پرۆفیسۆر فرانسیس چینیڤاڵ سەرۆكی بەشی فەلسەفەی سیاسییە لەزانكۆی زیورخ لە سویسرا و تایبەتمەندە لەسەر پرۆژەی دیموكراتی لەوڵاتانی یەكێتی ئەوروپا و هەروەها لەوڵاتانی رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا و راوێژكاربووە لە ئامۆژگای ئازادی و دیموكراتی لە برۆكسل و لەساڵی 2011ەوە سەرۆكی كۆمەڵگەی بیرمەندانی سویسرایە، بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و حكومڕانی باش لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، چەند پرسیارێكمان لە پرۆفیسۆر فرانسیس كرد و بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* لە سەدەی بیست و یەكدا، حكومەتەكان بە حكومڕانی باش و حكومڕانی خراپ وەسف دەكرێن، واتە مەرج نییە هەر چوار ساڵ جارێك یان پێنج ساڵ جارێك هەڵبژاردن بكرێت بۆ ئەوەی بڵێین حكومڕانی باشمان هەیە، بە رای ئێوە ئایا ئەو پرەنسیپانە چین كە حكومڕانی باش دیاری دەكەن؟
- خاڵێكی زۆر زۆر باشتان وروژاند، لە راستیدا چەند پێوەرێك هەیە بۆ حكومڕانی باش، سەرەتا پێوەرگەلێك هەن پەیوەندیان بە رێوشوێنەكانەوە هەیە بۆ گەرەنتیكردنی حكومڕانی باش، وەك چاودێری كردن و لێپرسینەوە لە نێوان دامەزراوەكانی حكومەت، بە چەشنێك هیچ دامەزراوەیەكی حكومی بێ كۆنتڕۆڵكردن و لێپرسینەوە لەلایەن دامەزراوەكانی دیكەوە، كار نەكات. كەواتە چاودێریكردنی دامەزراوەكانی حكومەت لەلایەن دامەزراوەكانی دیكە گرنگە. هەروەها حكومڕانی باش بەوە گەرەنتی دەكرێت كە راپرسی بكرێت و ئەوەش لەلایەن خەڵكەوە داوا بكرێت، واتە تەنیا سیاسییەكان هەلنەبژێرن، بەڵكو توانای هەڵوەشاندنەوەی هەندێ لەو بڕیارانەیان هەبێت كە سیاسییەكان دەری دەكەن. بە گشتی حكومڕانی باش پەیوەستە بە جێبەجێكردنی یاسا و ئیرادەی خەڵكەوە...هەروەها گرنگە گەندەڵی نەبێت و داهاتی گشتی بۆ چاكەی گشتی بەكاربهێنرێت، كە سوودی بۆ هەموولایەك هەبێت، ژێرخانی باش هەبێت، ژێرخانی تەندروستی و گواستنەوە و گەیاندن و وزە، ئەوە حكومڕانی باشە، واتە حكومەت ئامرازی دابینكردنی ئەو خزمەتگوزاریە گشتیانەی بە شێوەیەكی باش هەبێت، هەروەها هاووڵاتیان بپارێزرێن. كەواتە من جەخت لەسەر ژێرخانی تەندروستی و گواستنەوە و گەیاندن و وزە و ژێرخانی ئاسایش دەكەمەوە كە بە شێوەیەكی باش لەلایەن حكومەتەوە دابین كرابێتن.
* بوونی حكومڕانی باش فاكتەری سەركەوتنە بۆ سەركەوتنی پرۆسەی گەشەپێدان لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا، چۆن ئەتوانرێت هەنگاو بۆ حكومڕانی باش هەڵبگیرێت لە كاتێكی پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لە ئارادایە و ئایا پەیوەندی نێوان دیموكراسی و حكومڕانی باش چییە؟
- پێموایە لەو كۆمەڵگایەنەی هێشتا دیموكراسی بە تەواوەتی بەرەوپێشچوو نەبێت یان كامڵ نەبووبێت. ئەوا ئەدای حكومەتی باش پەیوەستە بە سەروەری یاساوە، بە چەشنێك حكومەت و دامەزراوەكانی پێشبینی كراوبن و یاسا پیادە بكەن، بۆیە لەم روانگەیەوە پێش هەموو شتێك حكومڕانی باش پەیوەستە بە سەروەری یاساوە، سەروەری یاساش ئەوكاتە دێت كە بەرپرسانی حكومەت بخرێنە ژێر بەرپرسیارێتیەوە، ئەوەش بە هەڵبژاردن دەكرێت، بەڵام ئەوەی ئێوە ئاماژەتان پێدا راستە، هەڵبژاردن بەتەنیا بەس نییە، بەڵكو لێپرسینەوە و چاودێریش هەبێت لە ناو سیستمەكەدا.
* كێشەی سەرەكی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان بریتییە لە پەرەپێدانی سەرمایەی مرۆیی، بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لە لێهاتوویی مرۆییدا بكرێت وەك سەرچاوەیەك بۆ بەردەوامبوون لە پرۆسەی گەشەپێدان، بەهۆی ناسەقامگیریەوە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا، ئەویش بەهۆی بارودۆخە ئابووری و سیاسییەكەوە، ئەوا وڵاتەكە پێویستی بە چالاككردنی بەهرە مرۆییە ناوخۆییەكانی هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە لە كوێدا پرۆسەی پەرەپێدانی مرۆیی دەست پێدەكات و چۆن دەست پێبكرێت؟
- ئەوەی ئێوە ئاماژەتان پێكرد راستە دەربارەی سەرچاوەی مرۆیی و پەرەپێدانی مرۆیی. بە دڵنیاییەوە یەكەم پرسی سەرەكی لەم رووەوە كە بێتە هزرمان، بریتییە لە پەروەردە، كەواتە كارێكی بنەڕەتیە كە پەرە بە پەروەردەی گشتی یان ژێرخانی پەروەردە بدرێت. بەڵام ئەمە بەس نییە، بەڵكو ئەو كارەی دەكرێت لە بواری رۆژنامەگەریدا، وەك رۆژنامە و بڵاوكراوە دەوریەكان، تا دوا راددە گرنگن. كوالێتی مرۆیی سەرچاوە مرۆییەكان لەڕێی گفتوگۆ و مشتومڕی گشتیەوە بەرەوپێشدەچن و راگەیاندن رۆڵێكی زۆر گرنگ دەبینێت. كەواتە دەبێت بایەخ بەم دوو بوارە بدرێت، كاتێك دەڵێم ژێرخانی پەروەردەیی، مەبەستم لە زانكۆ نییە، بەڵكو قوتابخانەی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەییە پیشەییەكان. راهێنانی پیشەیی هێندەی زانكۆكان گرنگن. رەنگە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان زانكۆیان هەبێت كە سیۆسیۆلۆجی و فیزیای تیا بخوێنرێت، بەڵام ئەوەی وڵاتەكە پێویستی پێیەتی بریتییە لە خەڵكانی كارامە و تەكنیكی كە لە قوتابخانە پیشەییەكان فێری دەبن، كەواتە نابێت یەكەم جار ئاڕاستەی پەروەردە لەسەر زانكۆ یان مرۆڤایەتی بێت. بناغەی باشی پەروەردەی گشتی بریتییە لە قوتابخانەی سەرەتایی و ناوەندی و راهێنانی پیشەیی. لە پەیوەندیدا بە راگەیاندنەوە پێموایە پێویستە دەوڵەت دەستێوەردان نەكات بۆ ئەوەی راگەیاندن بە رێگەی خۆی گەشە بكات.
* تەندروستی بوارێكی زۆر گرنگە كە وا دەكات حكومەت هەڵسێت بە دابینكردنی خزمەتگوزاریەكانی پەیوەست بە پەروەردەو رێكخستنەوەی ژێرخانی پەروەردە، لەلایەكی دیكەوە كەرتی چاودێری تەندروستی هەیە، بۆ هەمووان بە گشتی و بۆ مناڵان بە تایبەتی، تا چەند دابینكردنی چاودێری تەندروستی كاریگەری ئیجابی لێدەكەوێتە بۆ پرۆسەی گەشەپێدان؟
- بەڵێ، بە دڵنیاییەوە چاودێری تەندروستی لە رادەبەدەر گرنگە، بە شێوەیەكی سەرەكی لەبەر ئەوەی دەبێتەهۆی ئەوەی خەڵكی تەندروستی باشیان هەبێت و كار بكەن، بەڵام پێموایە رێگەگرتن لە نەخۆشی گرنگترە وەك لە چارەسەركردنی- خۆپاراستن باشترە لە چارەسەر-. كەواتە پێویستە سیاسەتی چاودێریی تەندروستی سەرەتا بە ئاڕاستەی رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی بێت. چونكە چارەسەركردن تێچوونێكی زیاتری دەوێت، بەڵام ئەگەر بتوانیت ئاوی پاك دابین بكەیت، و ئەگەر بتوانیت سەلامەتی شوێنی كار بپارێزیت، كە زۆرجار ئەمانە فەرامۆش دەكرێن، لەلایەن بواری تەندروستیەوە، كە پتر تەركیز لەسەر بوونی پزیشك و چارەسەركردن دەكرێتەوە، كەمتر لەسەر خۆپاراستن و رێگرتن دەكرێتەوە.
* لە سیستمی دیموكراتیدا حكومەت رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە بنیاتنانەوەی ژێرخان و دابینكردنی خزمەتگوزاریە سەرەكیەكان لە كۆمەڵگەدا، ئەمەش سەردەكێشێت بۆ ئەوەی پێیان بوترێت حكومەتی چالاك، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن حكومەتی چالاك پێناسە بكەین، كە توانای بەدەمەوەهاتنی داخوازیەكانی قۆناغی گەشەپێدانی هەبێت؟
- بە زۆری كێشەی حكومەتی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان پەیوەندی بە سەرچاوەكانی كەمی داهاتەوە هەیە، ئەوەی لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا بەدی دەكەیت، ئەوەیە خەڵكی باجێكی كەمتر دەدات بە بەراورد بە وڵاتە گەشەكردووەكان. پێموایە بۆ بەرەوپێشبردنی ژێرخان لە وڵاتە تازەگەشەكردوەكاندا-لە زۆرێك لەم وڵاتانەدا-دانی باجە بە رێگای جیاواز، بە شێوەیەكی سەرەكی بەهۆی ئەوەی بەرپرسیارێتی زیاتر هەبێت بۆ وەرگرتنی باج، كارێكی سوودبەخشە بۆ دیموكراسی، چونكە ئەگەر خەڵكی باجی زیاتر بدەن، ئەوا پتر بایەخ بەوە دەدەن حكومەت چیان بۆ دەكات و دەیانەوێت بە شێوەیەك لە شێوەكان ئەو پارەیەیان بۆ بگەڕێتەوە، كەواتە ئەمە فیدباكێكی ئیجابی دەبێت لە نێوان حكومەت و ئەوانەی باج دەدەن. ئەوانەی باج دەدەن زیاتر رەخنە لە حكومەت دەگرن، وەك لەو كەسانەی بەهرەمەندن لە خزمەتگوزاریەكان بێ ئەوەی بەشداربووبێتن لە بەدیهێنانیاندا، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە هەندێ جار كۆمەك و یارمەتی دەرئەنجامێكی نەرێنی لێدەكەوێتەوە، لەبەر ئەوەی دەبێتەهۆی شكاندنی ئەو ئەڵقەیەی كە پێویستن لە نێوان خەڵك- باجدەران- و حكومەتدا هەبێت. لەبەر ئەوە ئەگەر پارەی خزمەتگوزاریەكانی حكومەت لەلایەن كەسێكی دیكەوە درابێت نەك لەلایەن هاووڵاتیانەوە، ئەوا هاووڵاتیان بەرپرسیارێتیەكی زۆر ناگرنەئەستۆ لە ئاست ئەو كارانەی حكومەت دەیانكات و كەمتر رەخنەدەگرن و زیاتر هەڵوێستی گوێ پێ نەدانیان دەبێت. ئەو كاتە حكومەتێكی چالاكت دەبێت كە هاووڵاتیەكی چالاكت هەبێت، هاووڵاتی چالاكیش بەوە دەبێت باج بدات و بتوانێت چاوێكی رەخنەگرانەی هەبێت لەسەر ئەوەی حكومەت چۆن داهاتەكە خەرج دەكات.