پرۆفیسۆر مایكل ئی بیل، ئوستادی سیاسەتی گشتیە لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن و بەڕێوەبەری سەنتەری هەوڵە بە كۆمەڵەكانە بۆ دیموكراتی لە حكومەتی لۆكاڵدا، هەروەها ئێستا یەكێكە لەو پسپۆرانەی كە كار لەسەر بەهێزكردنی تواناكانی حكومەتی خۆبەڕێوەبەر لە دیموكراتیە تازەكانی ئەفریقیای باشور كاردەكات، بۆ قسەكردن لەسەر حكومەتی كارا و چۆنیەتی سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر مایكل ئەنجامدا، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* ئایا ئەو پرەنسیپانە چین كە سیمای حكومڕانی باش دیاری دەكەن؟
- بوونی هەڵبژاردنەكان گرنگن، بەڵام بەس نین، لەبەر ئەوەی لە سایەی یەكێتی سۆڤیەتدا هەڵبژاردن دەكرا، بەڵام ئەوە بە حكومڕانی باش لێكنەدەدرایەوە. پێموایە حكومڕانی باش هاووڵاتیان چالاكانە بەشداری پێدەكات، حكومڕانی باش بە مانای بوونی حكومەتێك دێت كە شەفافە، كە خەڵكی بزانن چی دەگوزەرێت و هەنگاو بنێن بۆ كەمكردنەوە و نەهێشتنی گەندەڵی، حكومڕانی باش تەركیز دەكاتە سەر پڕكردنەوەی پێداویستیەكانی خەڵك. كەواتە شەفافیەت گرنگە بۆ بەشداری هاووڵاتیان. هەروەها دەبێت كراوەبێت، بە مانای ئەوەی چالاكانە بەشداری بە هاووڵاتیان بكات، بۆ نموونە لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین شتێك هەیە پێی دەوترێت «participatory budgeting «، واتە كاردانەوە و بیروبۆچوونی خەڵك وەردەگرن لەبارەی ئەوەی چۆن بەشێكی بودجەكە خەرج بكرێت. كەواتە حكومڕانی باش دەوەستێتەسەر پەیوەندیەكی بەهێزی سەركەوتوو لە نێوان دامەزراوەكانی حكومەت و ئەو خەڵكانەی خزمەتیان دەكەن. حكومەت میكانیزمی كۆمەڵگەیە بۆ دەستنیشانكردن و چارەسەركردنی كێشەكانی، كەواتە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی گونجاو كاربكات، و بۆ ئەوەی حكومڕانی باشت هەبێت، ئەوا دەبێت بەشداری بە هاووڵاتیان بكات.
* لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو هەم لە قۆناخی بونیادی دیوكراتین و هەمیش لەدەسپێكی حكومڕانیدان كە ئومێد دەخوازن بەرەو حكومڕانی باش هەنگاو هەڵبگیرێت، ئایا پەیوەندی نێوان دیموكراسی و حكومڕانی باش چییە؟
- ئێمە باسی دوو شتی جیاواز دەكەین، ئەتوانیت حكومەتێكی باش و كارات هەبێت، بێ ئەوەی دیموكراسی- بەو شێوەیەی لە جیهانی رۆژئاوا هەیە- لە ئارادابێت. حكومەت دەتوانێت كارەكانی راییبكات، بەوەی سەركەوتووانە كێشەكان دەستنیشان بكات و پەرە بە چۆنیەتی بە دەمەوەچوونیان بدات و ئەو بەدەمەوەچوونەش بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بەكاربهێنێت و سەركەوتووانە پرۆژەی پەرەپێدان تەواو بكات. كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە چۆن حكومەت كارەكانی بە شێوەیەكی كارا راپەڕێنێت، بێ ئەوەی دیموكراسی لە ئارادابێت، ...ئەتوانیت ئەو كارە بكەیت بێ ئەوەی بە نامەركەزیكردن»decentralization» لە ئارادابێت. بەڵام دەبێت كەسانی پیشەوەر لە حكومەتدابن، و گەندەڵی لە حكومەتدا نەبێت و خەڵكانێك هەبن تەركیزیان لەسەر ئەنجامدانی ئەركگەلێكی جیاواز بێت. ئەوە حكومڕانی باشە، لەو رووەوە دەتوانن ئەرك جێبەجێ بكەن كە بەرپرسیارێتی خۆیانە. بەلای منەوە حكومڕانی باش چەمكێكی بەرفراوانە و تەنیا بریتی نییە لە ئەنجامدانی پرۆژەكان بە شێوەیەكی سەركەوتوو، حكومڕانی باش بوونی حكومەتێك لە خۆدەگرێت كە وەڵامدەرەوەی پێداویستیەكانی خەڵك بێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئێمە دەمانەوێت حكومەت چ پرۆژەیەك ئەنجام بدات، بەڵام حكومڕانی باش ئەوەیە بە چاوپۆشین لەوەی پرۆژەكان چین، ئەوا دەبێت كارایانە ئەنجام بدرێن.
* چۆن حكومەتی چالاك پێناسە بكەین، كە توانای بەدەمەوەهاتنی داخوازیەكانی قۆناغی گەشەپێدانی هەبێت؟
- ئەوە مایەی تەحەددیە... بەلای منەوە هەنگاوی یەكەم ئەوەیە پشتیوانی كۆمەڵگە بكرێت بۆ هەر كارێك كە لە سەرەتاوە بیانەوێت ئەنجامی بدەن، كاتێك خەڵكت لەگەڵدا بوو، ئەوا پتر ئامادەی پشتیوانیكردن دەبن لە پرۆژەكە. من كارێكی زۆر دەكەم لە ئەفریقیا، من یارمەتی خەڵك نادەم كار لە بری خەڵكی ناكەم، من یارمەتی خەڵكی دەدەم خۆیان كاربكەن و دەبێت خەڵكی خۆیان پرۆژەكان دیاری بكەن و ئەو كاتە دەبێتە پرۆژەی خۆیان و حكومەتیش خۆی دەبێتە لایەنێك كە ئاسانكاری جێبەجێبوونی پرۆژەكە دەكات، ئەگەر خەڵكی قەناعەتیان پێی بوو، ئەوا پشتیوانی دەكەن، لە شوێنێكی وەك ئەفریقیای باشوردا بە پارە یارمەتی دەدەن، بەڵام لە هەندێ شوێنی دیكە لە رێی دەستی كارەوە یارمەتیان دەدەن. بۆ نموونە لە بۆتسوانا، كاتێك حكومەت دەیەوێت رێگا لە نێوان دوو جڤاتدا دروست بكات، ئەوا گرنگی دروستكردنی رێگاكەیان بۆ دەخاتەڕوو، ئەو كاتە خەڵكی تێدەگەن كە بوونی رێگایەك لە بەرژەوەندی ئەوانە، و لە راستیدا خۆبەخشیان دەبێت كە یارمەتی تەواوكردنی بەشێكی رێگاكە دەدەن كە بە بەردەم خانووەكانیاندا تێدەپەڕێت. كەواتە مەسەلە گرنگەكە ئەوەیە خەڵكی پشتیوانی پرۆژەكە بكەن و هەست بكەن پرۆژەكەی خۆیانە، ئەو كاتە خۆیان بە خاوەنی پرۆژەكە دەزانن و ئەو كاتە پتر ئامادەییان تێدا دەبێت بۆ پشتیوانیكردنی، لەڕێی پارەیەكی سنوردارەوە، یان شێوازەكانی دیكەی پشتیوانیكردنەوە.
* وەبەرهێنان لەسەرمایەی مرۆیی فاكتەرێكی گرنگە بۆ پرۆسەی پەرەپێدان لەو وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، ئایا لە كوێوە پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی دەست پێدەكات و چۆن دەست پێبكرێت؟
- گرنگترین مەسەلە كە حكومەتی نوێ لە قۆناغی راگوزەریدا پێی هەڵبستێت ئەوەیە متمانە لە نێوان حكومەت و هاووڵاتیاندا بنیات بنێت، گەندەڵی ئەو متمانەیە لە ناو دەبات. من لە هەموو وڵاتانی ئەوروپای ناوەڕاست و رۆژهەڵات كاردەكەم و چەند وڵاتێك كە پێشتر لە سایەی یەكێتی سۆڤیەتدا بوون و هەندێ وڵاتی ئەفریقیای باشور، كاتێك قسە لەگەڵ خەڵكدا دەكەیت هەست دەكەن حكومەت لە ئارادایە و دابڕاوە لێیان، چونكە كاتێك دەسەڵاتێكی مەركەزی و خۆسەپێن لە ئارادا دەبێت، ئەوا دابڕاوە لێیان. بەڵام لە قۆناغی ئینتیقالیدا تۆ دەتەوێت خاوەندارێتی حكومەت بگریەدەست وەك میكانیزمێك بۆ دەستنیشانكردن و چارەسەركردنی كێشەكان كە كاریگەری هەیە بەسەر ژیانی رۆژانەیانەوە، كەواتە پێكهاتەی یەكەم یان بناغەی حكومەتی نوێ لە قۆناغی راگوزەریدا بریتییە لە بنیاتنانی متمانە لەگەڵ هاووڵاتیاندا، بەڵام بە زۆری ئەمە روونادات، بە تایبەتی لەسەر ئاستی نەتەوەیی.
* تاچەند بایەخدان بە بواری پەروەردە و خوێندن، دەبێتە فاكتەرێك بۆ پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی؟
- ئەمە مەسەلەیەكی زۆر گرنگە، ئەگەر دەتەوێت حكومەتێكت هەبێت بە باشی كارەكانی بەڕێوەببات، ئەوا پێویستت بە خەڵكانی پەروەردەكراو و پیشەوەر دەبێت، هەروەها دەبێت خەڵكێكی خوێندەوارت هەبێت بۆ بزواندنی ئابووری. بە پێی ئەزموونی خۆم، خەڵكی لەسەر ئاستی جەماوەری، بەهایەكی زۆر بە پەروەردە دەدەن. من لەو كۆمەڵگەیانەدا كار دەكەم كە لەلایەن حكومەتی مەركەزیەوە فەرامۆشكراون و خۆیان هەنگاو هەڵدەگرن بۆ دروستكردنی قوتابخانەی خۆیان، لەبەر ئەوەی دەزانن تاكە رێگەی سەركەوتنی ئەو كۆمەڵگەیانە، لەڕووی ئابووری و هەروەها لەڕووی حكومەتەوە ئەوەیە پەروەردەیەكی بەهێزیان هەبێت. كەواتە ئەوان پرۆژەی پەروەردەی خۆیان دەست پێدەكەن، بەڵام دەبێت لە گەندەڵی دووربكەونەوە. بەزۆری پەیوەندی نێوان حكومەتی مەركەزی و حكومەتی مەحەلی لەسەر ئەو خاڵە ئاڵۆزی تێدەكەوێت، كە حكومەتی مەركەزی لەڕێی وەزارەتەكانەوە مامۆستا دادەمەزرێنێت و خزمەتگوزاری دابین بكات، هەروەها پێویستە تەركیز بكرێتەسەر ئاست و كوالێتی ئەو خزمەتگوزاریەی دابینی دەكەیت، و ئیدارەش مرونەتی ئەوەی هەبێت كە بە شێوەیەك دابینیان بكەن گونجاوبن لەگەڵ ئەو هەلومەرجەی لەسەر ئەرزی واقیع رووبەڕووی دەبنەوە و هەروەها سەرچاوەیان هەبێت كە لە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیاندا بێت. بە زۆری وەزیری پەروەردە مامۆستا دادەمەزرێنێت و وەزیری بنیاتنانەوە كاری بنیاتنانەوە دەگرێتە ئەستۆ و بەو شێوەیە. واتە خەڵكی لە سەرچاوەی جیاوازەوە پارەیان بەدەست دەگات، بەڵام بەرهەمەكە بەرهەمێكی سەركەوتوو نییە، لەبەر ئەوەی ئەوان هیچ بۆچوونێكیان نییە لە چۆنیەتی بەكارهێنانی ئەو سەرچاوانەدا، ئایا پێویستە مامۆستای كەمتر دابمەزرێت، یان پێویستە قوتابخانەی زیاتر هەبێت و جۆری جیاوازی قوتابخانە هەبێت و لەبارەی رێگای جیاوازی دابینكردنی خزمەتگوزاریەكان، بۆچوونی من ئەوەیە خەڵكی لەسەر ئاستەكانی خوارەوە بەشداری پێبكرێت، چونكە ئەوان دەزانن كێشەكانیان چین و تیڕوانینێكی باشتریان هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە بە شێوەیەكی هەرەوەزی، چونكە بە پرۆژەی خۆیانی دەزانن و ئامادەن بەشداری تێدابكەن، ئەمە رێگایەكە بۆ بەدەستهێنانی سەرچاوەكان، و ئامادە دەبن بۆ گەڕان بە دوای بەدیلدا بۆ دابینكردنی ئەو خزمەتگوزاریانە، بەڵام رەنگە حكومەتی مەركەزی بڵێت ئەمە پلانێكە لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی قوتابخانەوە، رەنگە ئەمە لە شارەكاندا سەركەوتوو بێت، بەڵام رەنگە لە ناوچە گوندنشینەكاندا سەركەوتوو نەبێت، كەواتە دەبێت مرونەت هەبێت بۆ ئەوەی خەڵكی لەسەر ئاستەكانی خوارەوە خۆیان ئەوە دیاری بكەن چی گونجاوە.