پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بێجگە لە یەك ئەندام، بەكۆی دەنگی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان كە نوێنەرایەتیی سەرجەم حزب و لایەنە سیاسییەكان و ئایین و نەتەوە جیاوازەكانی دەكەن، پەسەند كراوە و پەرلەمانی كوردستان بە یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2009 ئەم پرۆژەی دەستوورەی ئیقرار كردووە و بڕیاریداوە گەلی كوردستان بە بەڵێ یان نەخێر رای خۆی لەسەر بدات، بەڵام ئێستا هەر ئەو لایەنانەی كە لە 2009 خۆیان ئەم پرۆژەی دەستوورەیان پەسەند كردووە، داوادەكەن نەخرێتە راپرسییەوە و جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بەڵام لەبەر ئەوەی پرسی دەستوور پرسێكی یاساییە، ئەوا دەبێت ئەم مەسەلەیە لەگەڵ یاساناسان باس بكرێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە سەردانی دادوەر عەبدولكەریم هەمەوەندیمان كرد كە بەڕێزی سكرتێری لیژنەی بەدواداچوونەوەی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانە، لە وتووێژێكی كراوەدا بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

نەك حزبە سیاسییەكان بەڵكو سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش ئەو مافەی نییە داوا بكات دەستوور بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان


* ماوەیەكە باس لە گێڕانەوەی دەستوور دەكرێت بۆ پەرلەمان و باس لەوە دەكرێت ئەم دەستوورە بە پەلەپەل نووسراوە و دەیانەوێت تێپەڕێنرێت، ئایا پرۆژەی نووسینەوەی دەستوور چۆن بووە؟
- ئەگەر بە درێژی باس لە بنج و بنەوانی پرۆژەی دەستووری هەرێم بكەین، ئەوا پێویستی بە پانۆرامایەك هەیە، بەڵام بۆ ئاگاداری خوێنەر دەبێ هەندێ لە رێكارە سەرەكییەكانی روون بكەینەوە:
یەكەم: بیرۆكەی نووسینەوەی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1974، كاتێ بە راسپاردەی سەركردایەتیی شۆڕشی مەزنی ئەیلوول، زاناو سیاسەتمەداری كۆچكردوو جەرجیس فەتحوڵڵا یەكەم پرۆژەی دەستووری بۆ كوردستان نووسییەوە، بەڵام بەهۆی بارودۆخی نالەباری ئەوكات و نسكۆی ساڵی 1975، پرۆژەكە بە رەشنووسی مایەوە. لەدوای هەڵبژاردنی یەكەم پەرلەمانی كوردستان، بیرۆكەی دانانی دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان چەكەرەی كردەوە. ئەو جارە پەرلەمان لە خولی یەكەمیدا و لە سەر هەمان رێباز، لە 7/11/2002، دەستوورێكی بۆ هەرێمی كوردستان و پرۆژەی دەستوورێكیش بۆ كۆماری فیدرالی عێراقی داناو بۆ تەبەننی كردنیان دەنگی پێدرا.
دووەم: دوای رووخانی رژێمی بەعس و رزگاركردنی عێراق لەدێوەزمەی سەددام و دامودەزگا داپڵۆسێنەرەكانی، پەرلەمانی كوردستان بڕیاریدا پێداچوونەوە بە پرۆژەكەی دەستووری هەرێم بكرێت، كە لە 2002 تەبەننی كرابوو، بەجۆرێك لەگەڵ كەش و هەوای سیاسی و هەلومەرجی دوای ئازادكردنی عێراق بگونجێت. بۆ ئەم مەبەستەش، لە 8/9/2005، بە بڕیارێك، لیژنەیەكی تایبەتی لە 19 ئەندام پێكهێنا بۆ پێداچوونەوەو دەوڵەمەندكردنی پرۆژەكە، كە هەر 9 ئەندامەكەی لیژنەی یاسایی پەرلەمان و چەند كەسێكی دیكە لە ناو پەرلەمان و دەرەوەی لەخۆدەگرت، كە زۆربەیان كەسانی پرۆفیشناڵ بوون. دەتوانم بڵێم پێكهاتەی لیژنەكە نوێنەرایەتیی گشت پارتە سیاسییەكانی ناو پەرلەمان و ئایین و چین و توێژەكانی كۆمەڵگای كوردستانی دەكرد، وەك پارتی دیموكراتی كوردستان، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، یەكگرتووی ئیسلامی، كۆمەڵی ئیسلامی، حزبی شیوعی كوردستان، توركمان، مەسیحی، ئێزدی، دادوەر، پارێزەر، مافپەروەر و ئەكادیمی تایبەتمەند لە بواری یاساو دەستوورداو...تاد.
سێیەم: لیژنەكە لە 14/9/2005، بەشێوازێكی دیموكراسی و شەفافانە دەستی بە كارەكانی كرد. دەستكرا بە گفتوگۆو شیكردنەوەی ماددەكانی پرۆژەكەو هەمواركردن و گۆڕین و زیادكردنیان بە شێوەیەكی تەوافوقی لە نێوان ئەندامەكانی. كاتێ ماددەیەك دەخرایە بەرگفتوگۆ، ئەندامان زۆر ئازادانە بیرو رای خۆیان لەسەر هەر حوكم و بڕگەو ماددەی پرۆژەكە دەردەبڕی. كاتێ دەگەیشتە داڕشتنی كۆتایی، ماددەكە دەچەسپا. جاری واش دەبوو لەسەر ماددەیەك، لیژنە ناچار دەبوو بگەڕێتەوە بۆ لایەنە سیاسییەكان بۆ ئەوەی هاوكاربن لە گەیشتن بە تەوافوقێك.
چوارەم: بەم جۆرە پرۆژەكە لە 78 ماددەوە گەیشتە 122، بە پێشەكییەك و هەشت دەروازەوە. ئینجا بۆ ئەوەی زۆرترین لایەن و كەسایەتیی سیاسی و پرۆفیشناڵ بەشداری لە بەپێزكردنی پرۆژەكە بكەن و رەخنەو پێشنیارەكانیان لەسەر دەربڕن، لیژنە رەشنووسی پرۆژەكەی بە زمانی كوردی و عەرەبی بەچاپ گەیاندو بە هەزاران كۆپی لێ دەرچوواندو بۆ گشت لایەن و جڤاك و كەسایەتیی سیاسی و حكومی و وەزارەتەكان و فەرمانگەو كۆلێژەكانی یاساو سیاسەت و پەیمانگەكانی رەوانەكرد. لەئەنجامدا لیژنەكە كۆمەڵێك پێشنیاری بەنرخی پێگەیشت و لەرۆشنایی پێشنیارەكاندا جارێكی دیكە بە رەشنووسەكەدا چۆوە.
پێنجەم: لیژنە دوای هەمواركردنی رەشنووسەكە لەسەر ئەو پێشنیارانەی پێی گەیشتن، رەشنووسەكەی لەشێوەی نامیلكەیەك بەچاپ گەیاندەوەو یەك ملیۆن (1،000،000)كۆپی لێ دەركردو لەڕێگەی بریكارەكانی خۆراكەوە دابەشی سەر هەموو خانەوادەیەكی هەرێمی كوردستانی كرد بۆ ئەوەی بۆ جاری كۆتایی رەخنەو پێشنیاری هەر تاكێكی كوردستانی پێبگات. بۆ هەر كەناڵێكی تەلەفزیۆن و رادیۆ و ئەنتەرنێت و رۆژنامەو گۆڤارو نامەی كەسایەتییەكانی دەرەوەی وڵات، ئەندامێكی تایبەتی لە لیژنە راسپارد بە كۆكردنەوەی رەخنەو پێشنیارەكان كە لەدوا جار گەیشتە (5200) پێنج هەزارو دوو سەد رەخنەو پێشنیار. ئینجا جارێكی دیكە دەستی بە هەندێ كۆبوونەوەی چڕوپڕ كردەوەو تەتەڵەی رەخنەو پێشنیارەكانی كردو ئەوەی بەباشی زانی خستیە ناو رەشنووسەكە و پرۆژەكەی خستە بەردەم سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و لەو رێگەوەش 36 پارت و لایەنی كوردستانی پەسەندیان كردو ئینجا گەڕایەوە پەرلەمانی كوردستان بۆ دەنگدان لەسەری. ئەوە بوو، كاتێ لە پەرلەمان خرایە دەنگدانەوە، لە 97 ئەندامی ئامادە، 96 ئەندام بە (بەڵێ) دەنگی بۆ دا.

* ئایا لە پرۆژەی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان، پشتتان بە چەند شێواز و نموونەی دەستوورە جیهانییەكان بەستووە و تاچەند سوودتان لە ئەزموونی دەستووردانەرانی جیهانی وەرگرتووە؟
- لەهەست كردنییەوە بە هەستیاری ئەو ئەركەی پێی سپێردرابوو، بۆ ئەوەی پرۆژەی دەستوورێكی گشتگیر بێتەكایەوە كە گونجاوبێت بۆ گشت پێكهاتە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان لە رووی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و كۆمەڵایەتییەوە، لە هەمان كاتدا بنەماكانی ناكۆك نەبن لەگەڵ دەستووری هەمیشەیی عێراقی فیدرالی، لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوور، پێش ئەوەی دەستی بەكارەكانی بكات، هەوڵی دا هەلومەرج بڕەخسێنێت بۆ سەركەوتنی لەبەجێهێنانی ئەو ئەركە پیرۆزەی كە پێی سپێردرابوو، بۆ نموونە:
أ) بنەماكانی جاڕی گەردوونی بۆ مافی مرۆڤی كردە سەرمەشقی كار، بۆ ئەوەی بنەماكانی پرۆژەكە ناكۆك نەبن لەگەڵیاندا.
ب) لە رێگەی سەرچاوەكانی یاسای دەستووری و ئەنتەرنێتەوە، دیراسەی چەندین پرۆسەی دانانی پرۆژەی دەستووری وڵاتان كرا.
ج) دەقی دەستووری 21 وڵاتی عەرەبی خرایە بەردەستی ئەندامانی، جگە لە دەستوورەكانی وڵاتانی هەرێمی و وڵاتە پێشكەوتووەكانی وەك: ئەمریكا، رووسیا، بەریتانیا، فەرەنسا، كەنەدا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا، ئەڵمانیای فیدراڵ، كۆماری ڤەنزوێللا، باشووری ئەفەریقیا، بۆسنیا، هەرزەگوڤینا، جزر القمر، ویلایەتی كیبیك، ویلایەتی كالیفۆرنیا و گەلێ لە وڵاتانی دیكە كە ئێستا نایەتەوە یادم، كە ناچاربووین زۆربەیان لە ئینگلیزی و ئیتاڵی و زمانی دیكەوە بۆ زمانی عەرەبی، یان كوردی وەربگێڕین و بیانخەینە بەردەستی ئەندامانی لیژنەكەو درانە زۆربەی ئەندامانی پەرلەمان بۆ ئەوەی ببن بە سەرچاوەی زانیاریان و لەدواجار بەدڵنیاییەوە دەنگ بە پرۆژەی دەستوورە نوێیەكە بدەن.
د) پەیوەندی بەچەند پسپۆرێكی دەستووری نێودەوڵەتی كرد، كە دەستێكی باڵایان هەبوو لە بەشداریكردن لە دانانی دەستووری چەندین وڵات و بە سوپاسەوە، ئامۆژگاری بەپێزیان لەم بارەیەوە پێشكەش بە لیژنە كردو دواجار چاویان بە زۆر لە حوكمەكانی پرۆژەكە خشاندەوە.

* وەك بەڕێزتان دەزانن دەستووری هەرێمی كوردستان لە پەرلەمان لە كۆی 97 ئەندام پەرلەمانتار، 96 پەرلەمانتار دەنگی پێداوە، ئەمەش مانای ئەوەیە تێكڕای كوتلە سیاسییەكانی پەرلەمان بە لایەنە ئیسلامییەكانەوە دەنگیان پێداوە بۆ ئەوەی بخرێتە راپرسیەوە، ئێستا كە هەر ئەو لایەنانە داوا دەكەن بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان ئایا تاچەند ئەم داواكارییە لەگەڵ یاسادا دەگونجێت؟
- بێگومان گێڕانەوەی پرۆژەی دەستوورەكە بۆ خودی پەرلەمان، دوای دەربازبوونی لە پەرلەمانەوەو ناردنی بۆ سەرۆكایەتیی هەرێم، بەمەبەستی خستنە بەردەم گەلی كوردستان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم لەسەریدا، پێچەوانەی یاساو لۆجیكە، چونكە ئێستا سەرۆكی هەرێمیش بۆی نییە رەتی بكاتەوەو رەوانەی پەرلەمانی بكاتەوە. پرۆژەكە قۆناغی پەرلەمانی بڕیوەو گەیشتووەتە قۆناغی ریفراندۆم و مافی گەلی كوردستانە دەنگی لەسەر بدات بە (بەڵێ) یان (نا). خۆ ئەگەر پرۆژەكە بگێڕدرێتەوە پەرلەمانی كوردستان بێ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت واتە مافی ریفراندۆممان لە گەلی كوردستان زەوتكرد. ئەرێ دوای ئەو هەموو رێكارە دەستووری و یاساییانەی گیراونەتەبەر و ئەو هەموو ساڵ و مانگەی كە پرۆژەی دەستووری تێدا ئامادەكرا، بۆم نییە پرسیار بكەم لەوانەی كە دەڵێن پەلە لە دانانی پرۆژەی دەستوورەكە كراوە: ئایا، كاركردن بۆ ماوەی پتر لە شەش ساڵ بۆ ئامادەكردنی پرۆژەی ئەم دەستوورە، پەلەكردنی پێ دەڵێن؟ دەگمەنە لە مێژووی هاوچەرخدا دەستوورێك هێندە بە هەناسەفراوانی و لەسەر خۆ و شەفاف و دیموكراسییانە نووسرابێتەوە.

* ئایا لە عورفی پەرلەمانی جیهانیدا دیاردەیەكی لەو جۆرە هەیە پەرلەمان بەكۆی دەنگ دەستوور پەسەند بكات بۆ راپرسی، پاشان لایەنە سیاسییەكان پەشیمان ببنەوە و داوا بكەن بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان؟
- تا ئێستا لە پرۆسەی دانانی هیچ دەستوورێكی وڵاتاندا رووی نەداوە پرۆژەی دەستوور، دوای پەسەندكردنی لە پەرلەمان و ناردنی بۆ ریفراندۆم بگێڕدرێتەوە بۆ پەرلەمان و هەموار بكرێت، بێ ئەوەی بخرێتە بەردەستی گەل تا دەنگی لەسەر بدات، هەتا بكرێت بە رێكارێكی پێشینە (سابقة اجرائیة) پشتی پێ ببەسترێت بۆ ئەم مەبەستە. تەنانەت، پەرلەمانی كوردستان ئەم پێشینەی بەرامبەر بە یاساكانیش رەفتار نەكردووە، چ جا، لە دانانی یەكەم پرۆژەی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان. گرەنتی چییە ئەگەر گەڕایەوە نێو پەرلەمان و هەمواركراو خرایە بەر دەستی گەل و گەل بە بەڵێ دەنگی لەسەردا، پەڵپێك و بیانوویەكی دیكەی پێناگرن.

* دەستوور دەستكردی مرۆڤە، واتە كتێبێكە مرۆڤ دایناوە، ئەمەش مانای ئەوەیە دەستووری هەرێمی كوردستانیش بێ كەموكورتی نییە، ئایا ئەگەر ئەم دەستوورە بخرێتە راپرسییەوە، پاشان بواری ئەوە نابێت هەموار بكرێتەوە؟
- راستە، دەستوور دەستكردی مرۆڤەو مرۆڤیش بەدەر نییە لە هەڵە و كەموكورتی، بۆیە دانەرانی پرۆژەكەش ئەوەیان لەبەرچاو گرتووە كە بۆی هەیە كەم و كورتی تێبكەوێت، یان بە گوزەری رۆژ پێویست بەگۆڕینی هەندێك بڕگەو ماددە بكات. بۆیە لە مادەی 120ی پرۆژەكە، بەدوورودرێژی رێكاری هەمواركردنی حوكمەكانی دەستوورەكەی روون كردووەتەوەو دەڵێ سەرۆكی هەرێم و ئەنجومەنی وەزیران بەیەكەوە، یان سێیەكی ئەندامانی پەرلەمان بۆیان هەیە پێشنیاری هەمواركردنی دەستوور بكەن، (نەك هەمواركردنی پرۆژەكە) وەك هەندێ لایەن داوای دەكەن.

* تاچەند بوونی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە بە تایبەتی لەم كاتەدا كە ئێمە بەرەو چەسپاندنی فیدرالیزم لە عێراق هەنگاو هەڵدەگرین؟
- دڵسۆزانی گەلەكەمان بە پەرۆشەوە چاوەڕێی ئەو رۆژە دەكەن كە كوردستان، وەك سەرجەم گەلانی جیهان، ببێت بە خاوەنی دەستوورێك لە مێژووی حوكمڕانی خۆیدا، بەتایبەتی كە هەرێم لەو ساتەدا لەهەموو كاتێك پتر پێویستیی بە دەستوورێك هەیە كە پەیوەندیی دەسەڵات بە گەل لەلایەك و بە دەسەڵاتی عێراقی فیدرال لەلایەكەی دیكەوە رێك بخات و كەشێكی دیموكراسیی گونجاو لە نێو هەرێمدا بێنێتە كایەوەو هاووڵاتیان دڵنیابن لە رەوایی حوكمڕانیی هەرێمەكەیان. خۆ ئەگەر لە زوویەكەوە هەرێمی كوردستان خاوەن دەستوور بووایە، گەلێ كێشەی ناوخۆ رووی نەدەداو كێشەكانمان لەگەڵ حكومەتی فیدرال گەلێك كەمتر دەبوو. ئێستاش چاك وایە ئەم هەلە لەدەست نەدەین و هەتا زووە دەستوورەكە بخەینە راپرسییەوە، چونكە ناحەزانی گەلەكەمان لە هەوڵی ئەوەدان پرۆسەكە لەبار بەرن و ماوە نەدەن هەرێمی كوردستان ببێتە خاوەن دەستووری خۆی.