مەهدی جابر یەكێكە لەو بیرمەندە ناسراوانەی كە بیرو بۆچوونەكانی جێگەیەكی تایبەتیان هەیە لە نێوان شرۆڤەوانان و كەسانی ئەكادیمیدا، ئەویش وەك زۆر لەو شرۆڤەوانانەی دیكە ئاگاداری دۆخی عیراقە كە لە هەموو كات زیاتر ڕووبەڕووی هەڕەشەی جددی بۆتەوە، بە هۆی زۆربوون و بەرزبوونەوەی ئەركە نێگەتیڤەكانی ململانێی نێوان لایەنەكان، كە دەرئەنجام چارەنووسی دەوڵەتی عیراق پەلكێشی هەڵوەشانەوە یان لە ناوچوون دەكات، ئەمەش وەستاوەتە سەر سروشتی بونیادی ناڕێكی وڵاتەكە كە لە سەرەتای دروست كردنی دەوڵەتی عیراقەوە بە شێوەیەك بناغەیان بۆ داڕشتووە كە هەمیشە ببێتە سەرچاوە بۆ دروست بوونی ململانێی بەردەوامی نێوان لایەنەكان و پێكهاتەكانی نێو ئەم وڵاتە مۆزائیكیە، بەڵام بەڕێز مەهدی جابر لەم دیمانەیەی لەگەڵ گوڵان پێی وایە ئەو جوودابوونەوەو رێگەچارانەی كە باسیان لێوە دەكرێن ئەوانەیش ڕەنگە سوودیان نەبێت و قەیرانی دیكەیان لێ بكەوێتەوە، بۆیە پێی وایە باشترین و چاكترین رێگەچارە ئەوە بێت كە بگەڕێینەوە بۆ گرێبەستی كۆمەڵایەتی، كە ئەویش دەستوورە و بەوەی هەموولایەك پێوەی بابەند بن، دەشڵێت نابێت بێین ئەوەی لە بەرژەوەندیی ئێمەدا بێت لەو دەستوورە هەڵیبژێرین، بەڵكو ئەوەی كە دەبێتە بناغە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی دامەزراوەیی كە ماف و كەرامەت و ئەرك و خزمەتگوزارییەكانی هەموو پێكهاتەكان دابین بكات، ئەمەش دەقی چاوپێكەوتنەكەیەتی.

* ئێستا چەندین پەرەسەندنی خێرا لە رەوتی رووداوەكانی عیراقدا بەدی دەكرێت، چۆن دەڕوانیتە ئەم رەوشەو خوێندنەوەت بۆ رووداوەكان چییە؟
- رەوشی ئێستای عیراق لە چەندین ناكۆكی و ململانێدا خۆی دەبینێتەوە، چ لەسەر ئاستی ناوخۆ یان لەسەر ئاستی دەرەكی، ئەوەی لە ناوخۆدا دركی پێدەكرێ ململانێیە لەسەر دەسەڵات كە تاقمێك دەستیان لێ گیركردووەو بەشێوەیەكی بەرچاو دووركەوتوونەتەوە لە رێكەوتن و سازان و گیانی بەیەكەوە كاركردن لە حوكمڕانی ئەو وڵاتەدا، ئەم سازانەش یەكێكە لەپێشەنگی پێویستییەكانی ئەم قۆناغە كە وڵات لە شێوازی قەیرانێكی ئاڵۆزدا پێوەی دەناڵێنێت، بەڵام وێڕای ئەو بارە ناهەموارە دەبینین كە هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 20 ی نیسانی ساڵی2013 توانی ئەو بەستەڵەكە بتوێنێتەوە كە پرۆسەی سیاسیی عیراقی سڕكردبوو چونكە لەم پرۆسەیەدا بۆمان دەركەوت كە هاوپەیمانی لە نێوان لایەن سیاسییەكاندا هاتە ئاراوە، ئەمەش گەشبینییەكی بە عیراقییەكان بەخشی كە خەڵكانێك هەن دەیانەوێت نیەت و نیازیان پاك بكەنەوە و بەرەو میانڕەوی بچن، بەڵام ئەو بارودۆخەی ئێمە لە ئەنجامی كەلتوورێكی درێژی 35 ساڵەی رژێمی پێشوو بۆمان ماوەتەوە، هەروەها ئەو دەساڵەی دوای رووخانی ڕژێم لە 2003 تاكو ئەمڕۆ، ئەم رەوشە كاتێ ئاڵۆزتربوو كە ئەمریكاو وڵاتانی ئیقلیمی دەستیان لە كاروباری ناوخۆی وڵاتمان وەردا، ئەمڕۆ چەندین كێشەو گرفتمان هاتۆتە پێشێ، لەوانە كێشەی حوكمڕانی و بنیادنانەوەی دامەزراوەكانمان، هەروەها كێشەی نێوان حكومەتی فیدرال و هەرێمی كوردستان، چونكە مانەوەی دۆخەكە بەم شێوەیەی ئێستا گرفتەكان زیاتر و ئاڵۆزتر دەكات.
* هەندێ پێیان وایە عیراق بەم شێوەیەی ئێستای خەریكە حكومەتەكەی كۆتایی پێ بێت، هەندێ وای بۆ دەچن ئەمە هەمووی تایبەتە بە خراپ بوونی پێوەندیی نێوان شیعی- سوننی یان بە هەر جۆرێك، تۆ لەم بارەیەوە چی دەڵێیت؟
- بەداخەوە، لە ڕاستیدا عیراق وڵاتێكە هەمەڕەنگی و فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایی تێدایە، كێشەكە لە سروشتی ئەو فرەییەدا نییە، بەڵكو لە بەڕێوەبردنیەتی، جێگەی نیگەرانییە كە بەڕێوەبردنی ئەم پرۆسەیە كێشەی تێدایە، پێویستە لەسەر بنەمای شەراكەت و ماف و ئەرك پیادەبكرێت، دیارە ئەمە بە رەچاوكردنی ماف و پێداویستی سەرجەم پێكهاتەكانەوە دێتەدی، بۆیە ئەو ململانێ و كێشانە هەموویان لە ئەنجامی ئەو خراپ بەڕێوەبردنەوە هاتوونەتە كایەوە كە ناسەقامگیری و كەمیی خزمەتگوزاری و بێ متمانەیی بەدوای خۆیدا هێناوە، بۆیە دەبینین ئەوەی دێتە سەر حوكم بە هەموو هەوڵێكییەوە دەیەوێت خۆی لەم كارە بدزێتەوەو تەنیا خەریكی بەرژەوەندیی خۆی بێت، با لە حوكمیشدا بێت، بەڵام پێویستە پابەند بێت بەو دەستوورەی لە 2005دا میللەت دەنگی بۆ داوە، پابەندیش بێت بەو رێكەوتن و شەراكەتە نیشتمانییەی نێوان لایەنەكان كە هەمووان پێكەوە بڕیاریان لێداوە.
*ئایا پێتوایە عیراق لە قۆناغەكانی داهاتوودا مەترسی پارچە پارچەبوون و جوودابوونەوەو هەڵوەشاندنەوەی لەسەر هەبێت؟
- دیارە ئەو هەموو كێشەو ململانێیانە و ئاڵۆزبوونی رەوشەكەش چەندین بژاردەو رێگەچارە و پرۆژەی بەدوادا دێت، من پێم وا نییە ئەو جوودابوونەوەو رێگەچارانە سوودیان هەبێت تەنیا ئەوە نەبێ كە قەیرانی دیكەیان لێ دەكەوێتەوە، بۆیە باشترین و چاكترین رێگەچارە ئەوەیە كە بگەڕێینەوە بۆ گرێبەستی كۆمەڵایەتی، كە ئەویش دەستوورە و هەموولایەك پێوەی بابەند بن، بۆیە نابێت بێین ئەوەی لە بەرژەوەندیی ئێمەدا بێت لەو دەستوورە هەڵیبژێرین بەڵكو ئەوەی كە دەبێتە بناغە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی دامەزراوەیی كە ماف و كەرامەت و ئەرك و خزمەتگوزارییەكانی هەموو پێكهاتەكان دابین دەكات.
* باس لەوە دەكرێت كە پەرەسەندنی رەوشی سوریا كاریگەریی بۆ سەر ناوچە سوننەنشینەكان و تەنانەت بۆ سەر تەواوی عیراق هەیەو لەم بارەوە راو بۆچوونتان چییە؟
- ئێستا هەر رووداوێكی جیهانی كاریگەریی بۆ سەر ناوچەكانی دیكە هەیە، ئەدی ئەگەر ئەو رووداوو پێشهاتانە لە وڵاتێكی دراوسێ و نزیك بێت، ئەوا كاریگەرییەكەی زیاتر دەبێت، ئەو وڵاتەی كە بەدەست رژێمێكی سەرسەختی دكتاتۆرەوە دەناڵێنێت و گەلەكەی لە بارێكی زۆر تراژیدی و كارەساتباردا دەژی، من پێموایە هەڵوێستی فەرمیی عیراق زیاتر بەلای رژێمی سوریاوەیە لە رووی هاوكاری و پشتگیریی لە هەڵوێستەكانی ئێران بۆ ئەو وڵاتە، دیارە پێوەندییەكی كۆمەڵایەتی زۆر بەهێز هەیە لە نێوان دانیشتووانی ئەو ناوچانەی سەر سنووری نێوان عیراق و سوریا كە بە درێژایی مێژوو هەر بوونی هەبووە، بە داخەوە من وای دەبینم كە حكومەتی عیراق زیاتر بەلای سوریا دادەشكێنێت تەنانەت رێگە نادات هاتوچۆی نێوان دانیشتووان و عەشیرەتەكانی سەر سنوور بەردەوام بێت، من هیواخوازبووم عیراق ئەوەی لەبەرچاو بووایە كە گەلی ئێمەش بۆ چەندین ساڵ دووچاری ستەم و سەركوتكاریی بەعس بۆتەوە، بۆیە بەعس هەر بەعسە چ لەوێ بێ یان لێرە، هەر لەبەر ئەوە دەبێ ئێمە پشتیوانی لە گەلی سوریا بكەین لە پێناو دیاریكردنی چارەنووسی خۆی و رزگاربوون لەو مەینەتییەی پێوەی دەناڵێنێت.
* ئایا مەترسیی گواستنەوەی ململانێی تایفی لە سووریاوە بۆ عیراق لە ئارادایە؟
- من پێموایە ئەو ململانێیە بەرهەمی ئەمڕۆ بێت و زۆر پەیوەست نییە بە رەوشی سوریا، لە بیرتانە لە ساڵانی 2006 و 2007 عیراق لە لێواری شەڕێكی توندی تایفەگەریدا دەژیا، كوشتن لەسەر ناسنامە، لە نێوان شیعەو سوننەو كوردو عەرەب و موسڵمان و مەسیحی، ئەوەش دیارە لەبەر چییە، هۆیەكەی نەبوونی دەوڵەتێكی دامەزراوەیی نیشتمانییە كە بەرژەوەندیی تایبەت وەلاوە بنێت و بیر لە بەرژەوەندیی گشتیی میللەت بكاتەوە.
* پێتوانییە بە سیاسەتبوونی ئایین هۆیەكە بۆ سەرهەڵدانی ئەو رەوشەی ئێستای عیراق؟
- بەڵێ، ئەوەی لە عیراق روودەدات تێكەڵكردنی نێوان ئایین و سیاسەتە، واتا بە سیاسەتكردنی ئایین و هاوكات بە ئایینكردنی سیاسەتە، بەڵام ئێمە ئامانجمان دامەزراندنی دەوڵەتێكی مەدەنییە، بەڵێ با ئیسلام ببێتە سەرچاوە، بەڵام نەك بە هۆیەوە دەست لە كاروباری دیكەی ژیانی خەڵك و فەرمانگەو دامەزراوەكان وەربدرێ و پێویستە مافی رۆشنبیری و ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی هەموو پێكهاتەكان پارێزراوبێت. پێویستە ئایین لە سیاسەت جیا بكرێتەوە هەریەكەیان رۆڵی خۆی ببینێت لە چاككردن و بەختەوەركردنی ژیانی هاووڵاتیان، هەر لەبەر ئەوەشە دەبینین ئەمڕۆ ئەو ململانێیە لە نێوان مەزهەبەكان سەری هەڵداوە لەگەڵ ئەوەی هەموومان ڕۆڵەی یەك وڵاتین و یەك ئایینی ئیسلامیشە، بەڵام لە ئەنجامی بەكارهێنانی مەزهەب لەلایەن كەسانێكەوە بۆ مەرامی حوكمڕانی و تەنگ بوونی پێگەی سیاسەت ئەم دەرئەنجامە مەترسیدارەی لێكەوتۆتەوە.
* دەبینین كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەتایبەتیش نەتەوە یەكگرتووەكان زیاتر خۆی لە عیراق نزیك دەكاتەوە، ئایا مانای ئەوە نییە كە بە درێژایی ساڵانی رابردوو شكستی هێناوە؟
- من وای نابینم چونكە نەتەوە یەكگرتووەكان و نوێنەرانی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ چەندین راپۆرتیان خستۆتەڕوو سەبارەت بە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لە عیراقدا،هاوكات داوایان لە رژێمی سیاسی عیراق كردووە رێز لە مافەكانی مرۆڤ بگرێت و پشت ببەستێ بە شەراكەتی سەرجەم لایەن و پێكهاتەكان. بۆیە سەردانی بەردەوامی بەرپرسانی نێودەوڵەتی بە تایبەتیش كۆمسیاری یەكێتیی ئەوروپا بۆ كاروباری دەرەوە ئیشتۆت بۆ عیراق كە جەختی كردەوە لە سەر رێزگرتن لە مافی مرۆڤ لە عیراق،هەروەها داوای كرد كە یارمەتی گەلی عیراق بدرێت تاكو لەم قەیرانە رزگاری بێت. من لەوباوەڕەم كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەو كاتە یارمەتیمان دەدا كە ئێمە لەسەر دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی عیراق كۆك بین.
* كەواتە رۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم رووەوە چییە؟
- حكومەتی ئەمریكا تووشی نائومێدییەكی زۆر بووە پاش رووداوەكانی عیراق و ئەفغانستان كە نەیتوانی ئەوەی مەبەستی بوو بیهێنێتەدی بۆیە ئێستا ئەو لە گۆشەگیریدایە لە ئاست ئەو پشێوییەی بارودۆخی عیراقی گرتۆتەوە، ئەمریكا رۆڵی نەرێنی هەبوو لە نزیككردنەوەی نێوان پێكهاتەكان بەڵكو یارمەتی نەتەوەو ئایینزایەكانی نەدا تاكو گرفتەكانی نێوانیان چارەسەربكەن،بەڵكو بووە هۆی دابەشبوونی عیراق لەسەر بنەمای تایفی و نەتەوەیی لە جیاتی ئەوەی كاربكات بۆ بیناكردنەوەی عیراق و دامەزراندنی دەوڵەتی دامەزراوەیی و دیموكراسی.
* پێشبینیت بۆ ئاییندەی عیراق چییە؟
- عیراق لە دووڕیانێكی مەترسیدارو لە قۆناغی گواستنەوەدایە كە ماوەی دە ساڵە پێیدا تێدەپەڕێت، ئاییندەی عیراق بەستراوەتەوە بە رەفتارو هەڵسوكەوتی ئەوانەی كە حوكمڕانی ئەم وڵاتە دەكەن، واتا ڕاوەستاوەتە سەر چۆنیەتی بە پیرەوەچوونی داخوازی و بەرژەوەندییە باڵاكانی میللەت، بەڵام ئەگەر هەر بیر لە تاكڕەوی بكەنەوەو بۆ مەرامی خۆیان ئەم دەسەڵاتە هەڵسوڕێنن ئەوا ئەم عیراقە بەرەو لەتبوون و هەڵوەشانەوە دەچێت و ئەو كاتە میللەت بە هەموو پێكهاتەكانی ئایینی و نەتەوەیی تێیدا زەرەرمەند دەبێت.