواردی كورد لە پڕێكدا وەك بەشێك لە بەهاری كوردی بتەقێتەوە.

1. Ofra Bengio، “Kurdistan Reaches toward the Sea،” Haaretz (Jerusalem)، August 3، 2012. Http://www.mesop.de/2012/08/03/kurdistan-reaches-toward-the-sea، accessed August 8، 2012.
2 “Exorbitant Human Rights Violations in Iran،” Voice of America، June 8، 2012. Http://www.mesop.de/2012/06/08/exorbitant . . .، accessed June 8، 2012.