پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان كە لە ناو پەرلەمانی كوردستان بە دەنگی 96 پەرلەمانتار لە كۆی 97 پەرلەمانتار پەسند كراوە و ئامادەكراوە بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان راپرسی لەسەر ئەنجامبدات، ئێستا لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە داوا دەكرێت پرۆژەی رەشنووسی دەستوور جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، هەروەها مەسەلەی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پرسێكی گەرمی دیكەی گۆڕەپانی سیاسیی ئێستای كوردستانە، بۆ بەداداچوون لەسەر ئەم پرسە و وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەی كە خەڵك مەبەستێتی لە وردەكارییەكانی ئاگادار بێت، دیدارێكی كراوەمان لەگەڵ بەڕێز د.كەمال كەركوكی ئەندامی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان و جێگری سەرۆكی پەرلەمان لە خولی دووەم و سەرۆكی پەرلەمان لە خولی سێهەم ئەنجامدا، ئەمەش لەبەر ئەوەی د.كەمال لەماوەی دووخولی پەرلەماندا كە جێگر و سەرۆك بووە، لەنزیكەوە ئاگاداری پرۆژەی نووسینەوەی رەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان بووە، لەم چوارچێوەیەدا چەندین پرسمان وروژاند و بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* ماوەیەكە قسەو باسی زۆر لە پرۆژەی دەستوور دەكرێت، هەندێك لایەن بەو جۆرە باسی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان دەكەن، وەك ئەوەی ئەم پرۆژە دەستوورە، پارتی خۆی بە تەنیا داینابێت و ئێستاش دەیەوێت بەسەر خەڵكدا بیسەپێنێت، بۆیە بەو سیفەتەی بەڕێزتان جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بوون و پاشانیش سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بوون. بۆیە حەزدەكەین باسی ئەوەمان بۆ بكەیت، ئایا چۆن ئەم پرۆژەیە داڕێژراوە و چۆن پەسندكرا بۆ ئەوەی بۆ ریفراندۆم ئامادەبكرێت؟
- سەبارەت بە پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان، من پێم باشە لەو خاڵەوە دەست پێبكەم، كە زۆر جار گوێمان لێبووە دەڵێن ئەم پرۆژە دەستوورە بەپەلە ئامادەكراوە، بەڵام راستییەكەی بەو جۆرە نییە، لەبەر ئەوەی ئامادەكردنی ئەم پرۆژە دەستوورە ماوەی حەوت ساڵی خایاندووە، (7 ساڵیش ماوەیەكی كەم نییە) لەخولی یەكەم و دووەمی پەرلەمانی كوردستان لیژنەی داڕشتنی دەستوور لەگشت لایەنە سیاسیی و ئایینیی و نەتەوەییەكان كە لەناو پەرلەمان بوونیان هەبوو، لە نوێنەری هەموویان لێژنەكە پێكهاتبوو، هەروەها لەو لیژنەیەدا پسپۆڕانی یاسای دەستووریی لە دەرەوەی پەرلەمانیشی لە خۆگرتبوو، هەتا ئەم پرۆژەی دەستوورەیان ئامادەكرد، دوای ئەوەی ئەم پرۆژەیە ئامادەكرا، لە پەرلەمان خوێندنەوەی بۆ كراوە، پاشان لە هۆیەكانی راگەیاندندا بڵاوكرایەوە بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان بە سەرنج و پێشنیارەكانیان زیاتر دەوڵەمەندی بكەن، بۆ ئەمەش زیاتر لە 5000 سەرنج و تێبینی و پێشنیار لەلایەن خەڵكی ئەكادیمی و كۆمەڵگای مەدەنی و سیاسیی و ئایینی و رۆشنبیران و هاووڵاتییانەوە لەسەر ئەو پرۆژەیە هەبووە، ئەم سەرنج و تێبینییانە هەموویان تەبیوب كران و لەبەر چاوگیران، ئەوجا ئەمانە هەموویان خرانە بەردەستی كۆمەڵێك پسپۆری بواری دەستووری نێودەوڵەتی، ئەوانیش دوای ئەوەی چەندین رۆژ لە هەرێمی كوردستان تاوتوێی پرۆژەكەیان كرد، هەندێك سەرنج و تێبینییان هەبوو، ئەوانەی ئەوانیش بەهەند وەرگیران، ئەمە بێجگە لەوەی هەر لەسەرەتاشەوە بۆ ئامادەكردنی ئەم پرۆژە دەستوورە و سوود وەرگرتن لە دەستووری وڵاتانی فیدرالی و غەیرە فیدرالی 45 شێوازی دەستووری وڵاتان تەرجەمە كران، بۆ ئەوەی لە داڕشتنی پرۆژەكە سوودی لێ وەربگیرێت، پێشتر برادەرانی یەكگرتوو و كۆمەڵ هەندێك تێبینیان هەبوو، ئەوان ئەم تێبینییانەی خۆیانیان بردبووە لای جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بەڕێزیشی رەزامەندی لەسەردا و سەرنج و تێبینییەكانی ناردەوە بۆ لیژنەی داڕشتنی پرۆژەی دەستوور، دوای دیراسەتكردنیان ئەو سەرنج و تێبینییانەش بە هەند وەرگیران، هەردوو لایەنی یەكگرتوو و كۆمەڵیش رەزامەند و خۆشحاڵ بوون، هەردوو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بە تێكڕای دەنگ موافق بوون، كە ژمارەیەك لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانی ئەوكات، ئێستە لە سەركردایەتی بزووتنەوەی گۆڕانن ئەوانیش هەموو موافق بوون و رۆڵی كاریگەریان هەبوو تا پرۆژەكە بەوشێوەیە ئامادە بكرێ و، بە وردی ئەوان و گشت لایەنە سیاسی و ئایینی و نەتەوەیی ناو كوردستان لە نووسینەوەی پرۆژەی دەستوور ئاگاداربوون و زۆریش لایان پەسند بوو، پاش ئەم هەموو ئامادەكارییە 36 لایەنی سیاسیی كوردستانی چی ئەوانەی لە پەرلەمان نوێنەریان هەبوو یان ئەو لایەنانەی لە پەرلەمان نوێنەریان نەبوو، لەسەر ئەم پرۆژەیەی دەستوور كۆك بوون و پەسندیان كردووە، دوای ئەمانە گەڕایەوە ناو پەرلەمان بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت، لەو دانیشتنەدا 97 پەرلەمانتار ئامادەبوو، بڕگە بە بڕگەی مادەكانی ناو پرۆژە دەستوورەكە خوێنرایەوە، دوای خوێندنەوە 96 كەس دەنگی بەو پرۆژە دەستوورە داوە، بۆ ئەوەی راپرسی لەسەر بكرێت، هەر ئەمە خۆی بۆخۆی ئەوە دەگەیەنێت كە گشت لایەنە سیاسییەكان كۆك و هاودەنگ بوونە لەوەی ئەم پرۆژەیە بدرێتە ریفراندۆم، بۆ ئەمەش یەك ملیۆن دانەی بە زمانەكانی كوردی و عەرەبی و تو‌ركمانی و سریانی چاپكرا و لەگەڵ فۆرمی خۆراك دابەشكران، بۆ ئەوەی هەموو هاووڵاتییەكی كوردستان ئەم پرۆژە دەستوورەی لابێت و بیخوێنێتەوە و پاشان دەنگی لەسەر بدات، هەروەها هەندێك بەڕێز هەن كە ئێستا لە ئۆپۆزسیۆنن و دەڵێن ئەم پرۆژە دەستوورە باش نییە، خۆیان دەنگیان داوە و هەم بەشداری ئامادەكردنی بوون و هەم چ وەكو لایەنی سیاسی و چ وەكو نوێنەریان لە پەرلەمان موافق بوون و دەنگیان پێداوە، بە ئارەزووی خۆیان بەبێ هیچ فشارێك، دەنگ و رەنگیشیان هەیە كە لەناو هۆڵی پەرلەمان ئەم پرۆژە دەستوورەی پەسند كردووە، زۆر بەخۆشحاڵییەوە لە پەسەندكردنی پرۆژەكەیان روانیوە.
ئێستاش كە باس لەوە دەكرێت ئەم پرۆژەی دەستوورە جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ ناو پەرلەمان، ئەوا لێرەدا بەڕاشكاوی دەڵێم هیچ دامەزراوەیەك یان لایەنێكی سیاسیی، یاسا رێگەی پێنادات كارێك بكات بۆ گەڕانەوەی پرۆژەی دەستوور بۆ پەرلەمان، لێرەدا جێگەی خۆیەتی بپرسین بۆ یاسا رێگەی پێنادات؟ لەبەر ئەوەی هەر پرۆژەیەك لەناو پەرلەمان دەنگ بێنێت و دەربچێت تاكو نەگاتە قۆناغی كۆتایی و ئیصدار نەكرێت، رێكارێكی یاسایی نییە رێگەی پێبدات بیگێڕێتەوە بۆ ناو پەرلەمان، بەهیچ شێوەیەكیش یاسا رێگای بەهیچ كەس و دامەزراوەیەك و لایەنێك نەداوە كە ماف و دەسەڵاتی ئەو كارەی هەبێت. چونكە ئەگەر ئەمە بكەیت ئەوا بنەمای یاسادانان و عورفی پەرلەمانی تێكدەدەیت، لە هیچ پەرلەمانێكی دنیای دیموكراتی ئەم كارە نەكراوە و لەهەرێمی كوردستانیش بە درێژایی تەمەنی پەرلەمان كاری لەو جۆرە نەكراوە، لەبەر ئەوە تەنیا لایەن كە مافی ئەوەی هەبێت ئەم پرۆژە دەستوورە بگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان خەڵكی كوردستانە و تەنیا خەڵكی كوردستان ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە ئەم دەستوورە رەتبكاتەوە و بینێرێتەوە بۆ پەرلەمان، بۆیە ئێستا ئەم پرۆژە دەستوورە مافی خەڵكی كوردستانە دەنگی لەسەر بدەن، ئەوجا پەسندی بكەن یان رەتی بكەنەوە، ئەگەر پەسندیان كرد ئەوا دەبێتە دەستووری كوردستان، و دوای یەك مانگ ئەو دەستوورە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، خۆ ئەگەر پەسندیان نەكرد، ئەوا جارێكی دیكە پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی دیكە سەرلەنوێ پێكدەهێنێتەوە و سەرلەنوێ پرۆژەی دەستوور دەنووسرێتەوە و دوای ئەوەی پەرلەمان پەسندی دەكاتەوە و دووبارە دەخرێـتەوە راپرسییەوە.


* باشە ئەگەر پێویست بوو ئەم دەستوورە چەند بڕگەیەكی بگۆڕێت یان دەستكاری بكرێت، ئایا دوای ئەوەی ئەم پرۆژە دەستوورە پەسند دەكرێت بواری ئەوە دەبێت دەستكاری بكرێت؟
- بۆ مەسەلەی گۆڕانكاری یان هەموار كردن، لەناو پرۆژەكە میكانیزمێك بۆ ئەمە دانراوە و تیایدا ئاماژە بەوە كراوە، ئەگەر یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان یان لەسەر پێشنیاری سەرۆكی هەرێم و ئەنجوومەنی وەزیران داوا لەپەرلەمان بكەن كە دەستوور هەموار بكرێتەوە، ئەوا دەبێت دوو لەسەرسێی ئەندامانی پەرلەمان دەنگی بۆ بدەن ئەو كات داخوازییەكە بۆ هەمواركردن پەسەند دەكرێت و پاشان ئەو ماددانە دەخرێنەوە ریفراندۆم بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان پەسندی بكەنەوە.


* دوای پەسندكردنی دەستوور لەلایەن پەرلەمانەوە، بڕیار بوو لە رۆژی 25/7/2009 هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمان بخرێتە دەنگدانەوە، بۆ ئەو كات پرۆژەی دەستوور نەخرایە دەنگدانەوە؟
- ئەوكات كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق ئاستەنگیان بۆ دروستكرد، ئەوكات من خۆم لەگەڵ فەرەج حەیدەری سەرۆكی ئەوكاتی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لەناو تەلاری پەرلەمانی كوردستان دانیشتم و پێیم وت: كەی راپرسی لەسەر دەستوور ئەنجامبدرێت؟ ئەو پێی وتم هەندێك لە ئەندامانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ئاستەنگ دروست دەكەن و كە دێنە سەر ئامادەباشی بۆ ئەوەی لە كۆمسیۆن كۆبینەوە و بڕیار وەرگرین راپرسی لەسەر پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان بكەین، بەشێكیان خۆیان دەدزنەوە و پێمان دەڵێن ئەمە پرسێكی سیاسییە و ناكرێت، دوای ئەوەی هەڵبژاردن كراو دووبارە پەرلەمان هەڵبژێردرایەوە و من بوومە سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، هەوڵمدا كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كوردستان دابمەزرێنین و خۆمان كۆمسیۆنی خۆمانمان هەبێت، بۆیە داوامان لە پەرلەمانی كوردستان كرد كە پرۆژەیەك ئامادە بكەن بەناوی پرۆژەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان، لەسەر ئەمەش كێشە دروستبوو، دوای ئەوەی چوار ماددەی ئەم پرۆژەیە دەنگی لەسەر درا، پەرلەمانتارانی گۆڕان داوایان دەكرد كە دەنگدانەكە بۆ هەڵبژاردنی ستافی ئەنجوومەنی كۆمیسۆنەكە بەدەنگی دوو لەسەر سێی پەرلەمانتاران بێت، لیستی كوردستانیش داوایان دەكرد بە زۆرینە بێت، بۆ ئەوەی كێشەكە گەورەتر نەبێت رامانگرت، هەتا زۆرتر گفتوگۆی لەسەر بكرێت و رێكبكەوین، بۆ دەستەی كۆمسیۆنەكە چووینە لای بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ئەو سەبارەت بە زۆرینە و دوو لەسەرسێ وتی: بۆ بە ئیجماع نەبێت، بەڕێز جەنابی سەرۆكی هەرێم راشكاوانە ئاماژەی بەوەكرد لەبەر ئەوەی مەسەلەكە پەیوەندیی بە هەڵبژاردنەوە هەیە، ئایا لەم كوردستانە 9 -11 كەستان دەستناكەوێت كە ئیجماعی لەسەر بكەن و جێگەی رەزامەندیی هەموو لایەكتان بێت؟، لەسەر ئەمە رێككەوتن، كە گەڕاینەوە فراكسیۆنی گۆڕان كێشەی تریان هێنایە پێشەوە، ئیتر دواخرا، بۆیە لەلایەك، خۆمان كۆمسیۆنمان نییە، لەلایەكی دیكەشەوە بەغدا ئاستەنگیان بۆمان دروست دەكرد، زۆر رووداوی تریش هاتنە پێش، لەبەر ئەم هۆیانەوە دواكەوت و ریفراندۆمی لەسەر نەكرا.


* بۆچی حكومەتی فیدرالی ئاستەنگ بۆ ریفراندۆم لەسەر پرۆژەی دەستووری كوردستان دروست دەكات، ئایا كوردستان مافی خۆی نییە دەستووری هەبێت؟
- لەكاتی نووسینەوەی پرۆژەی دەستووری عێراق شاندی هەرێمی كوردستان كە پێكهاتبوو لە شاندی پەرلەمانی كوردستان و لایەنە سیاسیی و ئایینی و نەتەوەییەكانی ناو هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی رێزدار كاك مسعود بارزانی، لە بەغداش بەڕێز مام جەلال سەرۆك كۆماری عێراق و نوێنەرانی كورد لە بەغد یەكترمان گرت، پێكەوە وەك یەك تیم وەكو وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ بەشداری لە نووسینەوەی پرۆژەی دەستووری عێراق بەشدار بووین، كە دەستووری عێراق نووسرایەوە هەندێك شت كە لانی كەمی مافەكانی گەلی كوردستان بوو، گوشار كرا لەو دەستوورە تۆمار كرا، پێموایە لە نێو هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی عێراق، كەسانێك هەن ئەو بڕگانەیان پێ خۆش نییە كە لەدەستوورەكەدا چەسپێنراوە، بۆیە بەهەموو شێوەیەك هەوڵیانداوە و بەردەوامیشن كە ئەوانەی مافی هەرێمی كوردستانە، جێبەجێ نەكرێت، بۆیە كاتێك پرۆژەی دەستووری كوردستان بەشێوازێكی رێكوپێك و لە بەرژەوەندی خاك و گەلی كوردستان و مافی تاك و ئازادییەكان و فرەنەتەوەیی و ئایینی و پرۆسەی دیموكراسی و یەكسانی داڕێژراوە، و لە دەستووری عێراقیش مافی پێدراوە كە دەستووری تایبەت بە هەرێمی كوردستانی هەبێت، ئەوا ئەوانە نایەنەوێت ئەو مافانە جێبەجێ بكرێن و نایانەوێت كوردستان ببێتە خاوەنی دەستوور و كیانێكی تەواو، هەر بۆیە ماددەی 140ی دەستووریش یەكێكە لەو ماددە دەستووریانەی كە پەیوەندیی بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان هەیە، هەروەها یاسای نەوت و گاز، كێشەی پێشمەرگە و سەرژمێری، ئەنجوومەنی فیدرال ئەمانەیان هەموو دواخست، كە هەمووی لە دەستووری عێراقدا هەن، ئەمەش مانای ئەوەیە پێیان خۆش نییە هەرێمی كوردستان ببێتە كیانێكی دەستووری تەواو. ئەگەر ئەم هۆكارانە نەبێت، بەپێی دەستووری عێراق بوار دراوە هەموو هەرێمەكان لە عێراقدا دەستووری خۆیان هەبێت، هەرێمی كوردستانیش كە یەكەم و تەنیا هەرێمی فیدرالییە لە عێراق مافی خۆیەتی دەستووری خۆی هەبێت بەپێی مادەی (120) لە دەستووری هەمیشەیی عێراق. بۆیە كە ئاستەنگ دروست دەكەن مانای وایە مەسەلەكە رق و كینە و سیاسییە، چونكە ئەگەر دەستوورمان هەبێت هەنگاوێكە بۆ ئاییندەیەكی باشتر.


* ئەی كەواتە كەموكورتیی ئەم پرۆژە دەستوورە چییە، وا ئێستا هەموو داوا دەكەن بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و بەتەنیا پارتی داوا دەكات نەگەڕێتەوە، ئایا بۆچی ئێستا ئۆپۆزسیۆن دەڵێت پارتی بەتەنیا پێ لەسەر ئەم مەسەلەیە دادەگرێت؟
- پارتی پارێزگاری لە مافی میللەت و یاسا دەكات، هەر بۆ ئاگاداری ئەم پرۆژە دەستوورە 36 لایەن پەسەندی كردووە، ئەمە قسەی ئەو لایەنانەیە كە دەیانەوێت بەنایاسایی پرۆژەی دەستوور بگەڕێننەوە پەرلەمان، خۆ مەرج نییە ئەوان هەرچی دەڵێن راست بێت، لەلایەكی دیكەوە ئەوان ناڵێن پرۆژەی دەستوور كەموكورتی تێدایە، زۆر باشە خۆ هەرچی مرۆڤ خۆی بینووسێت لەهەموو روویەكەوە تەواو نییە، هەر كەموكورتی تێدا دەبێت، با ئەم پرۆژەیە بخرێتە دەنگدانەوە، ئەگەر گەلی كوردستانیش پەسندی بكات و ببینە خاوەنی دەستووری خۆمان، پاشان ئەو بڕگانەی كەموكورتییان تێدایە چاكی دەكەین و هەمواریان دەكەینەوە، و ئەگەر گەلی كوردستان رەتی بكاتەوە ئەوا دووبارە دەستەیەكی تر دادەنێین بۆ ئامادەكردنی پرۆژەیەكی تری دەستوور. هەندێكیش قسەیان دەكرد بەوەی گوایە دەستوور بۆ نەوەكانی داهاتوو دادەنرێت، لێرەدا دەڵێم دەستوور دادەنێین بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان ببێتە خاوەنی دەستووری خۆی و تەكاملی كیانەكەمان بكات زیاتر، بەس پرسیار لێرەیە بۆچی كوردستان و خۆمان و نەوەكانی دوای خۆمان نەبینە خاوەنی دەستووری خۆمان؟ با نەوەكانی ئاییندەشمان وەك لەم پرۆژەیە رێگەیان پێدراوە لە هەركاتێك بەپەسەندیان زانی بە گوێرەی زروف و بەرژەوەندی میللەتەكەمان لەو سەردەمە بتوانن هەمواری بكەنەوە، بەوشێوەیە دایبڕێژن كە لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتی بێت و ئەوان پێیان باش بێت، بەڵام لە ئێستاوە بۆ خۆمان بكەینە مێردەزمە بەسەر نەوەی داهاتووەوە، گەنجی داهاتوو بیریان لەئێمە كراوەتر دەبێت، باخۆیان دەستوورەكە وا هەموار بكەنەوە كە لەگەڵ سەردەمی خۆیان بگونجێت، لێرە وا دەبینم ئەمە بەهانەیەكە تەنیا بۆ بەرژەوەندی تەسكی حزبایەتی ئێستا، ئیتر هەر جارەو بابەتێك بە بەهانە دەهێنرێتەوە، جارێك دەوترێت پێشەكیەكەی زۆرە، جارێك دەوترێ باسی جینۆسایدی تێدا كراوە، باشە بۆ حەرامە بە دنیا بڵێین و بنووسین و تۆماری بكەین كە گەلەكەمان تووشی جینۆساید و كیمیاباران و ئەنفال بووه و ئەو میللەتەش بەردەوام لە خەباتدا بووە‌، ئەمە كوێی شەرمە ئایا ئەمە حەقیقەت نییە؟، ئێمە دەزانین كە بووینە خاوەنی دەستوور، دەستوورەكەمان دەچێتە ئەرشیفی گشت وڵاتان و رێكخراوەكانی جیهان و دەیخوێننەوە، با بزانن گەلی كورد تووشی جینۆساید بووە و چی بەسەرهاتووە و ئێستا چی دەكەن.
هەر بۆ نموونە سویسرا یەكێكە لە وڵاتە دیموكراتییەكان لەماوەی (50) ساڵ (25) جار دەستوورەكەیان هەموار كردۆتەوە، ئەمە مانای ئەوەیە خۆ مەرج نییە كە دەستوور خرایە ریفراندۆم و پەسند كراو بووینە خاوەنی دەستوور ئیتر ئەو دەستوورە هیچ دەستكاریی ناكرێت، بەڵی دەستكاریی دەكرێت و هەمواریش دەكرێتەوە، پرۆژەی دەستووری كوردستان پرۆژەیەكی نەرمە(مرن‌) هەمواركردنەوەشی زۆر ئاسانترە لە هەمواركردنەوەی دەستووری عێراق.


* كەواتە پێداگیریی ئەو لایەنانە لەسەر چییە؟
- ئەوان پێداگیریی لەسەر ئەوە دەكەن كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت نەك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكی كوردستانەوە، ئەمەش بۆ بەرژەوەندی حزبەكانیانە نەك بۆ بەرژەوەندی خەڵكی كوردستان، ئەم بیرۆكەیە سەرناگرێت، چونكە نایاساییە و دژی پرۆسەی دیموكراسییە و دژە بە بنەمای یاسادانان و عورفی پەرلەمانی، لەم قۆناغە لەبارەی ئامادەكردنی پرۆژەكەی دەستوور و رێكارە یاساییەكانی پەرلەمان، لەهەمووی گرنگتر دژ‌ بەمافی خەڵكیشە، چونكە‌ مافی خەڵكه ئەم پرۆژەی دەستووره لایەنە سیاسییەكان و كۆمەڵگای مەدەنی و ئەكادیمی و لایەنەكانی نەتەوەیی و ئایینی كاری خۆیان تەواو كرد، لیژنەی ئامادەكاری دەستوور و پەرلەمانیش بە ئەمانەتەوە كاری خۆی تەواو كرد، سەرۆكی هەرێمیش كاری خۆی تەواو كرد، ئەم ئەمانەتە گرنگە دراوەتە میللەت ئێستا بە چ مافێك ئەو حەقە لە میللەت وەردەگریتەوە؟‌ بە دەنگدانی ئەوان دەبێتە دەستوور یان نابێتە دەستوور، لە هەموو لایەنەكانی سیاسی ناو كوردستان و ئەو كەسانەشی كە سەر بەهیچ حزب و لایەنێك نین كەسانی دڵسۆزن و لەگەڵ بەرژەوەندی خەڵكی كوردستاندان، و پێیان باشە سەرۆكی هەرێم راستەوخۆ لەلایەن خۆیانەوە هەڵبژێرێت نەك لەلایەن لایەنە سیاسییەكانی ناو پەرلەمان، لەبەر ئەوەی هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن پەرلەمانەوە لەبەرژەوەندیی هاووڵاتیانی كوردستاندا نییە، چونكە ئەوجا دەبێتە سەرۆكێك، بەڵام حزبەكان بۆ بەرژەوەندی و ئیمتیازات سەفقەی لەسەر دەكەن، میللەتیش تێیدا زەرەرمەند دەبن، لەلایەكی دیكەوە هەر ئەم بەڕێزانەی ئێستا داوا دەكەن سەرۆك لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت، كاتێك لە خولی دووەمی پەرلەمان، سەرۆك لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرا، دەیانووت هەڵبژاردنی سەرۆك لە پەرلەمانەوە سەفقەی سیاسییە لە نێوان حزبەكان، بۆیە وا بیركرایەوە و واش بڕیاردرا با خەڵكی كوردستان خۆی راستەوخۆ بەدەنگدانی نهێنی لەلایەن تاكی دەنگدەرەوە خۆی سەرۆكی خۆی هەڵبژێرێت، نەك دەنگ بدات بە كەسێك یان لایەنێك بەوەكالەت لە باتی ئەوان سەرۆك هەڵبژێرن، بەڵام ئەوان ئێستا دەیانەوێت بیگێڕنەوە بۆ پەرلەمان، چونكە وا دیارە و روونه بۆیان كە حزبەكان‌ ناتوانن سەفقەی لەسەر بكەن، ئەگەر لەلایەن میللەتەوه بێت، ئیتر بۆیە هەوڵ دەدەن بە نایاسایی بیگەڕێننەوە پەرلەمان، تاكو بخرێتە بەر سەفقەی سیاسی حزبەكان، ئەوجاش دەكرێت كاریگەری دەرەوەشی لەسەر بێت، بەڵام ئەگەر میللەت هەڵیبژێرێت، ئەوا میللەت لەگەڵ كەس سەفقە ناكات، كە بە زەرەری كوردستان تەواو بێت، بڕیاری گەل دروست و پاك دەبێت.


* بەڵام زۆر كەس دەڵین پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان كە سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژرێت، پێچەوانەی دەستووری عێراقە، ئایا ئەمە چۆنە؟
- ئێمەش هەرێمێكی فیدرالین، ئەمە مانای ئەوە نییە ئێمە ببینە كۆپییەكی بەغدا، ئەگەر وابوایە ئیتر چ پێویستمان بە داڕشتنی دەستووری هەرێمی كوردستان هەبوو، هەر بە دەستوورەكەی بەغدا كارمان دەكرد، ئێمە هەرێمێكین تایبەتمەندیی خۆمان هەیە، مێژووی تایبەتیی خۆمان هەیە، لەسەر خاكی خۆمان، كولتووری خۆمان و ئایینی خۆمان و نفوسی خۆمان، تووشی جینۆساید بووینە، بۆیە ئێمە بیردەكەینەوە چی بۆ خۆمان باشە ئەوە بكەین، ئەو دەستوورەی عێراق 9 خاڵی لێ دەربچێت كە دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی فیدرالین، باقییەكەی دیكەی ئەوە مافی هەرێمەكانە چۆن حوكمڕانیی خۆیان رێكدەخەن، لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین پرۆژەی دەستوورەكەمان دژ بە دەستووری عێراق نییە، بەڵكو جیاوازی لە هەندێك بابەت لەگەڵدا هەیە، ئەویش زۆر سروشتییە.


* ئەگەر بە دیاریكراوی ئەو پرسیارە بكەم ئایا ئێوە وەك پارتی دیموكراتی كوردستان، دەتانەوێت ریفراندۆم لەسەر پرۆژەی دەستوور بكرێت؟
- بە تەئكید ئێمە وەك پارتی دیموكراتی كوردستان لەگەڵ ئەوەین هەرێمی كوردستان ببێتە خاوەنی دەستووری خۆی. ئەو پرۆژەیەش بە رێگایەكی یاسایی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەمەش ئێستا مافی خەڵكی كوردستانە و نابێ زوڵم لە خەڵكی كوردستان بكرێ و ئەو مافەیان لێ زەوت بكرێت، وەك لایەنێكی سیاسی كە بۆ بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كوردستان دروست بووین، ئێستاش بەردەوام داكۆكی سەخت لە مافە رەواكانی گەلی كورد بەهەموو شێوەیەك لە هەموو شوێنێك دەكەین.


* ئەوان لەسەر پێداگیریی لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوەو و گۆڕینی سیستمی نیمچە سەرۆكایەتی بۆ پەرلەمانی، دەڵێن ئەم شێوازە وادەكات دەسەڵاتەكانی سەرۆك زۆر بێت و ئەمەش مەترسیی دروست بوونی دیكتاتۆری لێدەكرێت، ئایا ئێوە ئەم لایەنەتان لەبەر چاو گرتووە؟
- پێش هەمووشتێك لە دیموكراتییەتدا هەرسێ سیستمی (سەرۆكایەتی، نیمچە سەرۆكایەتی، پەرلەمانی) هیچ كام لەم سیستمانە هۆكار نین بۆ دروستبوونی دیكتاتۆر، ئەوەی دیكتاتۆر دروست دەكات، مەیلی شەخسەكەیە نەك سیستمەكە، با بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، بزانین كام سیستەم دوو جەنگی گەورەی لە جیهاندا هەڵگیرساندووە، بێگومان لە وڵاتێكەوە نەبووە سیستمەكەی سەرۆكایەتی بێت، بەڵكو لە سیستمی پەرلەمانی بووە كە هیتلەری لێ پەیدا بوو و وڵاتەكەی خۆی و زۆر شوێنی دنیاشی وێران كرد و جەنگی جیهانی بەرپاكرد، وڵاتیش هەبووە سیستمەكەی پەرلەمانی بووە، بەڵام هەوڵی داوە زۆربەی شوێنی دنیا داگیر بكات، بۆیە مەسەلە سیستمەكە نییە، لەم سێ سیستمەدا كە دیموكراتی پێڕەو دەكرێت، لە هەرسێكیاندا نموونەی زۆر سەركەوتوو هەن و نموونەی سەرنەكەوتووش هەن، پاشان سیستمی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی نییە، بە هەڵە دەگوترێت سەرۆكایەتییە، هەر بۆ نموونە نەمسا وڵاتێكی دیموكراتی و پەرلەمانییە و سەرۆكەكەشی لەلایەن خەڵكەوە راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت، لە هەرێمی كوردستانیش سیستمەكەمان سیستمێكی تێكەڵەیە و زۆر لە پەرلەمانی نزیكترە، تاڕادەیەك دەتوانین بڵێین پەرلەمانییە، چونكە لە هەرێمی كوردستان سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانیش هەیە، لەسیستمی سەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران نییە، جیاوازییەكە ئەوەیە لە هەرێمی كوردستان سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت. بۆ ئەمڕۆی كوردستانیش زۆر باشترە سەرۆكێكمان هەبێت لەلایەن خەڵكەوە راستەوخۆ هەڵبژێردرێت نەك لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە، چونكە ئێستا لە قۆناغی تەكوینین.


* ئەی ئەگەر بە رێككەوتنی نێوان لایەنە سیاسیەكان بێت باشتر نییە؟
- ئێمە باوەڕمان بە پاكیی و هێزی لەبن نەهاتووی خەڵكی كوردستانە، پاشان خەڵكی كوردستان هەموویان ئەندامی حزبە سیاسییەكان نین و بەشێكیان لەدەرەوەی هەموو حزبەكانن، باشە بۆ ئەوان خۆیان بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆكی خۆیان نەدەن، ئەوان سەرچاوەی هەموو شەرعیەتێكی ئەم هەرێمەن و خاوەنی فیداكاری و قوربانیدان و نەهامەتییەكان و پێشمەرگە و ئەنفال و كیمیابارانن، ئایا بۆ ئەو مافەیان لێ دەسێنن كە سەرۆكەكەی خۆیان خۆیان هەڵیبژێرن. هەندێك لە حزبەكان ئەوەش بە میللەت رانابینن، ئەی ئیتر چۆن میللەت باوەڕی بەم حزبانە بێ كە حازر نەبن تا ئەو رادەیەی رێیان پێ بدەن سەرۆكێك بۆخۆیان راستەوخۆ هەڵبژێرن، پرۆژە دەستوورێك پەرلەمان بڕیاریدا كە میللەت خۆی بڕیار بدات ببێتە دەستوور یان نا، هەندێك لەو حزبانە هەوڵدەدەن‌ لێیان بسەننەوە و بەئارەزووی حزبەكان دووبارە دایڕێژنەوە، كەی ئەمە حەقە؟ دڵنیام گەل ئەمە قبوڵ ناكات.


* لایەنێكی دیكە كە لە هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە ئاماژەی پێدەكرێت، مەسەلەكە دەگێڕنەوە بۆ مەسەلەی ساختە و تەزویر، دەڵێن بۆیە جەختدەكرێتەوە لەسەر هەڵبژاردنی راستەوخۆ لەبەر ئەوەی دەتوانرێت تەزویر بكرێت، ئایا لەمبارەوە چی دەڵێیت؟
- بەڕای من هەڵەیە میللەتی خۆت بە ساختەكار ناو بەریت، میللەتی ئێمە میللەتێكی پاكە، خاوەنی ئیرادەی خۆیەتی، خۆی بڕیار دەدات كێ هەڵدەبژێرێت. بۆیە دەبێت رێز لە میللەت بگیرێت و بێ رێزیی بە میللەت لای ئێمە هێڵی سورە. ئەوانەی ئەو قسانە دەكەن، خۆیان هاودژی لەگەڵ بۆچوونەكانی پێشتری خۆیان دروست دەكەن، ئەوان پێشتر دەیانوت نابێت حزب دەست لەكاروباری خەڵك وەربدات، ئێمە بەگرنگی دەزانین دەبێت رێز لە ئیرادەی میللەت بگیرێت و بەهیچ شێوەیەك ماف لە میللەت زەوت نەكرێت و سووكایەتیشی پێ نەكرێت، میللەت هێزێكی پاكە و تاجی سەری هەموومانە، ئەمەش جێی پرسیارە لەگەڵ گشت ئەو بۆچوونانەی پێشتری ئەوان، ئێستا خۆیان داوا لەخەڵك دەكەن كە ئەو حزبانە خۆیان لەبری خەڵك بڕیار بدەن، و هیچ حسابێك بۆ رای خەڵك نەكەن، لێرەش ئەم بۆچوونەشیان خۆیانی تووشی هاودژی كردووە لەگەڵ بۆچوونەكانی پێشووی خۆیان.


* بەڕێز مسعود بارزانی لەوماوەیەی كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان بووە كۆمەڵێك گۆڕانكاریی گەورە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆ بۆ هەرێمی كوردستان هاتۆتە ئاراوە، لەم قۆناخەشدا زۆر ئەرك ماون پێویستییان بەبوونی رێزدار مسعود بارزانی هەیە، ئایا لەرووی یاساییەوە چۆن ئەمجارە دەتوانرێت خۆی كاندید بكاتەوە؟
- لەگەڵ ئەوەی تاكو ئێستاش بەڕێزیان رای خۆی دەرنەبڕیووە لەوبارەیەوە، بەڵام خەڵكی كوردستان مانەوەی بەڕێزیان بە پێویست دەزانن، من وەك شەخسی خۆم مانەوەی سەرۆك بارزانی بۆ ئەم قۆناخە بە پێویست دەزانم، لەبەر ئەوەی لە نزیكەوە دەیناسم، تەجروبەمان كردووە، مرۆڤێكی دڵسۆزە بۆ دۆزی رەوای گەلەكەمان، لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتیشەوە كەسایەتییەكە شكۆی داوە بە وڵاتەكەمان، وڵاتەكەشمان لەم قۆناخەدا لە هەنگاو هەڵگرتنە بەرەو ئاییندەیەكی رۆشن، بۆیە ئەم كەسایەتییە پێویستییەكە بۆ ئەوەی لەم قۆناخەدا ببێتە چەترێك بۆ ئەم میللەتە، پاشان جەختكردنەوەمان لەسەر ئەوەی دەبێت خۆی كاندید بكاتەوە، ئەمە ئیمتیازێك نییە بیدەین بە سەرۆك بارزانی، لەبەر ئەوەی ئەو مێژوویەك دروستی كردووە، بۆتە خاوەنی ئەزموونێكی گەورە، بۆتە پێویستییەك بۆ ئەم قۆناخە، و دەبێت لەم قۆناخەدا لەگەڵمان بێت و دەبێت گوشاری بخەینە سەر بۆ ئەوەی جارێكی دیكەش خۆی كاندید بكاتەوە. سەبارەت بەوەشی ئایا چ رێگەیەكی یاسایی هەیە بۆ ئەوەی ئەو كارە بكەین، بێگومان لەهەرێمی كوردستان پەرلەمانمان هەیە، پەرلەمان دەسەڵاتی خۆی هەیە، هێشتا بواری ئەوە ماوە بڕیار بدرێت. ئەگەر ئەو رێگەیە نەبێت پرۆژەی دەستوورمان هەیە، ئەم پرۆژەیە دەسكەوتێكی گەورەیە نابێت لەوە زیاتر دوابخرێت، بۆیە زەروورە بڕیار بدرێت پرۆژەكە بخرێتە ریفراندۆمەوەو خەڵكی كوردستان دەنگی لەسەر بدات، ئەمەش یەكەم لەبەر بەرژەوەندیی كوردستان كە دەبینە خاوەنی دەستووری خۆمان، كە بووینە خاوەنی دەستووری خۆشمان چارەسەری ئەو كێشەیەشمان بۆ دەكات.


* بەڕێزت باست لە پێویستیی سەرۆك بارزانی كرد بۆ ئەم قۆناخە، ئەمەش رەنگدانەوەی بۆچوونی پارتی دیموكراتی كوردستانە، ئایا ئەگەر لەم تێڕوانینەی پارتی بچینە دەرەوە پێویستی كوردستان بۆ بەڕێز مسعود بارزانی لەم قۆناخەدا چییە؟
- پێش هەموو شت ئێمە وەك پارتی دیموكراتی كوردستان نەمانوتووە بەبێ هەڵبژاردن لەلایەن خەڵكی كوردستانەوە بەڕێز مسعود بارزانی ببێتەوە سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ئێمە دەڵێین با بەڕێزیان خۆی كاندید بكات و خەڵكی كوردستان خۆی بڕیار بدات، ئەمەش تەنیا بیروبۆچوونی پارتییەكان نییە، بەڵكو بیروبۆچوونی زۆربەی زۆری خەڵكی كوردستانە، هەتا هی خەڵكانی ناو لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنیش، هەروەها نەتەوەكانی دیكەی كوردستانیش، ئەمەش مانای ئەوەیە لەناو هەموو لایەنەكان و نەتەوەكانی كوردستاندا خەڵكانێكی زۆر هەن مانەوەی جەنابی سەرۆك بارزانییان لا گرنگە. ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوەی بەڕێزت پرسیت بۆ پێویستە؟ لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێم ئەمڕۆ ئێمە لە قۆناخێكی زۆر هەستیارداین، لەو ماوەیەی جەنابی مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم بووە، با لە مێژووی خەباتی ئەم سەرۆكە بگەڕێین كە هەموو كات خۆی بە پێشمەرگە زانیوە و سەرۆكایەتیی هەرێمیش هەر بە پێشمەرگایەتی دەزانێت، لێرەوە ئەگەر سەیری ئەو ماوەیەی سەرۆكایەتیی سەرۆك بارزانی بكەین، دەبینین لەو ماوەیەی ئەو سەرۆك بووە و لەو كاتانەی نییەتی خراپ بەرامبەر كوردستان هەبووە، بەڕێزی هەڵوێستی بوێرانەی نیشتمانی و یەكلاییكەرەوەی هەبووە، هەر بۆ نموونە كاتێك حكومەتی عێراق هێزی جووڵاند بۆ ناوچەكانی خانەقین و جەلەولا، جەنابی سەرۆك هەڵوێستێكی یەكلاییكەرەوەی هەبووە، من بۆ مێژوو دەیڵێم و خۆم لەناو رووداوەكاندا بووم هەڵوێستەكانی سەرۆك بارزانی نەبووایە زۆر شوێنمان لەدەست رۆیشتبوو، كە هێزەكانی فەرماندەی دیجلە دروست بوو جەنابی هەمان هەڵوێستی هەبووە، لەمەسەلەی هێزەكانی جەزیرە و سنووری سووریا هەمان هەڵوێستی هەبووە، هەڵوێستی بەرامبەر هێرشەكانی توركیا و لایەنی كوردی كە لە قەندیلن، جەنابی زۆر رۆڵی هەبوو كە لەناو عیراق شەڕی ئەو لایەنە نەكرێت، من بۆ مێژوو دەیڵێم گوشارێكی زۆر لەلایەن هاوپەیمانانەوە و لایەنی ئیقلیمی و ناو عێراقەوە هەبوو بۆ ئەوەی رێگە بدرێت شەڕێك دژی ئەو لایەنە كوردییە بكرێت، بەڕێزی پێداگیری كرد كە ئەمە لەبەرژەوەندیی مرۆڤایەتی و بەرژەوەندیی خودی توركیا و گەلی توركیا و گەلی كورد و پرۆسەی دیموكراتیش نییە، ئەم كێشەیە تەنیا یەك رێگەی چارەسەری هەیە ئەویش رێگەی ئاشتی و دیالۆگە، هەروەها لەمەسەلەی بەغدا و داكۆكی كردنی لە دەستوور و رێككەوتنەكان، من لێرەدا حەزدەكەم و رووداوێك بگێڕمەوە كە ئەو كات سەرۆكی پەرلەمان بووم، پێش ئەوەی نوری مالیكی ببێتەوە بە سەرۆك وەزیران، هەموومان گشت لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەگەڵ هەردوو رێزدار مام جەلال و كاك مەسعود بارزانیش لەهەولێر كۆبووینەوە، موناقەشەیەكی زۆر كرا ئایا مالیكی هەڵبژێرینەوە بۆ سەرۆك وەزیران یان نە، جەنابی سەرۆك بارزانی تەنیا كەسێك بوو كە زۆر بەراشكاوانە وتی ئەم برادەرە هەڵبژێرینەوە تووشی كێشەمان دەكات، لەبەر ئەوەی كاتێك هێزی بۆ خانەقین و مەندەلی جووڵاند لەبیری چوو هێز دژی كێ دەجووڵێنێت، دژی میللەتێك كە گۆڕی بە كۆمەڵی لە زۆربەی شوێنەكانی عێراقدا هەیە، گەلێك لەبەر زوڵم لە زۆربەی وڵاتانی دنیا بڵاوبۆتەوە، گەلێك كە تووشی جینۆساید بووە، خاكەكەی تەعریب كراوە، دانیشتووانەكەی دەربەدەركراون. لە شوێنی ئەوەی دڵنەوایی و چارەسەركردنی كێشەكانیان بكرێت، بەهێز تەهدید بكرێت؟ بۆیە پاش وتووێژیكی زۆر بەشدارانی كۆبوونەوەكە رایان ئەوەبوو ئەگەر مالیكی ئەمجارە دەستووری پێشێلكرد و هێزی جووڵاند دژ بە كوردستان، ئەوا چۆن ئێستا كۆدەبینەوە، ئاوا كۆدەبینەوە و لای دەدەینەوە، ئەوجا دوای هەمووشتێك جەنابی سەرۆك بارزانی وەك رێزگرتنێك بۆ رای هەموو لایەنەكان ئینجا رەزامەند بوو كە مالیكی هەڵبژێردرێتەوە، ئەویش لەسەر بنەمای رێككەوتنێك كە ئیمزا كرا بەناوی رێككەوتننامەی هەولێر، بۆیە كەسێك خاوەنی ئەم ئەزموونە بێت لەم قۆناخە ناسكەدا ناتوانین دەستبەرداری بین و دەبیت خۆی كاندید بكاتەوە، با كاندیدی دیكەش هەبێت، ئەم مەسەلەیە بەجێدەهێڵین بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان یەكلایی بكاتەوە.


* ئایا پێشتر لە هیچ دەوڵەتێك كاری واكراوە، كە سەرۆكێك دوو خول سەرۆكایەتی كردبێت و بۆ خولی سێیەمیش بەرێگای یاسایی خۆی هەڵبژاردبێتەوە، یان ئەمە تەنیا لە كوردستانە هەنگاوی بۆ هەڵدەگیرێت؟
- من بۆ ئەم مەسەلەیە باسی نزیكترین نموونەتان بۆ دەكەم كە ئەویش ویلایەتی نیۆیۆركە لە ئەمریكا، بێگومان ویلایەتی نیویۆرك ویلایەتێكی دیموكراتی لیبرالی پێشكەوتووە، لەناو سیستمێكی دیموكراتیدا، هەروەها نیویۆرك ناوەندێكی ئابووری گرنگی ئەمریكایە، ئەم ویلایەتە سەرۆكێكیان هەیە بەناوی بلومبێرگ، لەساڵی 2001 بۆ سەرۆكی ئەو ویلایەتە هەڵبژێردرا، لە 2005 جارێكی دیكە هەڵبژێردرایەوە، بەپێی دەستووری ئەو ویلایەتە و دەستووری ئەمریكاش، بە دوو خولی هەڵبژاردنی سەرۆك سنووردار كراوە، بەڵام خەڵكی نیویۆرك پێویستیان بەو سەرۆكە بوو، بۆیە وتیان ئەگەر چارەسەرێكی یاسایی نەدۆزینەوە ئەم سەرۆكەمان لەدەست دەچێت و لەم قۆناخەشدا پێویستمان پێیەتی، بۆیە لەساڵی 2008 لە پەرلەمان رێگایەكی یاساییان گرتەپێش و دەسەڵاتیان دا بە بلومبێرگ، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە خۆی كاندید بكاتەوە، پاشان موناقەشەی ئەوە كرا ئایا ئەم هەمواركردنە لە پەرلەمان، یان دەستوورەكە بخرێتەوە دەنگدانەوە، وتیان لەبەر ئەوەی هەردوو رێگەكە یاساییە، مادام یاساییە جیاوازیش نییە لە نێوان یاسا، بۆیە لە پەرلەمان خرایە دەنگدانەوە و رێگای یاسایی پێدرا و هەتا ئێستاش بلۆمبێرگ سەرۆكی ویلایەتی نیویۆركە.
نموونەیەكی دیكە، باراك ئۆباما كە ئێستا سەرۆكی ئەمریكایە، بێگومان لەساڵی 1951ـەوە دەستووری ئەمریكا ماوەی سەرۆكایەتی بە دووخول دیاریكردووە، لە ساڵی 1951ـەوە ئەو سەرۆكانەی توانیویانە 2 خولی سەرۆكایەتی ئەمریكا هەڵبژێردرێنەوە، پێنج لەوانە (ترۆمان، ئایزنهاوەر، رێگان، كلینتۆن، ئۆباما) هەر یەك لەم پێنج سەرۆكەی كە دوو خول لەو پۆستەدا بوون، هەوڵیانداوە دەستووری ئەمریكا هەموار بكەنەوە، ئێستاش لە ماوەی خوولی دووەمی سەرۆكایەتیی ئۆباما پرۆژەیەك بۆ هەمواركردنی بیست و دووهەمینی دەستووری ئەمریكا ئامادەكراوە و پێشكەشی كۆنگرێس كراوە، ئەم پرۆژەیە بە ژمارەی (H.J.RES.15) و ناوی ئەم رەشنووسەش نراوە (Joint Resolution)، ئەوەش بەومانایە دێت، مقترحی قانوونە بۆ هەمواری قانوونێكی تر یان ئیلغای قانوونێكی تر، بەتایبەت ئەوەی‌ پەیوەندی هەبێ بە هەمواری دەستوور.
هەربۆ زانیاریی زیاتر لە مێژووی سیاسی و یاسایی و دەستووری ئەمریكا زۆر شت وتراوە، ئەمەش وتەی هەندێك لەو بەرێزانەیە، كە لەو بارەوە وتویانە:
1. جۆرج واشنتن وتەیەكی بەناوبانگی هەیە كە دەڵێت: هیچ لیاقەیەك نابینم، كە خۆمان مەحروم بكەین، لە خزمەتكردنی پیاوێك كە ئیسپاتی بكات دەتوانێت، خزمەت بەبەرژەوەندی گشتی بكات، لە هەستیارترین كات و زروفی وڵاتەكەمان.
2. ئەلیكساندەر هامڵتۆن، كە یەكێك بوو لە ئەندامەكانی نووسینەوەی دەستووری ئەمریكا، لە دانیشتنەكاندا روونیكردبووەوە و وتبووی: ئەم سنوورداركردنە نەتەوەكان بێ بەش و مەحروم دەكات لە كاتە هەستیارەكان لەو كەسانەی كە زۆر پێویستیان پێی دەبێت، ئەمە لەلایەك لەلایەكی تر وتبووی: بوونی سەركردەیەكی خاوەن ئەزموون و توانایەكی حەقیقی زۆر گرنگە بۆ وڵاتە تازەكان یان دیموكراتییە ساواكان، وەهەروەها وتوشیەتی: سنووردارنەكردنی ویلایەتی سەرۆك ئختیاراتی دەنگدەران زیاد دەكات، كە كاندیدە تازەكان لەگەڵ كاندیدی پێشوو خۆیان دەپاڵێون و ئەوكات دەنگدەران ئیختیاری زیادیان لەبەردەست دەبێت، و دەنگی خۆیان دەدەن، و هەر دەنگی خەڵكیشە لە كۆتایی بڕیاری دروست دەدات، كە یەكێك لە تازەكان هەڵبژێرن یان ئەوەی پێشتر.
3. دەیڤد هیوم: (David Hume) لە كتێبەكەی خۆی (Commonwealth of Oceana) نووسیویەتی و دەڵێ:
1-سنوورداركردنی ویلایەت دەنگدەران لە باشترین سەركردەی پڕ ئەزموون لە مەیدانی كار بێبەش دەكات.
2-پێویست بەو سنوورداركردنە دروستكراوە ناكات، مادام وەسائیلی دیموكراتی لەسیستمی سیاسیی هەیە و هەڵبژاردن بە دەوری‌ ئەنجام دەدرێت.
4. پسپۆری یاسایی (Scott E Grant) لە كۆلێژی یاسای زانكۆی هارڤارد لە ئەمریكا دەڵێت:
1- سنوورداركردنی ویلایەت بە نیزامێكی میسالی ئەژمار ناكرێت.
2- بەو مانایەش نایەت كە بەشێوەیەكی تەواو (كامل) دیموكراتییە.
3- بە پێوەرێكی گرنگیش دانانرێت، بۆ پەرەسەندنی دیموكراتیەت.
لەلایەكی ترەوە تەئكید لەسەر مەفهومێكی زۆر گرنگ دەكات بۆ تێگەیشتن لە ماهیەتی ماددەی سنوورداركردنی ویلایەتی سەرۆك و هۆكارەكان و دەرئەنجامی چاوەڕوانكراوی لەو تەشریعە (سنوورداركردنی ویلایەتی سەرۆك)، دەڵێت:
1- سنوورداركردنی ویلایەتی سەرۆك بەربەرست نییە لە پێش سەرۆك كە خۆی بۆ خولی سێیەم هەڵنەبژێرێتەوە، بەڵكو ئەو سنوورداركردنە مەرجی خۆكاندیدكردن بۆ خولی سێیەم بەنسبەت ئەو كەسەی دوو خول سەرۆك بووە، زیاد دەكات، بە بەراورد لەگەڵ ئەوەی كە تازە خۆی كاندید دەكات یان ئەوەی خولێك سەرۆكایەتی كردووە و خولی دووەم خۆی كاندید دەكاتەوە.
2- ئەو سەرۆكەی شەعبیەتی هەیە لەناو خەڵك بۆی زەحمەت نابێت، چی هەمواری دەستووری بۆ بكرێت، یان یاسای بۆ هەموار بكرێت. چونكە لە كۆتایی بڕیاردەری گرنگ دەنگدەرانی گەلن، ئەوجار كێ لایەنگیری زیاد بێت، رێز لە دەنگی زۆرینەی خەڵك دەگیرێت.
3- بۆ ئەم بابەتەش ئەو پسپۆرە یاساییە، فرانكلین رۆزفلت بە نموونە دێنێتەوە، چونكە رۆزفڵت لەبەر ئەوەی پێگەی جەماوەری زۆر بەهێز بوو، خۆی كاندید كرد و بردییەوە بۆ خولی سێیەم و خولی چوارەمیش.
5. پسپۆر لە بواری یاسا (جۆن كیری) (John M.cary) لە ساڵی 2003 تەئكید دەكات، بۆ ئەوەی دەرفەت بدرێ ویلایەتی سەرۆك سنووردار نەكرێت، چونكە سنوورداركردنی ویلایەتی سەرۆك دژە لەگەڵ گرنگترین مەفاهیمی دیموكراتی، بەوەی دەبێت ئازادی بەدەنگدەر بدرێت، ئەو كەسە هەڵبژێرێت كە ئەو بەگونجاوی دەزانی.
بۆیە ئەو سەرۆكەی لە هەمواركردنی یاسا یان دەستوور سەركەوتن بە دەست دێنێت، ئەوە دەگەیەنێت كە شەعبیەتی زۆرە و خەڵك خۆشیاندەوێ و باوەڕیان پێیەتی، و موستەحەقی ئەوەیە كە خۆی كاندید بكاتەوە، لەوبارەوەش وتەیەكی بەناوبانگی ئەلیكساندەر هامڵتن هەیە كە پسپۆرانی یاسا و توێژەران و ئەكادیمیەكان لە گفتوگۆكاندا ئاماژەی پێدەكەن، كە لەكاتی گفتوگۆی بۆ دانەنانی ماددەیەك بۆ دیاریكردنی ویلایەتی سەرۆك وتویەتی: سەرۆكێك هەڵدەبژێریت بۆ چوار ساڵ، و شیاوە ئێستا و هەر جارێكی تریش هەڵبژێردرێتەوە، مادام گەلی ئەمریكی متمانەی خۆیانی پێدەدەن ئەوە جێگای متمانەیە.
6. ترۆمان دوو خول سەرۆكی ئەمریكا بوو لە پاش سنوورداركردنی ویلایەتی سەرۆك لە 21/3/1947: زۆر روون بوو بۆ هێرشكردنە سەر هەمواری 22ـەمی دەستووری ئەمریكا، وتبووی: ئەم هەمواركردنە كەسێك لە زەحمەترین پۆست دادەنێت لە جیهان، مەجبووریشی دەكات كار بكا و دەستێكی لەپشتەوە بەسترا بێت.
7. ئایزنهاوەر(2 خول سەرۆك بوو): لە پاش 5 ساڵ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی وتبووی: دەبێ دەنگدەر ئازادی هەبێت، كێ دواتر ببێتە سەرۆكیان، بەبێ ئەوەی چەند ویلایەت حوكمی كردبێت.
هەروەهاش وتبووی: ئەم هەمواركردنە حەكیم نییە (هەمواری 22ـەم) و شكی لێ هەبوو.
8. رێگان (2 خول سەرۆكایەتی): زۆر بەجددی هەوڵیدا بۆ ویلایەتی سێیەم خۆی كاندید بكات، شەعبیەتیشی هەبوو، كۆمارییەكان پرۆژەی یاسایەكیان پێشكەش كرد، (65) ئەندامی كۆنگرێس لایەنگیری بوو، بەڵام فەزیحەی ئێران كۆنترا لە ساڵی 1985 شكستی بەو پرۆژەیە هێنا.
رێگان لە زۆر بۆنە ئاماژەی بەوە دەدا كە هەمواری 22 مەنتقی نییە و لەیەكێك لە بۆنەكان وتبووی: دەبێت خۆمان بخوێنینەوە و بگەینە قەناعەت كە ئێمە تەدەخولمان نەكردووە لە ئیرادەی دەنگدەر.
9. كلینتن: (2 خول )شەعبیەتی زۆری هەبوو، بەڵام كێشەی مۆنیكا لێی تێكدا.
10. بلومبێرگ لە نیویۆرك كاتێ بواری پێدرا بۆ خولی سێیەم خۆی كاندید بكاتەوە، وتەیەكی لینكۆلنی سەرۆكی ئەمریكای كاتی شەڕی ناوەخۆ، دووپات كردەوە و كە وتبووی: نابێت ماینەكەت بگۆڕیت لە كاتی پەڕینەوەی رووبار، لەكاتێك تۆ هێشتا لەناوەڕاستی رووبارەكەدا بیت.


* بەڵام بە پێچەوانەی قسەكانی تۆ، هەندێك دەڵێن، هیچ سەرۆكێكی ئەمریكا دوو خول زیاتر سەرۆك نەبووە؟ هەروەها سەرۆكی هیچ ویلایەتێكی ئەمریكا لە دوو خول زیاتر سەرۆك نەبووە؟
- یەكەم: ئەم بۆچوونە تەواو هەڵەیە لەبەر ئەوەی فرانكلین رۆزفلت چوار جار هەڵبژێردراوەتەوە و لە خولی چوارەمدا كۆچی دوایی كردووە، لە ناوەڕاستی چلەكانی سەدەی رابردوو.
دووەم: لەم سەردەمەش لە ویلایەتی نیویۆرك بلومبێرگ، لە 2009 بۆ جاری سێیەم هەڵبژێردرایەوە.