پرۆفیسۆر ئالۆن بن مایەر گەورە تۆژەری سەنتەری كاروبای جیهانیە لە زانكۆی نیویۆرك و تایبەتمەندە لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرۆسەی ئاشتی نێوان عەرەب - ئیسرائیل و توركیا و سوریا و كورد، هەروەها بێجگە لەوەی وتارەكانی لە رۆژنامە بەناوبانگەكانی جیهان وەك وۆل ستریت جۆرناڵ و لیمۆندی فەرەنسی و وۆرد پۆلیسی جۆرناڵ و میدل ئیست تایمز بڵاو دەكاتەوە، لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش وتار بۆ هەریەك لە جیرۆسەلیم پۆست و توركیش ویكلی جۆرناڵ و گۆڤاری گوڵان دەنووسێت، پرۆفیسۆر بن مایەر وەك شرۆڤەوانێكی سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئاستی جیهان بەردەوام لە كەناڵە جیهانیەكانی وەك CNN، FOX، NPR، PBS، ئەلعربیە و ئەلجەزیرە راو بۆچوونی وەردەگیرێت. بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاراستەی گۆڕانكارییەكان و كاریگەرییەكانی لەسەر ناوچەكە، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر بن مایەر ئەنجامداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گۆڕانكاریەكی گەورەدا تێدەپەڕێت، ئایا تا چ راددەیەك ئەمە دەبێتە هۆی گۆڕینی ئاڕاستەی هاوكێشەی سیاسیی ناوچەكە؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر گشتگیرە، لێگەڕێن بە باسكردنی ئەمانەی خوارەوە دەست پێبكەم، ئاشكرایە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە قۆناغێكی راگوزەری مێژوویی، یاخود تەنانەت بە ئاڵوگۆڕێكی مێژووییدا تێدەپەڕێت، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك، یەكێك لە هۆكارەكان بریتییە لە بێداربوونەوەی عەرەب، بەهاری عەرەبی، تەنیا رێككەوتنێك نەبوو، بەڵكو دەبوو رووبدات، ئەوەی پێویست بوو بۆ روودانی بریتی بوو لە چەخماخەیەك، چەخماخەكە تونس بوو، و دواتر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵكشا. پێموایە ئێمە تەنانەت لەسەرەتای ئەم راپەڕینەدا نین، باوەڕم وایە بۆ چەند ساڵێك و بگرە رەنگە بۆ چەند دەیەیەك درێژە بكێشێت. ئەوەی ئەم بەهاری عەرەبیە خوڵقاندویەتی، ئەوەیە ناكۆكیەكی تائیفی وروژاندووە، هەروەها هۆشیاریەكی خوڵقاندووە لەبارەی بارودۆخ و نەهامەتی و ئێش و ئازاری خەڵكەوە، كە بۆ ماوەی چەندین دەیە- ئەگەر نەڵێین چەندین سەدە- لە ژێر باری سەركوتكاریدا بوون. هەروەها هێزی ئایینی هێنایە پێشەوە، هەروەك ئەوەی لە زۆرێك لەم وڵاتانەدا بینیمان. بە هەمان شێوە ترس و لەرزێكی زۆری لە نێو خەڵكی ئەم وڵاتانەدا دروستكردووە، كە هێشتا بۆی هەیە قبوڵكردنی ئەو گۆڕانكاریە مێژوییە رەتبكەنەوە كە روودەدات. لەبەر ئەوەشە كە ئەو ناكۆكیەی لە میسر و عێراق و ئەوەی ئێستا لە سوریا روودەدات، تەنیا نموونەگەلێكن لەبارەی ئەوەی لە داهاتوو و لەسەر ئاستی ناوچەكە-و دوورتر لە ناوچەكە، لە پەیوەندیدا بەم پرسەوە- روودەدات.
* تا چ راددەیەك گرژی و ئاڵۆزی نێوان شیعە و سوننە دابەشبوون لە ناوچەكەدا دروست دەكات، بە تایبەتی كە دەبینین دوای هەڵكشان و هاتنەئارای پارتە ئیسلامیەكان ئەم گرژیە هاتۆتەئاراوە؟
- گومان لەوەدانییە، كە ناكۆكی شیعە و سوننە- ئەگەرچی سروشتێكی مێژویی هەیە-، ئەوا بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆ چەندین سەدە ناكۆكیەكی خامۆش بووە، پێموایە شەڕەكەی عێراق- كە جێی داخ بوو- ئاگری ئەم ناكۆكیە دێرینە چەند سەدەییەی هەڵگیرساندەوە. حاڵی حازر ئێران توانای ئەوەی هەیە دەستڕۆشتوویی خۆی لە تەواوی هیلالەكەدا بچەسپێنێت، ئەو هیلالەی لە كەنداوی فارسەوە بەرەو دەریای سپی ناوەڕاست. لەبەر ئەوەی لە بنەڕەتدا عێراق لەسەر سینیەكی زێڕ پێشكەش بە ئێران كرا. بە دڵنیاییەوە ئێران دەستڕۆیشتووییەكی زۆری هەیە لەسوریا و هەروەها لوبناندا. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە سوریا بۆتە گۆڕەپانی شەڕی نێوان شیعە و سوننە، دەبێت ئەم راستیەمان لە یاد بێت. ئەم شەڕەش لە سنوری سوریا تێدەپەڕێت، چونكە ئەوەی دەیبینین، ئەوەیە توركیا و سعودیە و میسر، دەوڵەتگەلێكی سوننەن و شەڕی هەژموون دەكەن لە ناوچەكەدا، روونە كە دوژمنە هاوبەشەكەیان ئێرانە، ئەگەرچی بە ئاشكرا و بە راشكاوی دان بەمەدا نانێن. لەبەر ئەوە پێموایە ناكۆكی شیعە و سوننە لە سەرەتا و لە دەستپێكدایە و بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەردەوام دەبێت. تا ئەو كاتەی ئێران لە هەوڵەكانی بەردەوام بێت بۆ بەدەستهێنانی چەكی ناووكی بۆ قایمكردنی هەژموون و دەستڕۆیشتوویی خۆی لە ناوچەكەدا، ئەوا ناسەقامگیری ناوچەیی، یان ناكۆكی نێوان شیعە و سوننە بۆ چەندین ساڵی دیكە لە هەڵكشانی بەردەوامدا دەبێت.
* تا چ راددەیەك ئەلقاعیدە دەتوانێت سوود لەم بارودۆخی ناسەقامگیر و پڕ لە پشێویە وەربگرێت، بەتایبەتی كەبوونی هەیە لە عێراق و سوریا و لیبیا و یەمەندا؟ واتە تا چ راددەیەك ئەگەری ئەوە هەیە ناوچەكە بكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی ئەم رێكخراوەوە؟
- گومان لەوەدانییە كە ئەلقاعیدە لە هەموو ئەو وڵاتانەدا بووە- كە ئێوە ئاماژەتان پێكردن- و چالاكیان هەبووە. بەدڵنیاییەوە لە عێراقدا چالاك بوون و ئێستا لە سوریادا چالاكن و پێشتر و ئێستاش لە یەمەندا چالاكن، هەروەها لە لیبیا و بە دڵنیاییەوە لە شوێنەكانی دیكەش. كەواتە كاریگەری ئەلقاعیدە، یاخود چالاكیەكانی و بە دیاریكراوی چالاكیە تیرۆریستیەكانی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەردەوام دەبن. ئەوەی پێویستە بكرێت ئەوەیە هاوكاریەكی ئەمنی تەواو لە نێوان وڵاتە عەرەبیە جیاوازەكان و وڵاتانی رۆژئاوادا بكرێت، لەبەر ئەوەی ئەلقاعیدە تەنیا زیان بەم وڵاتانە ناگەیەنن، بەڵكو هەوڵی زیانگەیاندن بە ئەمریكا و رۆژئاواش دەدەن، كەواتە ئەوەی پێویستە، بۆ بەرگرتن لەم بەرفراوانبوونەی تیرۆریزمی ئەل قاعیدە، هاوكاری زیاترە لە نێوان هێزە رۆژئاواییەكان و ئەم وڵاتانەدا، ئێستا بەراددەیەك ئەم هاوكاریە لە ئارادایە، بەڵام دەبێت زیاتر بكرێت بۆ ئەوەی ئەل قاعیدە لاواز بكرێت.
* شارەزایان و چاودێران پێشبینی ئەوەیان دەكرد سعودیە و قەتەر و توركیا رۆڵێكی بنەڕەتی ببینن لە سەقامگیركردن و چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچەكەدا، بەڵام بەهۆی گرفتەكانی نێوان توركیا و ئیسرائیلەوە، هەوڵەكەیان سەركەوتوو نەبوو، حاڵی حازر پەیوەندیەكانی ئەو دوو وڵاتە بەرەو ئاسایی بوونەوە دەچن، ئایا توركیا تا چ راددەیەك دەتوانێت رۆڵی هەبێت لە بارودۆخی مەترسیداری ناوچەكەدا؟
- توركیا هێزێكی گەورە و گرنگە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام دەستڕۆیشتوویی لە ناوچەكەدا سنووردارە، لەبەر ئەوەی دەوڵەتە عەرەبیەكان خوازیاری دووبارەبوونەوەی رۆژگاری عوسمانی نین، چونكە هێشتا ئەوان ئەو رۆژگارەیان لە یادە و نایانەوێت دووبارە ببێتەوە، ئەمە خاڵی یەكەم، خاڵی دووەم ئەوەیە، هێشتا توركیا میسداقیەتێكی بەهێزی دروست نەكردووە، وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی و موسڵمان، كەواتە هێشتا دژیەكی هەیە و مۆدێلێكی راستەقینەی پێشكەش نەكردووە بۆ ئەو وڵاتانەی حاڵی حازر شۆڕشیان تێدا كراوە. خاڵی سێیەم، ئەوەیە توركیا تموحی ئەوەی هەیە ببێتە -وڵاتی- خاوەن هەژموون لە ناوچەكەدا. و تاوەكو دژواری لە پەیوەندیەكانیدا هەبێت لەگەڵ ئیسرائیلدا، هەروەها ئێمە نازانین چ لە سوریادا روودەدات، چونكە ئەمە كاریگەریەكی زۆری دەبێت لەسەر توركیا. هەروەها تاوەكو توركیا بە تەواوەتی كار نەكات، یان هاوكاری نەكات و هەوڵی چارەسەركردنی كێشەی كورد نەدات لەناو خودی توركیادا، ئەوا ئەم كێشانە خەو لە توركیا دەزڕێنن. لەبەر ئەوە كار و كۆششێكی زۆر لەبەردەم توركیادایە بۆ ئەوەی كێشەی كوردی وڵاتەكەی چارەسەر بكات، و كار لەگەڵ ئەمریكا و هێزەكانی دیكە بكات، بۆ لە قاڵبدانی دەرئەنجامی ئەو شەڕە تائیفیەی لە سوریادا روودەدات، یاخود بەلای كەمەوە كاریگەری هەبێت لەسەر ئەو دەرئەنجامە. و بە هەمان شێوە و بە وریاییەوە رەچاوی مافەكانی كوردی سوریا بكات. كەواتە روونە توركیا یاریزانێكی گەورەیە، و كێشەی كورد لە ناوچەكەدا وا لە توركیا دەكات دووبارە بیر لە هەڵوێستی خۆی بكاتەوە لەم رووەوە، و دەست بە پرۆسەیەكی جددی بكات و لە سەرەتادا بە كوردی توركیا دەست پێبكات و بە چەشنی توركەكانی دیكە، تەواوی مافەكانیان بۆ دابین بكات. پێویستە ئەمە رووبدات، تاوەكو توركیا ئەمە نەكات، ئەوا پێگەی لە ناوچەكەدا جێگیر نابێت.
* لە عێراقدا كوردەكان هەرێمێكی فیدراڵیان هەیە و لە سوریادا كۆنتڕۆڵی خاكی خۆیان دەكەن و لە توركیا پرۆسەی ئاشتی دەستی پێكردووە، ئایا تا چ راددەیەك ئەمانە دەبنەهۆی چارەسەربوونی كێشەی كورد لە ناوچەكەدا؟
- هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، كێشەی كورد كێشەیەكی ئاڵۆزە، و رۆڵی توركیا زۆر گرنگە، لەو رووەوە كە ژمارەیەكی گەورەی كوردەكان لەو وڵاتە هەن و وەك گەلی توركیا لە توركیادا دەژین، و پەیوەندیەكی باشیان هەیە لەگەڵ كوردەكانی عێراقدا، كە خاوەنی هەرێمێكی (خۆبەڕێوەبەرین). ئاشكرایە توركیا نیگەرانە لەوەی كوردی توركیا یان سورریا هەوڵی ئەوە بدەن هاوشێوەی كوردەكانی عێراق حكومڕانیەكی خۆبەڕێوەبەری بەدەست بهێنن. لەبەر ئەوە ئەگەر توركیا دەیەوێت رێگری بكات لەوەی كوردی توركیا و هەروەها سوریاش هەوڵی بەدەستهێنانی ئەم ئۆتۆنۆمیە نەدەن- و رەنگە لە كۆتاییدا بیر لە دەوڵەتی كوردستانی گەورەش بكەنەوە، كە وڵاتی هەموو كوردەكانە لە ئێران و عێراق و توركیا و سوریادا-، ئەوا دەبێت كار و كۆششی سەخت بكات بۆ ئەوەی لە هەموو روویەكەوە مافی یەكسان بە كوردەكانی توركیا بدات، هەروەها پشتیوانی كوردەكانی سوریاش بكات بۆ ئەوەی وەك مرۆڤ مافەكانی خۆیان بەدەست بهێنن. ئەو كاتە دەتوانێت رۆڵێكی زۆر گرنگ ببینێت، بەڵام دەبێت ئەو راستیە قبوڵ بكات، كە پێویستە بە یەكسانی مامەڵە لەگەڵ كورددا بكرێت و دەبێت دەرفەت بە كورد بدرێت بە زمانی خۆیان قسە بكەن و قوتابخانەی خۆیان هەبێت و بە چەشنی خەڵكی دیكە بواری بۆ بڕەخسێنرێت، ئەگەر توركیا بەم ئاڕاستەیەدا كار نەكات، ئەوا لە داهاتوودا دووچاری چەندین كێشە دەبێتەوە.