دەستوور لوتكەی هەڕەمی سیستمی یاساییە لە هەموو وڵاتێكدا و هەروەها چەمكێكی پیرۆزە لای هەر نەتەوەیەك، بۆیە وتووێژ و ململانێ لەسەر دەستوور دەبێت لە ئاستێكی هێندە بەرز بێت كە پیرۆزی دەستوور نەهێنێتە خوارەوە بە پێچەوانەوە دەبێت ئەو ململانێ و كێشمە كێشمە لە پێناوی پاراستنی پیرۆزی دەستووردا بێت، پرۆژەی دانانی دەستووریش كە دەستەی دامەزرێنەر یان لیژنەیەكی تایبەتی بۆ دیاری دەكرێت ئەو دەستوورە دابنێت، ئەوا دەستەی دامەزرێنەر بۆ دانانی دەستوور یان لیژنەی ئامادەكاری پرۆسەی دەستوور كە ئەركی دانانی ئەم دەستوورەی پێدەسپێردرێت لەسەر بنەمای رەچاوكردنی مافەكانی مرۆڤ و مافی تەواوی نەتەوەو ئایینەكان و بنەماكانی دیموكراتی ئەم دەستوورە دادەنێت، بۆیە هەر لەم چوارچێوەیەشدا لەسەر پرۆژەی دەستوور موناقەشە دەكرێت، كەواتە دەستوور بۆ حزبێكی سیاسیی دیاریكراو یان گروپێك دانانرێت، هەتا حزبێك یان گروپێكی دیاریكرا و بۆ بەرژەوەندی سیاسیی خۆی سووكایەتی بە پیرۆزی دەستوور بكات، لەمەش گرنگتر دوای ئەوەی پرۆژەی دەستوور دەبێتە یاسا و دەنێردرێت بۆ راپرسی، ئەوا ئیدی ئەو پرسە لەو قۆناخە دەردەچێت لە روانگەی ئایدۆلۆژیەتی حزبە سیاسیەكانەوە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و دەبێتە ئەركی فوقەهای دەستووری و یاساناسان بۆ ئەوەی لەسەر پرۆژەكە قسە بكەن و بڕیار بدەن، سیاسیەكان تەنیا دەتوانن لە دەرەوەی پەرلەمان و لەدەرەوەی پرۆژەی دەستوورەكە موناقەشە بكەن و رێككەوتنی سیاسیی لەناو خۆیاندا ئیمزا بكەن، بەداخەوە ئێستا لە كوردستان ئەم حاڵەتە پێچەوانە بۆتەوە و حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن ئامادەنین گوێ لە یاساناسان بگرن، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گرنگە سەردانی بەڕێز شێروان حەیدەری وەزیری دادی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ئێستا و جێگری سەرۆكی لیژنەی پێداچوونەوەی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانمان كردو، بەمجۆرە پرسی پرۆسەی دەستوورمان لەگەڵ تاوتو كرد و بەڕێزی بەمجۆرە رایەكانی خۆی بۆ گوڵان دەربڕی.

* ئێستا پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان بۆتە پرسێكی گەرم لە نێوەندی سیاسیی كوردستاندا، لەسەر دوو ئاستی جیاواز قسەی لەسەر دەكرێت، یەكەمیان یاسایی واتە لە رووی فیقهی یاساییەوە، دووەمیان سیاسیی لەرووی ئایدۆلۆژیەتی حزبە سیاسیەكانەوە، ئایا كێشەی دەستوور لەسەر پرانسیپی یاسایی یەكلایی دەكرێتەوە، یان دەكرێتە كاڵایەك بۆ موزایەداتی حزبە سیاسیەكان؟
- دیارە پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان لەو ماوەیەدا زۆر مشتومڕی لەسەرە و لە ناوەندی میدیاكانیشەوە و لە گۆڕەپانی كوردستانیش بە شێوەیەكی گشتی گفتوگۆی لەسەر دەكرێت، من بەدڵنیاییەوە سەبارەت بەم پرسە بۆچوونی خۆم دەخەمە روو لەبەر ئەوەی لەم پرۆژەیەدا بەشداربووم، هەر لە 2002-2009، ئەم پرۆژەیە هەموو قۆناغە یاساییەكانی بڕیوە بەمجۆرە، لە قۆناخی یەكەمدا ئەم پرۆژەیە لەلایەن لیژنەیەكەوە داڕێژراوە كە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەڵبژێردراوە، هەموو پێكهاتەكانی گۆڕەپانی كوردستان ئەوانەی لە پەرلەمان بوونە تێیدا بەشداربوونە، دوای تەواوبوونی قۆناغی ئامادەكاری كە قۆناغی یەكەم بوو لەلایەن لیژنەی پێداچوونەوە، دواتر پێشكەش بە پەرلەمانی كوردستان كرا كە قۆناغی دووەم بوو بۆ پەسندكردنی، لە رۆژی 24/6/2009 خرایە بەردەم پەرلەمان بە ئامادەبوونی سەرجەم ئەندامانی پێداچوونەوەی دەستوور، دوای ئەوەی ئەم پرۆژەیە خوێنرایەوە لە پەرلەمان وەكو یەك پاكێچ دەنگی لەسەردرا بەبێ ئەوەی پەرلەمان دەسەڵاتی ئەوەی هەبێت موناقەشەی ماددە ماددەی ئەو پرۆژەیە بكات، لەبەر ئەوەی ئامادەكاریی دەستوور لە هەموو وڵاتاندا بەم شێوەیە تێدەپەڕێت، ئەوە بوو لە 24/6/2009 ئەم دەستوورە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسندكرا، تاكو بچێتە قۆناغی سێیەم كە قۆناغی راپرسی و پەسندكردنیەتی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە، سەرۆكی هەرێمیش ئەو پرۆژەیەی پەسندكردووەو دەستوورەكەش ئێستا لەڕووی یاساییەوە هەموو قۆناغەكانی بڕیوە، ئێستاش ئەو پرۆژەیە كەوتۆتە ئەو قۆناغەی كە گەلی كوردستان رای لەسەر بدەن بە (بەڵێ) یان بە(نەخێر) و چارەنووسی ئەم دەستوورە یەكلابكەنەوە، هەروەها لەڕووی یاساییەوە ناكرێ ئەم دەستوورە بگەڕێتەوە پەرلەمان لەبەر ئەوەی هیچ ماددەیەك یان بڕگەیەكی یاسایی نییە رێگە بەمە بدات، بە پێچەوانەوە مانعی یاسایی هەیە كە ئەم دەستوورە بگەڕێتەوە پەرلەمان، هەروەها (36) حزبی كوردستانی ئەم دەستوورەیان پەسند كردووە بەبێ ئەوەی هیچ گلەیی و رەخنەیەكیان لەسەری هەبێت، جگە لەوەش لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوور نوێنەری سەرجەم ئەو لایەنانەی تێدا بوو كە لە پەرلەمان بوون، ئەوانیش دیارە كێ بوون، سێ ئەندام پەرلەمانی پارتی و سێ ئەندام پەرلەمانی یەكێتی و ئەندامێكی كۆمەڵی ئیسلامی و ئەندامێكی یەكگرتووی ئیسلامی و ئەندامێكی برا یەزیدییەكان و ئەندامێكی مەسیحییەكان و ئەندامێكی برا توركمانەكانی تێدابوو، كەواتە پێكهاتەی ناو لیژنەی دەستووریش هەمەڕەنگ بووە، راستە لە كاتی گفتوگۆدا هەندێ جیاوازیی بیروڕا هەبوو لەنێوان ئەندامانی لیژنەی دەستوور لەسەر ماددە(2)ی دەستووری عێراق كە ئێستا دەكاتە ماددە(6) پرۆژە دەستووری هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەویش یەكلاكرایەوە، كە پێشكەش پەرلەمان كرابوو كۆدەنگییەكی تەواوی لەسەربوو، ئەو كۆدەنگییەی ئەو سەردەمە واتای سازانی نیشتمانیە كە ئێمە لە ئامادەكردنی ئەو دەستوورە پیادەمان كردووە، كەواتە ئەو دەستوورەی ئێستا سازانی نیشتمانی لەسەركراوە و هەموو قۆناغەكانی بڕیوەو ئێستا گەلی كوردستان دەبێ ئەو بڕیارەبدەن كە دەستوورێكی باشە یان نا، كەس ناتوانێت بە نوێنەرایەتی ئەوان و لە جیاتی ئەوان بەم كارە هەڵبستێت.
* دیارە لە زۆربەی دەستوورەكانی وڵاتانی جیهاندا، دوای پەسەندكردنی لەلایەن گەلەوە ماوەیەك دیاری دەكرێت بۆ نموونە 5-10 ساڵ كە نابێت ئەو دەستوورە هەموار بكرێت، بەڵام لە پرۆژەی دەستووری كوردستان هیچ ماوەیەك دیاری نەكراوە، ئەمەش واتە دوای راپرسی راستەوخۆ دەتوانرێت داوا بكرێت دەستوورەكە هەموار بكرێت، ئایا بۆچی ئەم كێشمە كێشە هەر بەردەوامەو تەوافوقێكی سیاسی دروست نابێت؟
- لە دەستووری زۆربەی وڵاتان ئەو خاڵە هەیە، لە هەندێكیش نییە، لە پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانیشدا ئەو خاڵە نییە، بۆیە دوای پەسندكردنی هیچ رێگرێكی یاسایی و دەستووری نییە كە ئەم دەستوورە هەموارنەكرێتەوە، لێرەدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین، هەمواركردنی دەستوور كارێكی ئاساییە، هەر بۆ نموونە دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵی 1787 لە كۆنگرەی فیلادلفیا ئیقراركرا، لە ساڵی 1789دەستوورەكە كەوتە بواری جێبەجێكردن، لە ساڵی 1791 دە جار هەمواركراوەتەوە، لەو كاتەوە تاكو ئێستا 17جار هەمواركراوەتەوە، واتا دەستوورێكی وڵاتێكی وەكو ئەمریكا تاكو ئێستا 27 جار هەمواركراوەتەوە، دەستووری ئەڵمانیا لە دوای ساڵی 1949 تاكو ئێستا بە شێوەی بەش بەش 46 جار هەمواركراوەتەوە، دەستووری فەرەنسا تاكو ئێستا 14 جار هەمواركراوەتەوە، لە هیندستان لە 1949 دەستوور دانراوەو تاكو 1995ئەم دەستوورە 78 جار هەمواری جزئی بەسەردا هاتووە، دەستووری ئوسترالیا لە ساڵی 1901 ئیقراركراوەو لەماوەی یەك سەدەدا 42 جار هەمواركراوەتەوە، بۆیە سەبارەت بە دەستووری هەرێمی كوردستان زۆر ئاساییە دوای راپرسی هەمواربكرێتەوە.
* لە ماددەی یەكەمی دەستووری هەرێمی كوردستان، سیستمی حكومڕانی بە (پەرلەمانی) وەسف كراوە، كەچی رۆژانە گوێبیستی ئەوە دەبین كە دەبێت دەستوور بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و سیستمی حكومڕانی بكرێتەوە بە پەرلەمانی، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەستوورەكە پەرلەمانی نییە، یان بانگێشەی حزبە سیاسیەكان تێنەگەیشتنە لەماددەكانی دەستوورەكە؟
- ئەگەر لە ماددە 1ی ئەم دەستوورە دەست پێ بكەین دەبینین ئەم ماددەیە دەڵێت: (كوردستانی عێراق هەرێمێكە لە نێو دەوڵەتی عێراقی فیدرالدا، سیستەمە سیاسییەكەی پەرلەمانی كۆماری دیموكراتییە و پشت بە فرەلایەنی سیاسی و بنەمای لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و دەستاودەست كردنی ئاشتیخوازانەی دەسەڵات لە رێگەی هەڵبژاردنی گشتیی راستەوخۆ و نهێنی و دەورییەوە دەبەستێ)ئەم دەقە هیچ تەفسیرێكی پێ ناوێ، هەركەسێك بیخوێنێتەوە شتێكی سادەو ساكارە، بەداخەوە ئەوەی دەیبینین كە ئەم دەستوورە دەبێتە ئامرازێك بۆ ململانێ و موزایەدەی سیاسی كە حەق نییە دەستوور بەم شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، من لێرەدا دەمەوێت ئەوە بەو برادەرانە بڵێم، با نموونەیەكمان بۆ بێننەوە، دەستوور پێش ریفراندۆم گەڕابێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ ئەوەی هەموار بكرێتەوە.
* كەواتە تاچەند گەڕانەوەی دەستوور وەك حزبە سیاسیەكان داوای دەكەن بە پێشێلكردنی یاسا دادەنرێت؟
- گەڕانەوەی دەستوور بۆ پەرلەمان لە دەسەڵاتی كەس نییە، ئەوەی حەكەمە لەم ناوەندەدا گەلی كوردستانە كە ئەم دەستوورە بە باش دەزانێ یان نا، بۆیە لەڕووی یاساییەوە هیچ لایەنێك بۆی نییە دەستوور بگەڕێنێتەوە، چونكە ئەم دەستوورە لەلایەن لیژنەیەكی ئامادەكارییەوە داڕێژراوە كە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەڵبژێردراوە و دەنگی بۆداوە، كەواتە ئەم دەستوورە قۆناغە یاساییەكانی بڕیوەو هەر شتێك بكرێت بە پێچەوانەی رێكارە یاساییەكان ئەمە دژی پرەنسیبەكانی دەستوورە و دژی هەموو رێساكانی نێودەوڵەتییە. ئەم دەستوورە ناكۆك نییە لەگەڵ دەستووری عێراق هەروەها ماف و ئازادییەكانی تاكە كەسی و ژن و منداڵ و مافی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستانی تێدا دەستەبەركراوە، ئەم دەستوورە پشت دەبەستێ بە پرەنسیبەكانی مافی مرۆڤ و هەردوو پەیمانی نێودەوڵەتی چ بە نیسبەت مافی مەدەنی و سیاسی و یان مافی رۆشنبیری و ئابووری و كۆمەڵایەتی.
* ئەم پرۆژەی دەستوورە بەپێی پرانسیپی معیاری یاسایە، ئایا پەرلەمان دەتوانێت یاسا دەربكات و پاشان بیگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان؟
- من 20 ساڵ لە پەرلەمان بووم، ئەم پەرلەمانە بەسەدان یاسا و بە سەدان بڕیاری دەركردووە، لەماوەی ئەو 20 ساڵە پەرلەمان نەیتوانیوە یەك یاسا بگەڕێنێتەوە كە یاسایەكی ئاساییە، باشە چۆن پەرلەمان دەتوانێت دەستوورێك كە قۆناغی ئامادەكاری تەواوكردبێت و لەلایەن پەرلەمانەوە پەسندكرابێت، دواتر لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە پەسندكرابێت، چووبێتە قۆناغی راپرسییەوە چۆن دەتوانێت ئەم پرۆژەیە بگەڕێنێتەوە، بەداخەوە هەندێ یاساناس دێنە سەر شاشەی تەلەفزیۆن و دەڵێن قەیدی چییە هەمواری ماددە 16دەكەین لە یاسای 2008 دوو بڕگەی زیاد دەكەین و دەستوورەكە دەگەڕێنینەوە، من بەوانە دەڵێم ئەوانە زۆر بە چاوێكی كەم تەماشای ئەم دەستوورە دەكەن، ئەم دەستوورە زۆر لەوە گەورەترە بەوجۆرە قسەی لەسەر بكرێت، ئەگەر ئەمە بكرێت مانای ئەوەیە ئەوانە دەیانەوێت بە یاسایەك ماف لە گەلی خۆیان وەربگرنەوە و لێیان زەوت بكەن، ئەمە هەم پێچەوانەی دەستووری عێراقییە و هەمیش پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانە كە خۆیان دەنگیان پێداوەو هەمیش زەوتكردنی مافی میللەتە.
* ئێستا ئیدعای ئەوە دەكرێت كە زۆربەی خەڵكی كوردستان ئەو دەستوورەی بەدڵ نییە، ئەگەر ئەمە راستە بۆ دەترسن بخرێتە راپرسیەوە، ئایا دەكرێت بۆ مەرامی سیاسیی ئەم مافە لە گەلی كوردستان زەوت بكرێت؟
- هیچ كەس و لایەنێك ناتوانێت ئەو مافە لە گەل زەوت بكات، چونكە زەوتكردنی دژی دەستووری عێراقی فیدراڵە و هەمیش دژی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانە، دژی عورفی پەرلەمان و بنەما نێودەوڵەتییەكانە، خاڵێكی گرنگیش هەیە كە باسی لێوە دەكرێ زۆر گرنگە، دەڵێن ئێمە بۆیە دەمانەوێ دەستوور هەموار بكەین، لەبەر ئەوەی سیستەمەكە لە سیستەمی پەرلەمانییەوە دەكەینە سەرۆكایەتی، دەبێ سەرۆكیش لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێ نەك لەلایەن گەلەوە، بۆ روونكردنەوەی ئەو بابەتە، راستییەك هەیە هەموو یاساناسێك دەیزانێت، بەڵام هەندێك خۆیان لێ نەزان دەكەن لەبەر مەرامی سیاسی و بەنادروستی بە جەماوەری خەڵكی كوردستانی رادەگەیەنن، جارێ ئەگەر هاتوو سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەلایەن گەلی كوردستانەوە هەڵبژێردرا یاخود لەلایەن پەرلەمانەوە، ئەوە بە هیچ شێوەیەك پەیوەندی نییە بە سیستەمی سیاسی ئەو پەرلەمانە، چونكە جیاوازیی نێوان سیستەمی پەرلەمانی و سیستەمی سەرۆكایەتی خاڵی دیكەیە، ئەوانەی بەو شێوەیە تێی دەگەن كە ئەگەر سەرۆك لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵبژێردرا ئەوە سیستەمی پەرلەمانییە و ئەگەریش لەلایەن گەلی كوردستانەوە هەڵبژیردرا ئەوە سیستەمی سەرۆكایەتییە، ئەمە تێگەیشتنێكی هەڵەیە، من چەند نموونەیەكت دەدەمێ لە وڵاتانی دەرەوە كە سیستەمەكەی پەرلەمانییە بەڵام سەرۆكەكەی لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت، بۆ نموونە وڵاتی نەمسا، فنلەندا، بولگاریا، سەنگافورە، میسر، ئێرلەندا، سكۆتلەندا، زۆر وڵاتی دیكەش هەر بەم شێوەیە. بۆیە ئەمە تێگەیشتنێكی هەڵەیەو كاریگەریی نابێت لەسەر سیستەمی ئەو وڵاتە، دێمە سەر جیاوازیی سیستەمی پەرلەمانی و سیستەمی سەرۆكایەتی، خاڵی یەكەم لە خەسڵەتەكانی سسیستەمی پەرلەمانی ئەوەیە كە سەرۆكی وڵات هەیەو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانیش هەیە، جا سەرۆكی ئەو وڵاتە چ سەرۆك كۆمار بێت یان حاكم یان پاشا یاخود سەرۆك هەرێم بێت، خاڵی دووەم كە ئەمە زۆر گرنگە، لە سیستەمی پەرلەمانیدا پەرلەمان دەتوانێت متمانە بدات بە حكومەت، لە هەمان كاتدا دەتوانێت متمانەی لێوەربگرێتەوە، دەشتوانێت لێپرسینەوە لەگەڵ حكومەت بكات، پرسیاریش لە وەزیرەكان بكات، بەرامبەر ئەوەش حكومەت بۆی هەیە داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات، ئێستاش پەرلەمانی كوردستان بە پێی یاساكانی ئەم حاڵەتە پیادە دەكات، هەڵوەشاندنەوەكەش لە حكومەت وەرگیراوەتەوەو دراوە بە خودی پەرلەمان كە دەتوانێ بە دوو لەسەر سێی ئەندامانی، خۆی هەڵوەشێنێتەوە، هەروەها باس لە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم دەكرێت، كە سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتێكی زۆری هەیە، بێگومان راستە بە ژمارە زۆرن كە 24 دەسەڵاتە، بەڵام وەرە دەسەڵاتەكان وردبكەوە، زۆربەی هەرە زۆریان دەسەڵاتی پرۆتۆكۆلین، تەشریفاتین، دەسەڵاتی رەمزین، هەندێك لە دەسەڵاتەكانیش دەبێت بە هەماهەنگی بێت لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان، هەندێكیش لە دەسەڵاتەكان دەبێت بە هەماهەنگی بێت لەگەڵ سەرۆكی حكومەت، كەواتە سەرۆكی هەرێم بەتەنیا هیچ دەسەڵاتێكی رەهای نییە.
* سەرۆكی پێشووتری پەرلەمان بەڕێز عەدنان موفتی لە دیمانەیەكدا لەگەڵ گوڵان، ئاماژەی بەوەكرد لایەنە سیاسیەكان دەتوانن لە دەرەوەی پەرلەمان پرۆژەیەك ئامادەبكەن و تەوافوقی لەسەر بكەن و بیكەن بە پاشكۆی دەستوورەكە، ئەمەش مانای ئەوەیە دەكرێت دەستوورەكە دەوڵەمەند بكرێت، بەڵام ناكرێت هەتا راپرسی لەسەر نەكرێت دەستكاری بكرێت، ئایا بەڕێزت تاچەند لەگەڵ ئەم بۆچوونەیت؟
- من لەگەڵ بۆچوونەكانی كاك عەدنان موفتیم، لەبەر ئەوەی ئەم دەستوورە ئێستا موڵكی گەلی كوردستانەو موڵكی كەس نییە، دەبێ بچێتە راپرسییەوە، ئەمە خاڵی یەكەمە، خاڵی دووەم ئەوەی كاك عەدنان دەڵێت دەكرێت ئەو بڕگانەی كە ناكۆكیان لەسەرە بە تەوافوقی سیاسی، دوای راپرسی لەسەری رێكبكەون، هەموار بكرێتەوە كە زۆر سانایە بە دوو رێگە: یەكەمیان سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەتیش حەقیان هەیە، رێگەی دووەمیش سێیەكی ئەندامانی پەرلەمانیش ئەو مافەیان هەیە، دوای ئەوەش بە دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان هەروەكو ئەم پرۆژەیە پەسند دەكرێت ئەمیش بە هەمان شێوە دەچێتە راپرسییەوە.