پرسی راپرسی لەسەر پرۆژەی دەستووری كوردستان خەریكە لە چوارچێوە یاساییەكەی دەردەهێنرێت و بەزۆر دەخرێتە ژێر چوارچێوەیەكی سیاسیەوە، ئەمە لەكاتێكدا پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان كە لەپەرلەمانەوە پەسەند كراوەو پاشان رەوانەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كراوەو ئەویش ئیمزای كردووەو ناردویەتی بۆ راپرسی، ئیتر لەوە دەرچووە لەڕووی یاساییەوە جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بەڕێز عەدنان موفتی كە سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بووە لە خولی دووەم، ئەو خولەی كە پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانی تێدا پەسەندكراوە و هەرخۆشی وەك سەرۆكی پەرلەمان پرۆژەكەی پێشكەشی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كردووە، لەم دیمانە تایبەتەی گوڵاندا جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، لیژنەی داڕشتنی ئەم دەستوورە نوێنەری هەموو لایەنە سیاسیەكان و نەتەوەو ئایینەكانی كوردستانی تێدابووەو هەمووشیان دەنگیان لەسەر داوە، بۆیە لەڕووی یاساییەوە هەموو قۆناخەكانی بڕیوەو پێوەندی بەسەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمانەوە نەماوەو دەبێت بخرێتە راپرسیەوە، تەنانەت ئەگەر لایەنە سیاسیەكان سەرنج و تێبینیشیان هەبێت، ئەوا دەبێت ئیجماعی سیاسیی دروست بكەن و لەمەش گرنگتر دەبێت لەدەرەوەی پەرلەمان موناقەشەی پرۆژەكە بكەن، پاشان وەك پاشكۆی پرۆژەكە پێشكەشی پەرلەمان بكرێت بۆ ئەوەی پەرلەمان بیخاتە بەرنامەی كارەوەو ئەگەر دەنگی زۆرینەی زۆری پەرلەمانی بەدەست هێنا دەكرێت پەسەند بكرێت، ئەم قسانەی سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان بە راشكاوی ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە لەڕووی یاساییەوە دەستوور هیچ گرفتێكی نییەو لەبەر ئەوەی ئیجماعی سیاسیش دروست نەبووە، ئەوا تەنیا راپرسی ئەم مەسەلەیە یەكلایی دەكاتەوە، ئەمەش دەقی دیمانە تایبەتەكەی گوڵانە لەگەڵ بەڕێز عەدنان موفتی ئەندامی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان.

* خۆشحاڵین بەوەی ئەم دیمانە تایبەتە لەگەڵ بەڕێزتان بسازێنین، وەك سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان، سەرەتا دەمانەوێت لەسەر پرسی پرۆژەی دەستوور پرسیارێك ئاڕاستەی بەڕێزت بكەین، دەمانەوێت بپرسین، ئایا میكانیزمەكانی داڕشتنی پرۆژەیەك بەناوی دەستووری هەرێمی كوردستانەوە، چۆن بووە؟
- سەرەتا دەمەوێت لەو خاڵەوە باسی پرۆژەی دەستوور بكەم، بەوەی بیركردنەوە لە ئامادەكردنی پرۆژەی هەبوونی دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ پێش هەڵبژاردنەكانی كوردستان كە لە ساڵی 1992ئەنجام درا، لەو كاتەوە ئەم پرسە لەناو حزبەكاندا وەك بیرۆكە بوونی هەبووە، بەوەی دەبێت هەرێمی كوردستان دەستوورێكی تایبەت بە خۆی هەبێت، بەڵام دوای راپەڕین و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی كوردستان، پرسی دەستوور بە شێوەیەكی جددیتر هاتە پێشەوەو باسی لێكراو چەندین وتاری لەسەر نووسرایەوەو نیمچە پرۆژەیەكیش پێشكەش كرا، بەڵام لەبەر هۆكاری كێشە ناوخۆییەكان و شەڕی براكوژی ئەو مەسەلەیە دواخرا، پاشان لە 2001-2002 دوای ئەوەی پەرلەمان توانی بە كۆی ئەندامانی كۆببێتەوە، ئەم پرسە بۆ جارێكی دیكە زیندوو كرایەوە، پێموایە لە كۆتایی ساڵی 2002 بوو، پاش ئەوەی نوێنەرانی 36 حزب كۆبوونەوە، پرۆژەی دەستوورەكە لەبەردەستیاندابوو، ئەوانیش پرۆژەكەیان تاوتوێ كردو گەڵاڵەیان كردەوەو، لە خولی یەكەمی پەرلەماندا پرۆژەیەكیان بەناوی دەستووری هەرێمی كوردستان پێشكەشی پەرلەمان كرد، بەڵام بە هۆی بارودۆخی ئەوكات و شەڕی عێراق و هاوپەیمانان و رووخاندنی رژێمی پێشوو لە ساڵی 2003، هەموو ئەمانە بوونە هۆكاری ئەوەی پرۆژەی دەستوور هەتا دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005 دوابكەوێت، پاش هەڵبژاردنەكەی 2005 و لە خولی دووەمی پەرلەماندا دووبارە پرسی داڕشتنی پرۆژەیەكی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان هاتە پێشەوەو قسەی لەسەر كرایەوە، پاشان لیژنەیەكی بۆ دانرا بۆ ئەوەی ئەو لیژنەیە پرۆژەیەك ئامادەبكات، ئەم لیژنەیە پێموایە 19 كەس بوون، ئەندامەكانی لەنوێنەرانی پێكهاتەكانی پەرلەمان، واتە لە حزبە سیاسییەكان پێكهاتبوون، ئەمەش واتە نوێنەرانی (یەكێتی، پارتی، كۆمەڵی ئیسلامی، یەكگرتووی ئیسلامی، حزبی شیوعی، نوێنەری توركمان، نوێنەری كلدان و ئاشوور، نوێنەری ئێزدی) ئەمە بێجگە لەوەی چەندین كەسی یاساناس و پسپۆر لە یاسادا لەو لیژنەیە بەشدار بوون، هەروەها چوار ئەندامیش لەدەرەوەی پەرلەمان كە شارەزاو پسپۆرن لە یاساو دەستووردا هەڵبژێردران، ئەم لیژنەیە لەنێوخۆیاندا سەرۆكێكیان بۆ ئەو لیژنەیە هەڵبژارد، ئینجا دەستیان بەكاركردن كردو پرۆژەی دەستووری پێشتریشیان لەبەردەستدا بوو، دوای ساڵێك لە تاوتوێكردن و گفتوگۆی بەردەوام، پرۆژەیەكیان گەڵاڵە كرد، ئەو پرۆژەیە پرۆژەیەكی سەرەتایی بوو، لە میدیاكاندا قسەو باسی لەسەركرا، هەروەها داوا لەخەڵكی كوردستان و حزبە سیاسیەكانیش كرا، هەرچی تێبینی و سەرنجیان هەیە لەسەر ئەو پرۆژەیە بیخەنەڕوو و پێشكەشی لیژنەی بەدواداچوونەوەی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانی بكەن، لەماوەی چوار تا پێنج مانگدا زیاتر لە 5000 نامەو تێبینیان بۆ هەمواركردنەوەی ئەو پرۆژە سەرەتاییەی كە بڵاوكرابۆوە پێ گەیشتبوو، بۆ ئەمەش لیژنەی بەدواچوونی دەستوور كە لە 19 ئەندام پێكهاتبوو، بۆ ماوەی چەندین مانگ، لەسەر ئەو سەرنج و تێبینیانە كاریان كردو لەنێو لیژنەكەدا چەندین لیژنەی لاوەكی پێكهێنرا بۆ ئەوەی سەرنج و بۆچوونەكان پۆلین بكەن، بۆ ئەوەی بۆچوونەكان پوخت بكرێنەوەو لەدەستووردا جێیان بكرێتەوە، بۆ ئەمەش لەبەر رۆشنایی ئەو بۆچوون و تێبینیانە گۆڕانكارییەكی زۆریان لە پرۆژەی دەستوورەكەدا كرد، دواتریش پێش كۆتایی هاتنی خولی پەرلەمان پرۆژەی دەستوورەكەیان حازر كردەوە، ئەوەی مابۆوە چەند خاڵێك بوو كە پێوەندی بە هەڵوێستی سیاسیەوە هەبوو، كە دەبوو راوێژ لەنێوان پارتی و یەكێتی و كۆمەڵ و یەكگرتوو بكرێت، بۆ گەیشتن بە شێوازێك كە پێوەندی بە سیستمی سیاسیەوە هەبوو، ئەمەش ئەنجامدرا، بێگومان لەم حاڵەتەشدا چەند كەسێك هەبوون كە بە پرۆژەكە رازی نەبوون، بەڵام لەبەر ئەوەی زۆرینەی زۆری ئەندامانی پەرلەمان ئەوكات پێی رازی بوون، ئەوەبوو لە دانیشتنێكدا خرایە دەنگدان، ئەمەش لەبەر رۆشنایی ئەو یاسایەی كە پێشتر لەپەرلەمان بۆ ئەو پرۆژەیە دەرچوو بوو، ئەم یاسایە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە واژۆكرابوو، بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ پرۆژەی دەستوورەكە، ئەمەش واتە قۆناخەكانی دەنگدان لەسەر دەستوور لە پەرلەمان و پاشان ناردنی بۆ سەرۆكی هەرێم و ئینجا ناردنی بۆ راپرسیكردن لەسەری، لەم پرۆسەیەدا رۆژێك تەرخان كرا بۆ ئەوەی پرۆژەی دەستوورەكە بخرێتە دەنگدانەوە، لەو رۆژەشدا كە پرۆژەی دەستوور خرایە دەنگدانەوە پێنج تا شەش ئەندام پەرلەمان نەهاتنە كۆبوونەوەكەوە، ئەوەش لەبەر هۆكاری سیاسی نەهاتنە ناو هۆڵی پەرلەمان، چوار پێنج ئەندام پەرلەمانیش لە دەرەوەی وڵات بوون، بۆیە تەنیا 97 ئەندام پەرلەمانتار ئامادەبوون و 96 پەرلەمانتار دەنگیان بە پرۆژەكە دا، تەنیا یەك ئەندام پەرلەمان نەبێت، دەنگی بۆ نەدا، كاتێ پرۆژەكە دەنگی لەسەر درا، دواتر نێردرایە لای سەرۆكی هەرێم، ئەویش واژۆی لەسەركردو ناردییەوە تا ریفراندۆمی لەسەر بكرێت.

* بەڕێزت لێرەدا ئاماژەت بەوەكرد كە لە لیژنەی نووسینەوەی دەستووردا نوێنەری سەرجەم لایەنە سیاسیەكانی تێدابووە، ئاشكرایە لایەنە سیاسییەكان بۆچوونی جیاوازیان هەیە، ئایا بە رای بەڕێزتان تا چەند ئەم بۆچوونە جیاوازانە لەلایەن شارەزاو پسپۆرانی یاساناسیەوە لە دەستووردا داڕێژراونەتەوە؟
- بەڵی بێگومان بیروبۆچوونی جیاواز بوونی هەبووە، هەر لە ئیسلامیەوە تا شیوعی، هەر لە توركمانەوە تا ئێزدی و كلدو ئاشوور، لەم دەستوورەدا رەچاوی مافی هەموو ئەوانە و مافی هەموو تاكەكانی كوردستان كراوە، ئەگەر سەیری دەروازەی یەكەمی دەستوورەكە بكەین، بریتییە لە بنەما سەرەكیەكان كە ئەمانە هەموویان دەسكەوتی گەورەن و بۆ هاووڵاتی گرنگن، هەروەها ماددەی یەكەمی ئەو دەستوورە دەڵێت(كوردستان –عێراق، هەرێمێكە لەناو دەوڵەتی عیراقی فیدراڵدا، سیستمە سیاسیەكەی پەرلەمانی كۆماری دیموكراتیە، پشت بە فرەلایەنی سیاسی و بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و دەستاودەستكردنی ئاشتیخوازانەی دەسەڵات بە رێگەی هەڵبژاردنی راستەوخۆ و نهێنی ئەنجامدەدات). ئەمە ماددەی یەكەمە لە دەستوور و زۆر گرنگیشە بۆ ئایندەی هەرێم.

* تۆ ئێستا ماددەی یەكەمی دەستووری هەرێمی كوردستانت خوێندەوەو تیایدا راشكاوانە هاتووە كە سیستمی حكومڕانی لە كوردستان پەرلەمانیە، بەڵام زۆرجار لە هەندێ میدیا و لێدوانی هەندێك بەرپرسی سیاسییدا گوێمان لەوە دەبێت بەوەی سیستمی حكومڕانی بەپێی ئەو دەستوورە پەرلەمانی نییە، بەڕێزت وەك سەرۆكی پێشووی پەرلەمان لەسەر ئەم مەسەلەیە چی دەڵێیت؟
- نەخێر، سیستمی حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان پەرلەمانیە، بەڵام هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوەیەو بە راستەوخۆیی نەك لەلایەن پەرلەمانەوە، بۆیە ئەم خاڵە لەلایەن هەندێك كەسەوە بەو جۆرە تەفسیری بۆ دەكرێت، لەبەر ئەوەی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت، بۆیە پێیانوایە سیستمەكە سەرۆكایەتیەو پەرلەمانی نییە، من پێموایە ئەو تەفسیرە ناكۆكە لەگەڵ ئەو ماددانەی كە لەدەستووری هەرێمی كوردستاندا هەن، ئەمەش نەك هەر لەگەڵ ماددەی یەكەم كە زۆر بەراشكاوی ئاماژەی بەوەكردووە كە سیستمی حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان پەرلەمانی و كۆماری و دیموكراتیە، ئەمەش بناغەیە، هەروەها ئەوە شتێكی دیكەیە كە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم زۆر دیارن، بەڵام ئەگەر سەیری دەستوور بكەین دەبینین ئەو دەسەڵاتانەی سەرۆك گرێدراوە بە دەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستانەوە، وەك راگەیاندنی باری نائاسایی، وەك جووڵاندنی هێزی پێشمەرگە بۆ دەرەوەی هەرێم، بۆیە گەر وردبینەوە، دەبینین ئەگەر دەستوورمان هەبێت سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتەكانی سنووردار دەبێت، ئێستا كە دەستوورمان نییە سەرۆكی هەرێم دەتوانێ هێزی پێشمەرگە بنێرێتە دەرەوەی هەرێم، ئەگەر دەستوورمان هەبوو ناتوانێت، لەبەر ئەوەی ئێستا پەرلەمان ناتوانێت بەپێی دەستوور رێگەی لێبگرێت، لەبەر ئەوەی دەستوورمان نییە، بۆیە كە دەستوورمان هەبوو سەرۆك نە دەتوانێت بەبێ رەزامەندی پەرلەمان هێز بجوڵێنێت، نە دەشتوانێت رێگە بدات هێزی فیدراڵی بێتە هەرێمەوە، نە دەتوانێت باری نائاسایی رابگەیەنێت، تەنانەت ناشتوانێت پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە، بەڵكو حاڵەتێكی تایبەتیە ئەگەر سەرۆكی هەرێمیش نەبێت، پێویستە یەكێك بڕیاری هەر لێ بدات، بۆیە ئەگەر بە ماددە سەیری بكەین دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم زۆرن، بەڵام دەكرێت هەر پێنج شەش ماددە لە یەك ماددە چڕبكرێتەوە، من هەموو دەسەڵاتەكانم لەبەر چاوە، یەك دوو ماددە نەبێت ئەوانی دیكە هەمووی رەزامەندی پەرلەمانی دەوێت، تەنیا لە داڕشتنەكەدایە وای نیشان دەدات سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتی زۆرە..

* بەپێی یاسای ژمارە 16ی ساڵی 2009ی پەرلەمانی كوردستان، پێویست بوو لە 25/7/2009 راپرسی لەسەر دەستوور ئەنجامبدرێت، ئایا بۆچی ئەم راپرسیە ئەنجام نەدراوە؟
- ئەمە پرسیارێكی گرنگە زۆر كەس دەیكات، كاتێك پرۆژەی دەستوور لە پەرلەمان پەسەند كرا، ئێمە داوامان لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كرد، كە هاوكات لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و سەرۆكی هەرێم، دەستووریش بخرێتە راپرسیەوە، بەڵام سەبارەت بەم بەروارە ئیعترازێكمان لەرێگەی میدیاكانەوە هاتە پێش، ئەویش لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بوو، كاتێك لە رێگەی میدیاكانەوە باس لەوە دەكرا ئەو دەستوورە هەندێك بڕگەی تێدایە دژی دەستووری عێراقە، بە تایبەتی كە لەماددەیەكدا پرۆژەی دەستوور باسی سنووری كوردستان دەكات، بەدوو جۆر باسی دەكات، یەكەمیان سنووری كوردستان ناوچە دابڕێنراوەكانیشی تێدایە، دووەمیشیان دیاری كردنی سنووری گرێداوەتەوە بە جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراقەوە، ئەوان لە میدیاكان ئاماژەیان بەوەكردبوو كە ئەوە لەگەڵ دەستووری عێراق ناكۆكەو یەكناگرێتەوە، ئەمەش تەنیا لە میدیاكاندا، ئەگینا بە فەرمی هیچمان بۆ نەهاتووە، هەروەها پێموابێت هەندێك گوشاری ئەمریكاش هەبوو، بەوەی ئەمریكا مەبەستی بوو پرۆسەی هەڵبژاردنەكە بێ كێشە بڕوات، ئەمانە هیچی گرنگ نەبوون، بەڵام كۆمسیۆنی باڵا بە فەرمی ئاگاداریان كردینەوە كە ماوەكە زۆر كەمە كە مانگێك و پێنج شەش رۆژ بوو، بۆیە وتیان ناتوانین ئەو راپرسییە لەو كاتە ئەنجام بدەین، بۆیە كە ئەوان وایان پێ وتین و میكانیزمی جێبەجێكردنی راپرسیەكەش خرابووە سەرشانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بۆیە پەرلەمان كۆبۆوە بۆ ئەوەی راپرسی لەسەر دەستوور دوابخرێت، و دواتر رۆژێكی گونجاوی بۆ دیاری بكرێت بە هەماهەنگی لەنێوان پەرلەمان و حكومەت و لایەنە پێوەندیدارەكان.

* لە پرۆسەی دەنگدان لەسەر پرۆژەی دەستوور چەند پەرلەمانتار دەنگیان بەو دەستوورە نەداوە، ئایا هۆكاری دەنگ نەدانەكەیان چی بوو؟
- لەو دانیشتنەی كە بۆ دەنگدان لەسەر دەستوور كرا، چەند ئەندام پەرلەمانێك بایكۆتی دەنگدانەكەیان كردو نەهاتنە ناو هۆڵی پەرلەمانەوە، ئەوكات تازە بزووتنەوەی گۆڕان لەیەكێتی جیاببووەوە، بۆیە هەڵوێستێكی سیاسیان هەبوو لە خولی پەرلەمان، پێیان وابوو پەرلەمان وادەی بەسەرچووەو نابێت دەنگ لەسەر دەستوور بدات، بەڵام ئێمە بەپێی یاسا وادەكەمان درێژكردبووەوە پاشانیش دادگای فیدراڵی ئەوەی یەكلایی كردەوە، چەند ئەندامێكیش سەفەریان كردبوو لە دەرەوەی وڵات بوون، بۆیە 97 ئەندام پەرلەمانتار ئامادەی دانیشتنەكە بوون، لەم 97 كەسە تەنیا د.نوری تاڵەبانی دەنگی بۆ دەستوورەكە نەدا، ئەویش خۆی ئەندام بوو لە لیژنەی نووسینەوەی دەستوور، بەڵام هەر لە رۆژی یەكەمەوە خیلافی هەبوو، بۆیە نەچووە كۆبوونەوەكانی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور، بۆیە هۆكاری دەنگنەدانەكەی لەبەر ئەوە بوو، ئەو خۆی پرۆژەیەكی دەستووری خۆی هەبوو، هەر لەسەرەتاوە باسی كردبوو، بەوەی پرۆژەیەكی حازری هەیە، بەڵام لەگەڵ لیژنەی نووسینەوەی دەستوور نەگەیشتنە رێككەوتن، لەسەر ئەمە دەنگی بۆ نەدا، ئەگەر ئەوانی دیكە بە حزبە ئیسلامیەكان و نوێنەرانی توركمان و كریستیان و ئیزدی دەنگیان بۆ دا، لەبەر ئەوەی زۆر بە تەفسیڵ رەچاوی مافی هەموو لایەنەكانی كردووە، هیچ خیلافێكی لەسەر نییە، خیلافەكە لەسەر ئەوەیە سیستمی حكومڕانی پەرلەمانیە یان سەرۆكایەتی، ئایا سەرۆكی هەرێم لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت یان راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە، ئەم خیلافانە ئاسایین من خۆم لە موناقەشاتی ئەو كاتی پەرلەماندا لەگەڵ ئەوەبووم سەرۆكی هەرێم لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت نەك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە، مانای ئەوە نییە كە زۆرینەی ئەندامانی یەكێتی وتیان لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، ئیتر وا بێت لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، دوای ئەمەش با ئەوەمان لەبیر نەچێت، مەسەلەی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەلایەن خەڵكەوە پێشی پرۆسەی دەستوورە، ئێمە یاسایەكمان هەیە بەناوی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، كە لەساڵی 2005 دەرچووەو هێشتا لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوور پێكنەهاتبوو، لەو یاسایەدا هاتووە سەرۆكی هەرێم لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت بەڵام بە ئیستیسنا تەنیا ئەم خولە لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت، ئەمەش مانای وایە زۆرینەی پارتی و زۆرینەی یەكێتی رەزامەند بوون لەسەر ئەوەی سەرۆكی هەرێم لەلایەن خەڵكەوە راستەوخۆ هەڵبژێردرێت، بۆیە ناتوانرێت لەسەر هەموو شتێك كۆدەنگ دروست نابێت، ئەو یاسایەشی كە ساڵی 2005 پەسەندكراوە چەندین جاریش هەموار كراوەو پوختەكەی خراوتە ناو پرۆژەی دەستوورەوە.

* هەر لەم چوارچێوەیەدا بێگومان بیانوویەكی دیكەش هەیە بەوەی گوایە ئەو كاتەی ئەو دەستوورە پەسەندكراوە، پەرلەمان ماوەی بەسەر چووە، ئەمەش جۆرە تانەیەكە لە پەرلەمانی دەدەن، بەوەی پەرلەمان ئەو دەسەڵاتەی نەبووە ئەو كارە بكات، بەڕێزت كە ئەوكات سەرۆكی پەرلەمان بوویت، هەستت بەوەكردبوو كە ماوەی پەرلەمان بەسەرچووەو نابێت كاری وابكرێت؟
- بەتەئكید نەخێر وا نەبووە، لەبەر ئەوەی بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان و هەروەها لەهەموو پەرلەمانەكانی جیهانیشدا، بڕگەیەك هەیە دەڵێت(ئەگەر پرۆژەی بودجەی وڵات لە موناقەشەدا بوو یان تەواو نەببوو، پەرلەمان نابێت پەكی بكەوێت، واتە هەتا ئەگەر خولەكەش تەواو ببوو، ناكرێت بڵێین لەبەر ئەوەی پەرلەمان خولەكەی تەواو بووە، دەبێت موناقەشەی بودجە هەڵبگیرێت بۆ پەرلەمانی داهاتوو، بۆیە لە 4/6/2009 بودجەی هەرێمی كوردستان لەناو پەرلەمان لەموناقەشەدا بووە، لەبەر ئەوە ماوەی پەرلەمان درێژكرایەوە، ئەوجا بێجگە لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان و بێجگە لە یاسا، شتێك هەیە پێی دەوترێت عورف، ئەمەش واتە ئەزموون، رابردوو، واتە لە رابردوو چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو بارودۆخە كراوە، لەدوای هەڵبژاردنی ساڵی 1992 كوردستان بە بارودۆخێكی ئاڵۆز تێپەڕی، بۆیە سێ جار ماوەی پەرلەمان درێژكراوەتەوە، تەنانەت لە ساڵانی نەوەدەكان شەڕی ناوخۆش هەبوو، خێوەتێكیان لەنێوان مەسیف و هەولێر هەڵداو ژمارەی پێوستی ئەندامان ئامادەكراو پەرلەمان درێژكرایەوە، دوای چەند مانگێگ جارێكی دیكەش درێژكرایەوە بۆ ئەوەی شەرعیەتی پەرلەمان بمێنێت، هەروەها جارێكی دیكەش پێموایە كۆتایی 2001 بوو جارێكی دیكە لەبەر پێویستی ماوەی پەرلەمان درێژكراوەتەوە، كەواتە ئێمە هەم عورفمان هەیە، هەم بەپێی پێڕەوی ناوخۆی پەرلەمانیش مەسەلەی موناقەشەی بودجە هەبووە، بۆیە كە ماوەی پەرلەمان درێژكرایەوە خۆ تەنیا بۆ یەك پرس درێژناكرێـتەوە، ئامانجیش لەو درێژكردنەوەیەی ماوەی پەرلەمانیش ئەوە نەبووە پەرلەمان دەنگ لەسەر دەستوور بدات، بەڵام هاوكات موناقەشەی بودجە هەبوو، پرۆژەی دەستووریش كارەكانی تەواو ببوو، بۆیە نەدەكرا ئەم مەسەلەیە هەڵبگیرێت بۆ پەرلەمانی داهاتوو، لەسەر ئەم پرسە هەندێك تانەیان لێداو لە دادگای فیدرالی شكاتیان كرد، بەڵام دادگای فیدرالی وەڵامی دایەوە، لەبەر ئەوەی موناقەشەی بودجە لە ئارادابووە درێژكردنەوەكە شەرعیە و كە شەرعیەتیشی وەرگرت دەتوانێت هەموو بڕیارێك دەربكات.

* هەندێك لە پسپۆرانی یاسای دەستووریی دەڵێن، بەپێی پرانسیپی معیاری پرۆژەی دەستوور وەك یاسایە، كاتێكیش پەرلەمان یاسا دەردەكات دەبێ جێبەجێ بكرێت، بەڵام جێبەجێكردنی دەستوور وەك لە یاسای پەسەندكردنی دەستووردا هاتووە بەندە بە ئەنجامدانی راپرسی لەسەری، ئایا چەند گرنگە راپرسی لەسەر دەستوور ئەنجامبدرێت، لەبەر ئەوەی یاسا كە لەپەرلەمان دەرچوو ناكرێت جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان؟
- راستە، بەڵام ئیشكالیەتێك هەیە، راستە لەرووی یاساییەوە، پرۆژەی دەستوور وەك یاسا لە پەرلەمان دەرچووە و رەوانەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كراوەو ئەویش ئیمزای كردووەو رەوانەی راپرسی كردووە، بۆیە مەسەلەكە لەرووی یاساییەوە لای سەرۆكی هەرێمیش نەماوە، ناردویەتی بۆ راپرسی، كەواتە لەڕووی یاساییەوە دەبێت میللەت بڕیاری لەسەر بدات و ناكرێت بگەڕێتەوە، بەڵام ئەگەر كۆدەنگی هەبێت بۆ گەڕانەوەی دەستوور، ئەوا لەوانەیە رێگەیەك بدۆزرێتەوە، بەڵام ئەو كۆدەنگی و سازانە ئێستا نییە، ئەوا موفیسرینی یاسا دەڵێن لەبەر ئەوەی كۆدەنگی نییە و دەستوورەكەش نێردراوە بۆ راپرسی ئەوە تەنیا خەڵكە دەتوانێت بڕیاری لەسەر بدات پەسەندی دەكات یان رەتیدەكاتەوە، بەڵام دوای چوارساڵ بەسەر نووسینەوەی دەستوور ئەگەر كۆدەنگیەك هەبێت بەڵام لەدەرەوەی پەرلەمان، تەماشا بكرێتەوە بۆ ئەوەی بزانرێت كەموكورتیەكان چین، بۆیە ئەگەر لایەنە سیاسیەكان لەدەرەوەی پەرلەمان رێككەوتن لەسەر ئەو كەموكورتیانەی لەسەر دەستوور هەیە، لەمەدا دەكرێت بە پرۆژەیەك پێشكەشی پەرلەمان بكرێتەوە، وەك پاشكۆی پرۆژەكە ئەوكات كەدەنگ بۆ پرۆژەكە درا وەك ئەوەیە دەنگ بۆ هەمواركردنەكەش درابێت، هەمواركردنی دەستووریش لە دنیادا شتێكی ئاساییە، هەر بۆ نموونە ئەگەر ئێمە لە 2009 راپرسیمان لەسەر دەستوورەكە بكردایە، سەركەوتوو بوینایە، رەنگ بوو ئێستا هەموو ئەو شتانەی كە داوادەكرێت بۆ هەمواركردنی ئاسایی بوایە، هیچ وڵاتێك نییە دەستوورەكەی چەندین جار هەموارنەكرابێتەوە، بۆیە ئەگەر زانیمان خەڵك پێویستی پێیەتی، لەمەشدا دەبێت باری گشتی خەڵك وەربگرین، نەك خیلاف لەسەر ماددەیەكی یاسایی یان فڵان بڕگە، ئێستا خەڵكەكە وای لێهاتووە بەبێ ئەوەی دەستوورەكە بخوێننەوە، بەشێك دەڵێت خراپە، لەكاتێكدا دەستوورەكەشی نەخوێندۆتەوە، بۆیە دەبێت ئەو حاڵەتە رەچاو بكرێت، لەبەر ئەوەی رایەكی وا دروست بووە، من زۆرجار دەڵێم لەگەڵ ئەوەی یەك ملیۆن نوسخەمان لەو دەستوورە چاپ كردووەو لەگەڵ پسولەی خۆراك دابەشمانكردووە، بەڵام من تەئكیدم بەشێكی زۆری خەڵك ئەو دەستوورەی نەخوێندۆتەوەو كەچی راو بۆچوونی لەسەری هەیە، ئەمە حاڵەتێكە دەبێت بەهەندی وەربگرین، بۆیە ئێستاش دەكرێت لەدەرەوەی پەرلەمان موناقەشە بكرێت، بۆ ئەوەی بزانرێت خاڵی ناكۆكی لەسەر ئەم دەستوورە چییە، ئەگەر دەكرێت لە دەرەوەی پەرلەمان لەسەر ئەو ماددانە تەوافوق بكەین، ئەگەر تەوافوق ناكرێت، ئەوا راپرسی یەكلایی دەكاتەوە چ بە پۆزەتیڤ یان نێگەتیڤ، بە بەڵێ یان نەخێر..

* دوایین پرسیارمان دەبەینە دەرەوەی دەستوورو دێینە سەر رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی، ئەم رێككەوتنە بووە هۆكاری ئەوەی جۆرێك لە سەقامگیری و هاوسەنگی حكومڕانی لە كوردستان بێتە ئاراوە، ئایا بە رای جەنابت بۆ ئێستا رێككەوتنی ستراتیژی چەند گرنگە بۆ ئەم قۆناغە؟
- رێككەوتنی ستراتیژی لە ساڵی 2005ـەوە ئیمزا كراوە، ئەم رێككەوتنە بۆ چەند ئامانجێك بووە، یەكێك لەوانە بۆ سڕینەوەی ئاسەواری شەڕی ناوخۆ بووە، هەروەها بۆ یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەكە بووە، بۆ مامەڵەكردن بووە لەگەڵ عێراقی تازە، كە پاش رووخانی رژێم كەوتینە قۆناخی نووسینەوەی دەستووری عێراق، دەبوو كۆدەنگیمان هەبێت بۆ ئەوەی مافەكانمان لەدەستووردا بچەسپێنین، ئەگەر بە واقیعی سەیری بكەین ئەو رێككەوتنە تارادەیەكی باش هاوكارمان بووە بۆ ئاسایی كردنەوەی پێوەندییەكان بۆ یەكگرتنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەداخەوە هەتا ئێستاش بەتەواوەتی یەكی نەگرتۆتەوە، ئەم رێككەوتنە هاوكارمان بووە بۆ ئەوەی مام جەلال ببێتە سەرۆك كۆماری عیراق و كاك مسعود ببێتە سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەم رێككەوتننامەیە بەو مانایە تا هەتا هەتایە هەر وەك خۆی بمێنێتەوە، لەبەر ژیان و دیموكراتی پێویستی بە شتی تازەیە، هەر بۆیە ئەگەر بارودۆخەكە ئاسایی بێتەوە و كۆمەڵگەیەكی مەدەنیمان هەبێت، پێویستمان بەو رێككەوتنە نییە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئێمە هەتا ئێستاش سێبەری ئاسەواری شەڕی ناوخۆ بەسەرمانەوەیەو بەتەواوەتی برینەكان ساڕێژ نەبوون، بۆیە هەردەبێت ئەو رێككەوتنە بەردەوام بێت، بەڵام دەبێت هەموار بكرێت و دەوڵەمەند بكرێت بە ئەزموونی رابردوومان، بۆ ئەوەی بزانین لە كوێ كەموكورتی هەیە، یان لەكوێ دەتوانین جۆرێكی دیكە مامەڵە بكەین، هەر بۆنموونە لەبەر ئەوەی بارودۆخەكە تاڕادەیەك ئاسایی بۆتەوە، سەیردەكەین یەكێتی بڕیاریداوە بە لیستی سەربەخۆ دابەزێت، كە ئەمە خیلافی رێككەوتنی ستراتیژییە، بەڵام ئاساییە لەبەر ئەوەی رۆژگار خۆی فەرز كردووە بەم شكڵە، پارتیش پێی باش بوو، ئێمەش پێمان باش بوو، هەروەها خەڵكانێك هەن پێیانوایە ئەگەر ئێمە بە لیستی سەربەخۆ دانەبەزین مانای وایە ئەو رێككەوتنە پێشێلكردنی دیموكراتیە، بەڵام ئێستاش هەندێك مەسەلە هەیە لەگەڵ بەغدا كۆدەنگی دەوێت، ئەمەش نەك هەر تەنیا كۆدەنگی پارتی و یەكێتی بەڵكو كۆدەنگی هەموو لایەنە سیاسیەكانی دەوێت و دەبێت هەموو پێكەوە بە كۆدەنگی مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەكانی سیاسەت لە بەغدا بكەین، هەروەها سەبارەت بەمامەڵەكردن لەگەڵ دراوسێكان بە تایبەتی پرسی سوریا، بەڵام ئەوەی گرنگە هەموو كەس بیزانێت ئەوەیە ئەم رێككەوتنە دژی هیچ لایەك نییە، بۆیە دەبێت هاوكاری هەبێت، من وەك رای خۆم پێموایە دەبێت دوای هەڵبژاردن حكومەتێكی ئیئتلافی پێكبێت و هەموو لایەنەكان بەشدار بن، بەرنامەی ئەو حكومەتە چاكسازی بێت لەهەموو بوارەكاندا، چاندنی رۆحی خۆشەویستی بێت لەبری رق و كینە، بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوە بژین و خزمەتی هاووڵاتیانی خۆمان بكەین. هەروەها بۆچوونەكان بەو ئاراستەیەن كە ئایندەی كوردستان بەرەو قۆناخێكی دیكە هەنگاو هەڵدەگرێت، ئەو ئایندە رووناكەش بەبێ یەكڕیزی و بەرنامەیەكی سیاسی هاوبەش نایەتەدی و ئەگەر هەموومان پێكەوە ئەم هەنگاوە هەڵنەگرین لەوانەیە لەدواییدا پەشیمان بینەوە.