حاج وەراق بیرمەندو نووسەرو رۆژنامەنووس و سیاسەتمەدارو چالاكوانی سودانی و، بەرهەڵستكارێكی بەهێزی حوكمی ئیسلامییەكانە لە سودان، لە ڕەوتی بزووتنەوە ئیسلامییەكانی ناوچەكەدا شارەزایی هەیە، چەندین توێژینەوەو كتێبی لەسەر داناون و دەیان وتاریشی لەم بارەیەوە بڵاوكردۆتەوە، سەبارەت بەو رۆڵەی كە لە داكۆكیكردندا هەیبووە بۆ ماف و ئازادییەكانی وڵاتەكەی، بەم دواییە هەردوو خەڵاتی هیومان رایتس وۆچ و پێنووسی ئازادی وەرگرت..لەم دیمانەیەدا وەراق لە دەرئەنجامەكانی هاتنی حزبە ئیسلامییەكان بۆ سەر كورسیی حوكم لە وڵاتە عەرەبییەكاندا كە دواتر بە شۆڕشی عەرەبی ناوزەد دەكرێن؛ هۆشیاریی دەدا،ئەو پێی وایە كە مافی گەلانی عەرەبی و یەكێتیی قەوارەكانیان لە سایەی حوكمی ئەم حزبە ئیسلامییانەدا مایەی مەترسی و هەڕەشەیە.ئەمەی خوارەوە دەقی دیمانەكەی گوڵانە لەگەڵ ئەم بیرمەندە ناسراوەی سودانیدا.

* دوای شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی چۆن دەڕواننە هاتنی ئیخوانەكان بۆ سەركورسیی فەرمانڕەوایی دەوڵەتانی ناوچەكە؟
- هەر كاتێ ئیسلامییەكان بگەنە كورسیی فەرمانڕەوایی، بەدوای خۆیاندا كارەسات لە دوای كارەسات دێنن، چونكە ئەو كاتە بوارت پێنادەن گلەییان لێ بكەیت و وەڵامیشت نادەنەوە، بە تایبەتی كاتێك ئاسایشی دەوڵەت و پۆلیسیان بە دەستەوە بێت، پێت ناڵێن بۆچوونەكانت بێ مانان، بەڵكو وات لێدەكەن هیوا بەوە بخوازیت كە بریا هەر لەدایك نەبووبایت، هەروەك چۆن لە سودان روویداوە.
* وا دیارە لەبەرامبەر فەرمانڕەوایانی ئیسلامیی سودانیدا ناسۆری زۆرت چەشتبێت؟
- ئەمە بە تەنیا ناسۆریی نەبووە بۆ من، بەڵكو نیگەرانی و ناسۆرییان بۆ ملیۆنەها خەڵكی ئەو وڵاتە هێنا، ئێستا سودان لە جیهاندا بە دووەمین پلەی ڕێژەی بەرزی كۆچبەران ئەژماردەكرێت، هەر كەسێك لە دژی دروست بوونی دەوڵەتی ئیسلامیی دەنگی دابێت، ناچار كراوە لەو بەهەشتە ڕاگەیاندراوەی ئیخوان موسلمینەوە بەرەو ئیسرائیل هەڵبێت.
* ئەدی چۆن دەڕوانیتە هاتنی ئیخوانەكان بۆ سەر كورسیی فەرمانڕەوایی لە میسردا؟
- لە ئێستادا میسر رووبەڕووی هەندێ كێشەی بنەڕەتی بۆتەوە، ئەو كێشانە بە ئاسانی چارەسەر ناكرێن، ئەو پرسیارانەی كە ئێستا دەخرێنەڕوو، بەوەی ئایا مەسیحییەكانیش هەمان مافی موسڵمانانیان دەبێت، جا ئەگەر رێگە بەوە نەدرێ ئەوا دەرئەنجام میسر پارچە پارچە دەبێت، ئایا ئافرەتانیش هەمان مافی پیاوانیان دەبێ، ئەگەر ئەمەش سەرنەگرێت ئەوا مافی زۆرینەی میسرییەكان پێشێل دەكرێت، ئایا دەكرێت لە جیهانی هاوچەرخدا بووترێت ئێمە یان لە ئاشتی یان لەشەڕدا دەژین، هەر ئەمەشە كە لە كۆتاییدا میسر دەكاتە دوژمنی هەموو جیهان و كۆمەكبەخشین و كەرتی گەشتوگوزاری لاوازتر دەكات و داهاتی وڵاتیش دەخاتە بەر هەڕەشەی لەناوچوون،لە كۆتاییشدا میسر بەرەو ماڵوێرانی یەكجارەكی دەبات،هەروەكو پێشتر لە سودان روویدا.
* بەڵام چاكتر نییە بۆ ئیخوانەكان لە میسر نموونەیەكی باشتر پێشكەش بكەن، ئەمەتا هەندێكیان لە ئێستادا زیاتر بە ڕووی خۆرئاوادا كراونەتەوەو هەندێكی دیكەشیان رێگا بە ئافرەتەكانیان دەدەن بخوێنن و كاربكەن؟
- ئەگەر ئەو بۆچوونانە نەگۆڕدرێن، ئەوا میسر بە هەمان دەردی پێشووی دەبەنەوە،چونكە هیچ ئەزموونێكی فەرمانڕەوایی ئیسلامی نییە شكستی نەهێنابێت، نەك ئەزموونی موسڵمانان، چونكە دەكرێت موسڵمانان بەهاكانی دیموكراتییەت پەیڕەوبكەن، ئایا ئێستا دەكرێت من بەدوای زانستەكانی فیزیك و كیمیاو بایولۆژیی ئیسلامیدا بگەڕێم یان بەدوای پزیشكی و زانستیی تازەدا،هەروەها لە سیاسەتیشدا دەكرێ سوود لە سیاسەتی تازە وەربگرین، كە بریتییە لە داڕشتنی بنەمای دەوڵەتی نیشتمانیی دیموكراتخواز، كە لەسەر بنەچەی بیروباوەڕ یان رەگەز یان جۆرهیچ جیاوازییەك لە نێوان خەڵكدا نەكات، كەواتە كێشەكە لەوەدا نییە سستمێكی ئیسلامییت هەبێت تا پیادەی بكەیت، بەڵكو دەبێ بەهاگەلێكت هەبێت وەكو موسڵمان پێوەیان پابەندبیت، هەروەها حیكمەت وەربگریت لەهەر شوێنێك كە بۆت بگونجێت،بەڵام ئیخوانەكان دەیانەوێت لە ئەزموونە باشەكانی مرۆڤایەتی داببڕێن، بەمەش میسر پارچە پارچە بكەن و یەكێتیی پێكهاتەیی كۆمەڵایەتیی گەلەكەی پچڕپچڕبكەن و ئافرەت كۆت و بەند بكەن و ئازادییەكانیان لێ زەوت بكەن.
* چۆن دەكرێ ئیخوانەكان لە میسر ئەم هەلە مێژووییە لەدەستی خۆیان بدەن، بێ ئەوەی تواناو لێهاتوویی خۆیان دووپات بكەنەوە؟
- میسر دەوڵەتێكی گرنگەو گەلەكەشی مەزنە، بۆیە ئەگەر بكەونە نێو ئەم ئەزموونەوە، ئەوا بە ئاسانی لێی دەرباز نابن، دواتر وەك ئێمەیان بەسەردێت لە سودان كە بووینە قوربانی و رووبارێ خوێنمان بۆ گەڕانەوەی دیموكراتی ڕشت، بە مەرجێك ئیخوانەكانی میسر لە ئیسلامیە هاوتاكانیان لە سودان كەمتر كراوەترن وئەوانەی میسر زیاتر داخراوو توندڕۆترن.
* پێش سێ ساڵ سودانت بەجێ هێشت، باشە بۆچی لە ناوەوەی ئەو وڵاتە درێژەت بە بەرهەڵستكاریی خۆت نەدا؟
- دوای هەوڵێكی زۆر بۆ فراوانكردنی پەراوێزی ئازادییەكان لە سوداندا، گەیشتمە ئەو قەناعەتەی كە سیستمی كۆنترۆڵ و دەستگرتن بەم سیستمە زەحمەتە لە ناوخۆدا، بۆیە دەرچووم و لە دەرەوە رۆژنامەی(حریات)ی ئەلیكترۆنیم دامەزراند.
* ئایا ئەمە هیچ كاریگەریی هەبووە... تۆو ئەوانەی لەگەڵتدابوون لە ئۆپۆزسیۆنەكانی سودان توانیوتانە لە سەغڵەتكردن و خستنەڕووی سیمای ڕاستەقینەی رژێمدا سەربكەون؟
- كەمێك سەركەوتوین، بەڵام سەركەوتنی كۆتایی بە نەمانی رژێم و ستەمكاری لە سودان كۆتایی دێت.
* بەڵام رژێمی سودان هەمیشە باس لە شەرعییەتێ دەكات كە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010 بەدەستی هێناوە؟
- راستە لە ساڵی 2010 هەڵبژاردن ئەنجام دراوە،بەڵام ساختەكاریی زۆری تێداكراوە، بۆ بەرژەوەندیی تاكە حزبێك بووە ئەویش(كۆنگرەی نیشتمانی)یە، كە دادگاو پۆلیس و بانك و هەموو دەزگاكانی وڵاتی بەسیاسەت كردووە، هەموویانی كردووەتە حزبی سەر بە خۆی، لە سایەی ئەم بارودۆخەدا هەر هەڵبژاردنێك بكرێت شەرعی و بێگەرد نابێت، ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی ئەم جارەش لەلایەن زۆرینەی گەلی سودانەوە دانی پێدا نەنراوە، بەڵگەش بۆ ئەمە دوای كۆتایی هاتنی هەڵبژاردنەكان هەوڵی پێكهێنانی حكومەتیان دا لەگەڵ هێزە سیاسییەكاندا، كە دواتر ئەوان بایكۆتیان كردو دژی هەڵبژاردنەكە بوون، بۆیە ئەگەر بە راستی ئەو هەڵبژاردنانە رەواو پاك و بێگەرد بوونایە، ئەوان پەنایان بۆ بەشداری پێكردنی كەسانی دیكە نەدەبرد، دوای ئەوەی زیاتر لە 90%ی دەنگەكانیان مسۆگەر كردبوو، هەروەكو لە رژێمە تۆتالیتارییەكاندا ئەمە روودەدات.
* بەڵام لە میسردا لە سایەی هەڵبژاردنێكی تا رادەیەكی زۆر دیموكراتی، ئیسلامییەكان زۆرینەیان بەدەست هێنا؟
- لە چوارچێوەی زۆر شتی گرنگدا سەبارەت بە میسر پێویستە بزانین دیموكراتییەت بە تەنیا سندوقی دەنگدان نییە، بەڵكو سندوقی مێشكە، بە واتای ناكرێت قسە لەسەر ئازادی یان دیموكراتییەت بكرێت بە بێ بوونی عەقڵی ئازادو هۆشیار بۆ بنیادنانی دیموكراتیەت، كارەساتی بەهاری عەرەبی لەوەدایە كە رژێمە ستەمكارەكانی پێشووی رووخان و بەری رەنجی رووخانەكانیان لەلایەن بزووتنەوەگەلێك چنراوەتەوە كە رەواج بە عەقڵی داخراو دەدەن، نەك بۆ عەقڵی كراوە، بۆیە ئەم ئەزموونانەش لە ئەزموونە ستەمكارییەكانی پێش خۆیان خراپتر هەرەس دێنن، من وای دەبینم كە بەهاری عەرەبی بەرەو زستانی سەخت هەنگاوی هەڵێناوە نەك بەرەو بەهاری ئازادی.
* وا دیارە تۆ بڕوات بە شۆڕشەكانی عەرەبی و بەهاری عەرەبی نییە؟
- ئەوەی لە مەیدانی تەحریری میسرو پایتەختەكانی دیكەی وڵاتانی عەرەبیدا روویاندا، پێشتر پێویستی بە زەمینەسازییەك بوو بۆ ئازادكردنی عەقڵەكان، بەڵام بەداخەوە ئەم شۆڕشانە هیچ رۆشنبیرییەكی دیموكراتییان لەگەڵدا نەبوو، بەڵكو بزووتنەوەگەلێكی داخراوو گشتگرییان لەگەڵدا هات، كە دواتر ئەم دەوڵەتانە بەرەو ئەزموونێكی زۆر كوشندەتر دەبەن لەوەی پێشوو،هەروەك لە ئەزموونەكەی سوداندا بەرچاومان كەوت.
* هەمیشە باس لەوە دەكرێت كە لە سایەی حوكمی ئیسلامییەكاندا مافەكان فەراهەم نەكراون، ئەو مافانە چیین كە ترست لەسەریان هەیە؟
- ئەو مافانەن كە پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان دیاری كردوون،بۆیە هەموو ئەو مافانە بە هاتنی ئیسلامییەكان بۆ فەرمانڕەوایی دەكەونە ژێر هەڕەشەوە، نەتەوە یەكگرتووەكان لە 12ی دیسەمبەری 1966 ئەم مافانەی دەست نیشانكردو لە 23ی مارسی 1976 پیادەكران،بۆیە دەكرێ بڵێین كە پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان لە هەموو رێككەوتننامەكانی دیكە زیاتر ئەو مافانە دابین دەكات، واتا لە ئەزموونی مرۆڤایەتییەوە سەرچاوەیان گرتووە،ئەم پەیماننامەیە لە 53 ماددە پێكهاتووە كە كۆمەڵێكی فراوانی مافی سیاسی و مەدەنی لە خۆ دەگرێت، دەكرێ گرنگترین ئەو مافانە لە مافی ژیاندا پوخت بكەینەوە،هەروەها مافی ئازادیی و پاراستنی گیانی مرۆڤ، واتا نابێ كەسێك بەند بكرێت یان بەزۆر دەستگیربكرێت، هەروەها نابێت هیچ كەسێك لە ئازادی و ئازادیی بیرباوەڕ بێبەش بكرێت، واتا هەموو ئادەمیزادێك مافی هەیە لە ئازادیی بیركردنەوەو ویژدان و ئایین، واتا بۆی هەیە چ ئایینێك هەڵدەبژێرێت، یان بە ئازادیی گوزارشت لە چی دەكات، هەروەها هەموو تاكێك ئازادە لە وەرگرتنی زانیاری وبیروبۆچوون و گواستنەوەیان، دیسان مافی هەیە لە دامەزراندنی سەندیكاكان و گردبوونەوەی ئاشتییانەو هەڵبژاردندا،هەروەها نابێ لەو دەوڵەتانەی كە كەمایەتیی ئیتنی و ئایینی و زمانەوانییان تێدایە رێگە لەو كەسانە بگیرێ كە كەمینەن و بێبەش بن لە رۆشنبیریی تایبەتیان یان بە ئاشكرا پەیڕەو كردنی ئایین و قسەكردن بە زمانەكانیان، ئەمە وێڕای یەكسانیی لە نێوان پیاوو ئافرەتان لە مافە مەدەنی و سیاسییەكاندا، هەروەها یەكسانی لەبەردەم یاسا بەبێ هیچ جیاوازییەك، دووركەوتنەوە لە سیاسەتی جوداخوازیی لەسەر بنەمای ئیتنی و رەنگ و زمان ئایین و راوبۆچوونی سیاسی یان نا سیاسی و رەسەنایەتیی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی و سامان و زۆر هۆكاری دیكە، هەروەها ناكرێ كەسێك ئەشكەنجە بدرێت یان سزایەكی توند یان نامرۆیی بەرامبەر بسەپێنرێت، دیسان نابێ دەست وەربدرێتە تایبەتمەندیی كەس یان كاروباری خێزانی و ئایین و پێوەندییەكانیان،هەروەها بە یاسا هەموو بانگەشەیەك بۆ كینەی نەتەوەیی و ئایینی و ئەوەی كە هانی جیاوازیی ئەتنی و دوژمنكاریی و توندوتیژی دەدات، قەدەغەبكرێت..
* ئایا بۆچوونە سەرەكییەكانی ئەو بزاڤە ئیسلامییانەو بە تایبەت ئیخوانیانە كاریگەرییان هەیە بۆ سەر مافی سیاسی و مەدەنیی گەلەكانیان، ئەمە چۆن روودەدات؟
- ئیسلامیی شموولییە، ئیسلامییەكان لە روانگەی سەنترالیزمەوە دەدوێن كە (ئیسلام ئایین و دەوڵەت)و (قوڕئان و شمشێر)ه،حوكمەكانی ئیسلامیش بە بۆچوونی ئەوان هەموو بوارەكانی ژیانی یاسایی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و هونەری...تاد،دەگرێتەوە.
* كەواتە عەیبەكەی ئەوە لەچیدایە؟
- چەندین ئەنجام و بۆچوون لەم دەستەواژەیەدان، گرنگترینیان ئەوەیە كە(سیستمی ئیسلامی)كە ئیخوانەكان هەوڵی بۆ دەدەن تەنیا بە كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی سیاسی تەواو نابێت، بەڵكو بە دەسەڵات بۆ جارێكی دیكە هەموو بوارەكانی ژیانی مرۆڤایەتی دادەڕێژێتەوە، بۆیە سیستمی(ئیسلامی)هەوڵ دەدات تایبەتمەندیی دەروون كۆنترۆڵ بكات،واتا ویژدانی تاكەكەس! هەروەك یەكێك لە بیرمەندە ناودارەكانی ئەو ئیسلامییانە پێی وایە كە سیستمی ئیسلامی سیستمێكی شموولییەو رێبازی چاكەی رەوشت و رۆشنبیری و هونەری نەك تەنیا بۆ حوكمڕانەكانیان بەڵكو بۆ سەرجەم هاووڵاتیان دەست نیشان دەكات، واتا رێك ناكۆكە لەگەڵ جەوهەری نەریتی مرۆڤایەتی و پێشێلكردنیشە بەرامبەر ئازادیی هەڵبژاردنی بیروباوەڕو مافی تایبەتمەندیی.
* بەرای تۆ چۆن پرەنسیبی شموولییەتی ئیسلامی ناكۆك دەبێت لەگەڵ عەقڵ و لۆژیك و خودی دەقەكانی ئیسلامدا؟
- ئەگەر لە دەقەكانی قوڕئان و سوننەتەوە لە ئیسلام بگەین، دەزانین كە دەقەكان دیاریكراون، بەڵام كایەكانی ژیان دیارینەكراون، بۆیە ناكرێت دەقەكان هەموو كایەكان بگرنەوە،هەروەها هەندێ دەقی ئایینی هەن، باس لەوە دەكات كە (ئێوە زیاتر لە كاروباری دنیاتان ئاشناترن) دەربارەی (ئیجتهاد)یش كە هیچ دەقێكی بۆ نییە، هەروەها زۆر شتی دیكە دەربارەی (لێبووردەیی) لە تەشریعدا، واتا هەندێ بوار بەجێهێڵراون كە بێ تەشریعن، ئەویش وەك رەحمەتێكە بۆ بەندەكان، وێرای ئەوەی كە قوتابیانی قوتابخانەكان زانیارییان هەیە لەسەر ئەوەی كە سەبارەت بە جەنگی بەدر ڕوویداوە ،واتا لەوە دەگەن كە هەندێ بواری دیكە جێهێڵراون بۆ(را) نەك بۆ سرووش.
* چ جیاوازییەك هەیە لە نێوان موسڵمانان و ئیسلامەویەكان؟
ـــ موسڵمان لە كاتی پەرستنیشدا بە تكاو ڕجاوە ڕوو دەكاتە خوا تا پەرستنەكەی لێ قبوڵ بكرێت، بەڵام حزبی ئیسلامی ڕاوبۆچوونی گوماناوی لەسەر ئەو بوارانەی ژیان بڵاو دەكاتەوە، دیستۆیفسكی كاتێ دەڵێت((ئەگەر خوا بوونی نەبێت هەموو شتێك بۆ مرۆڤ ڕەوایە)) مەبەستی بووە لەوەی كەسی بێبڕوا هەموو شتێك بۆ خۆی بە ڕەوا دەبینێت، بە لەناوبردنی كەسانی تریشەوە، بەو شێوەیە كاتێك حزبێكی ئیسلامەوی یان ئیخوانی خۆی بە تەنیا ژێدەری خێرو چاكە بزانێت، لە كرداردا وا دەكات وەك ئەوەی لە بری خوا بڕیاردەر بێت، بۆیە هەموو ئامڕازەكان بۆ وەدیهاتنی ئەو ئامانجانەی بە پیرۆزی كردون دەخاتە كارو، دەشكەوێتە بەخشینەوەی مۆڵەت بۆ مافپێدان یان بۆ حەرامكردنی شتەكان..
* ئایا نەنگییەك لەوەدا هەیە كە ئیخوانیەكان خۆیان بە دەقە ئاسمانیەكانەوە هەڵبواسن؟
ـ ئیسلام دەق و بزاوتە، ئیخوان وا ڕادەگەیەنێت كە گوایە لە چەسپاندنی دەقەكانەوە مەبەستێتی ئیسلام بچەسپێنێت، بەڵام دەقەكان فرە دیدو ئاڕاستەن، پێشترو ئێستاش موسڵمانان لە ڕاڤەكردنەوەیان جیاوازیی زۆریان لەناویەكدا هەبووە، بە پێی بەرژەوەندی و زانیاری و میزاجی خۆیان، هەر كامیان ڕاڤەكردنەكەی خۆی پێ ڕاستربووە، بۆیە كاتێك ئیخوان بە تەواوی دەسەڵات دەگرێتە دەست، ئیتر كەشوهەوایەكی پڕ لە تیرۆری فكری سازدەكات، هەڵبژاردن و پرۆژەكانی تر دادەپڵۆسێت، پێشكەوتنی فكرو زانست ڕادەگرێت، ئۆپۆزسیۆنەكانیشی دەخاتە خانەی لادەرانی بواری ئایینیەوە، ئیخوانی تەنیا وابەستە نییە بە تەنزیراتی دەقەوە بەڵكو چالاكوانیشە، بە پێی پێداویستیەكانی ڕۆژانەی بزاوتەكەی بە ڕاڤەی خۆیەوە دەقەكان چارەسەر دەكات، تەنانەت دووفاقێتی سیاسییان لە هەمبەر بەكاردەهێنێت، بە میزاجی ڕۆژانەی بەرژەوەندییە سیاسیەكانەوە مامەڵەی ڕۆژ لەگەڵ دەقەكاندا دەكات، ئەمەش وای لێ دەكات ڕووناكبیرانە لە شتەكان نەڕوانێت و فكری هەمیشە ئامادە بێت بۆ پاشگەزبوونەوە لە وتەو بڕیارەكانی پێشتری.. بەتایبەتیش لەوانەدا كە پێوەندیدارن بە ئازادی بڕوا یان بە مافەكانی ئافرەتان یان بە مافی ئەوانەی ئیسلام نین، بۆیە یان فڕوفێڵ دەكرێت بۆ شاردنەوەی ئامانجی لە ناخدایە، یان بە كاتی لەو دەقانەی سیاسی ناكەونەوە دەسبەرداردەبێت وەك ئەوەی هەر بوونیان نەبێت، ناشیانخاتە بەر تیشكی دیالۆگی ئاشكراوە.
* گرنگترین شتێك كە ئیسلامیەكان ئامانجیانە، چەسپاندنی شەریعەتی ئیسلامیە، ئەمە لەگەڵ مافەكانی مرۆڤدا بە پێچەوانە ناكەوێتەوە؟
ـــ حزبی ئیسلامی سزا گەیەنەرە نەك مافپێدەر، تەنیا شەریعەتی ئیسلامییە كە لای ئیسلامیەكان ڕژێمی ئیسلامی جیا بكاتەوە، ئەمەش بە لای بەرفراوانترین كەرتەكانی ئیسلامیەكانەوە دیارە كە چۆن سزاكان تا دوا سنوورو ئاست دەگەیەنن، وەك چۆن لە فەرموودەی پێغەمبەردا هاتووە«إنما أهلك الذين قبلكم، أنهم كانوا إذا سرق فيهم الشريف تركوه...، وإذا سرق فيهم الضعيف أقاموا عليه الحد»
ئێستاش زۆر لە ئیخوانەكان بە ناوی ئایینی ئیسلامیەوە سزای دوا سنوور بۆ تاكەكان دادەنێن و ئەمەش دەیانكاتە ڕژێمێكی وا كە نەتوانن ماف و كەرامەتی مرۆڤ و بەختەوەری و پێشكەوتنیان دەستەبەرو مسۆگەر بكەن، لە بەرانبەریشدا زۆر سیستمی دیموكراتی و عیلمانی هەن كە سزاتوندەكان وەلا دەنێن و ڕێز لە كەرامەتی مرۆڤ دەگرن، بە لای خودی موسڵمانان خۆشیانەوە ئەو سیستمە دیموكراتیانە كاریگەرییان زیاترەو پێی سەرسامن، بۆیە موسڵمانان دەنگ بە عیلمانیەكان دەدەن، تا بەو شێوەیە لە ژێر جەورو ستەمی حزبە فەرمانڕەوا ئیسلامیەكان هەوڵی ڕزگاربوون بدەن و ڕوو بكەنە وڵاتانی خۆرئاوایی دیموكرات و عیلمانی، هیچ عاقڵمەندێكی ئیسلامی نییە لە دنیادا، سویسرا بگۆڕێتەوە بە سۆدان و ئێران و سعودیە..
خۆ ئەگەر ڕژێمی سیاسی ڕژێمێكی گرێبەست بێت، ئەركی فەرمانڕەوایان پێویستە نەهێشتنی برسێتی و فەراهەمكردنی پیشەو كار بێت، ئەگەر هەر ڕژێمێكی ڕەگداكوتاو لەسەر فەراهەمكردنی مافەكان بە شێوەیەكی ئیستسنائی و لاوەكی ڕاهێنرابێت، سزاكان لە ناو بونیادەكە خۆیدا بوونیان دەبێ، ئەگەر بچەسپێنرن ئەوا لەسەر بناغەی یەكسانی و دادپەروەری و بەزەیی سزای كەسەكان دەدرێت، ڕێكەوت نییە كە ئەوانەی لە دەوڵەتێكی ئیسلامی خۆشگوزەراندان هەڵدەستن بە چەسپاندنی سزاكان تا سزادانی ئەوانی تر لە ژێر ناوی موقەدەسدا ببێتە پاسەوانی بەرژەوەندییە كەسییەكانیان، هەر ڕژێمێك لە ڕێی سزاكانەوە ڕەوایەتی بە هێزو جەبەرووتی خۆی بدات، بە لای خەڵكیەوە لەم سەردەمی چەسپاندنی مافەكانی مرۆڤدا سەرنجڕاكێش نابێت..
*چۆن تەماشای فەرمانڕەوایەتی ئیسلامیەكان دەكەیت بە پێوەری پراكتیكاڵی سۆدانی؟
ـــ حوكمی ئیسلامی سودان لە جیهانی ئیسلامیدا بزاوتێكی ئاوارتەیە، لە ناو زەمینەیەكی لێبوردەیدا دروست بووە، وەك بزاوتەكانی هاوشانی خۆی نەكەوتۆتە بەر لێدان و چەوساندنەوە، سەركردایەتی ئەو بزاوتەش بەراورد بە ئیسلامیەكانی تر كراوەتربوون، لە باشترین زانكۆكانی خۆرئاوا دەرچوون و كەلتووری ئیسلامگەراییان تێكەڵ بە زانست كردووە، چەندینجار لە حوكمداریی بەشدارییان كردووە، لە 30 یۆلیۆی ساڵی 1989 بۆ ماوەی بیست ساڵێك حوكمیان كەوتە دەست، بەڵام ئەزموونی ئەوانیش لە مێژووی سۆداندا خراپترین ئەزموونی حوكمە
* ئەوە چۆن بوو؟
ـــ ئەزموونی ئیسلامیەكانی سۆدان شكستی خوارد، ڕژێمە سیاسیەكە كەوتە وێزەی گیانی حەسەن تورابی دامەزرێنەرەكەیان، چونكە لە گۆڕەپانی ئەخلاقیدا شكستخواردوو بوون و سۆدانیان گەیاندە پێنجەمین دەوڵەتی گەندەڵ لە دنیادا، ئەوەش لە ڕاپۆرتی شەفافیەتی نێو دەوڵەتی هاتووە كە لە هەموو مێژووی هاوچەرخی سۆداندا گەندەڵێتی وەها وێنەی نەبووە زۆربەی سەركردە ئیسلامیەكانیش گەواهی بۆ ئەو ڕاستییە دەدەن..
گەندەڵبوون وەك دیاردەیەكی سەرتاپاگیری لێ هاتووە، بووەتە ڕژێمێكی دامودەزگایی كراو، هەڵە نە لە لادانی كەسەكانەوەیە، نە لە فیتنەگێڕی ناوخۆیی، بەڵكو لەو فیكرە باوە گەندەڵانەیە كە ڕژێمەكەی لەسەر بونیاد نراوە،نەیانتوانیوە چاودێری بخەنە سەر پەرلەمانێكی هەڵبژاردەی پاك و بێگەرد، نەیانتوانیوە دادگا سەربەخۆ بكەن و ئازادییان فەراهەم نەكردووە بۆ ڕاگەیاندن و سیستمی كارگێڕی و ژمێریاری تازەیان نەخستۆتە گەڕو تاد، دواتر بە جینۆسایدكردن كەوتە وێزەی سۆدانیەكان و مافی ژیانی لە خەڵكانێكی زۆر زەوت كردو لەسەر ئیتنی و ناسنامە خەڵكیان دەكوشت و گوندەكانی دەسووتان و مناڵانیان فڕێ دایە ناو ئاگردانەوەو ئافرەتیان هەتك دەكرد، هەموو ئەمانە لە ڕاپۆرتە جیهانیە باوەڕپێكراوەكاندا تۆماركران، ئۆردوگاكان زیاتر لە دوو ملیۆن سۆدانی تێدا خزێنرابوون، چی وای لە دوو ملیۆن مرۆڤ كردووە كۆڕەو بكەن و ماڵ و حاڵی خۆیان جێبهێڵن، ڕژێم دەیووت ئەوانە شێت بوون، باشە شێت بوونی دوو ملیۆن مرۆڤ ئایا موسائەلەیەكی تەواوی كەلتووری سیاسی لە دوا نابێت، ئەوانە ڕووبەڕووی توندوتیژی ئەخلاقی و ئایینی و مرۆیی بوو بوونەوە..
جینۆسایدەكەش فرە هۆكاربوو، لەوانە هۆكارە ئیدیۆلۆژییەكەی كە مافەكانی دەلەوتاندن لەوانەش مافی لێسەندنەوەی ژیان لە ئۆپۆزسیۆن، یان ئەو ئیدیۆلۆژیەتەی وەك ئامڕازێكی گەردوونی بۆ پیادەكردنی سیاسەت، توندڕەوێتی تەقدیس دەكرد، هەموو ئامڕازێكی لا ڕەوایە بۆ گەیشتن بە ئامانجی موقەدەسی باڵا، كە ڕەوایەتی بە دەسەڵاتەكەی خۆی دەسپێرێت بە هەنجەتی داواكارییەكانی ئاسمان نەك بە پێی پێداویستیەكانی سەر زەوی و مرۆڤ و مافەكان و ئازادییەكان و پەرەپێدان و خزمەتگوزارییەكانی..
* ئایا ئەمە بە واتای شكستهێنانی چارەنووسی هەموو ڕژێمێكی ئیسلامیە لە هەر شوێنێكی جیهاندا؟
ـــ ئەگەر هەموو دەسەڵات لای ئیسلامیەكان كۆبێتەوە ئەوا بەڵێ، ئەوەتا كراوەترین دەسەڵاتی ئیسلامی لە سۆدان دەرئەنجام گەیاندییە جینۆسایدكردنی ئەوانی تر، كەواتە دوور نییە ئەوانی تریش ئەگەر هەموو دەسەڵات لە بن دەستیان بێت، بیگەیەننە لەناوبردنی مافە سیاسی و مەدەنیەكان..
* ئەی چۆن ئەم ئەزموونە شكستخواردووەی سۆدان بۆ ئیخوانەكان دەبێتە پەند
ـــ ئەگەر ئیسلامیەكان دەرئەنجامێكی لۆژیكی جیاواز لەو ئەنجامە شكستخواردووە لە ڕێی ڕێگەچارەی فكری و ئاڕاستە سەرەكییەكانەوە لە پێش چاویان دابنێن، چارەسەر ئەوەیە میانڕەو بن وەك موسڵمانی دیموكراتی، سرووش لە بەهای ئایینی وەربگرن و لەوە تێبگەن كە هەموو حەقیقەت لای ئیسلام نییە بە تەنیا، ئەم سرووشەیان لەسەر بناغەی( لا إكراه فى الدين ) و( أنتم أعلم بشئون دنياكم ) دابڕێژنەوە، حیكمەتی مرۆڤایەتی وا دەخوازێت وەك باشترین سیستمی سیاسی هاوچەرخی مرۆڤایەتی دیموكراتیەت بەرز ڕابگرن..