پرۆفیسۆر پاتریك جامیس ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان و بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتیە لە زانكۆی كالیفۆرنیا و تایبەتمەندە لەسەر بەراوردكای سیاسەتی نێودەوڵەتی و هەروەها تایبەتمەندە لەسەر سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ قسەكردن لەسەر بارودۆخی سوریا، چەند پرسێكمان لەگەڵ پرۆفیسۆر جەمیس تاوتوێكرد و بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* بارودۆخی سوریا خەریكە دەبێتە گەورەترین كارەساتی مرۆیی لە سەدەی بیست و یەكدا، ئایا سوریا بەرەو كوێ دەچێت؟
- پێموایە ئەوەی ئێوە دەیڵێن، بە تەواوەتی راستە، لە پەیوەندیدا بە وەسفكردنی بارودۆخەكەوە بەوەی لە پشێویەكی گەورەدایە. كێشە سەرەكیەكە ئەوەیە- هەروەك ئەوەی سەد ساڵ پێش ئێستا نووسراوە، زیاد لە پێویست بەرفراوانبوونی ئیمپراتۆریەتە، رۆژنامە بەریتانیەكان پڕبوون لە لێدوان دەربارەی ئەوەی چۆن دەبێت بەریتانیا كۆنتڕۆڵی ئیلتیزاماتەكانی خۆی بكات. بۆچی بەمە دەستم پێكرد؟ لەبەر ئەوە پێموایە هەموولایەك تێڕوانینێكی میسالیان هەیە دەربارەی ئەوەی پێشبینی دەكەن نەتەوە یەكگرتووەكان جڵەوی هەموو شتێك بگرێتە دەست. ئێمە دەزانین، هەموو شتێك لە پەیوەندیدا بە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی مرۆییەوە، لە واشنتۆنەوە دەستپێدەكات و هەر لەوێشدا كۆتایی دێت. بەرواردكردن لە نێوان بەریتانیای سەدەی نۆزەدەهەم تاوەكو جەنگی جیهانی یەكەم، لەگەڵ ئەمریكای ئێستادایە، ئەوەیە ئەمریكا بارگرانیەكی زۆری لەسەرە، لە ناوەوە لە خەرجی زۆر و لە دەرەوە بەهۆی ئەفغانستان و عێراقەوە، لەم روانگەیەوە پێموایە هیچ شتێك لە ئەمریكا بەدی ناكەین. خاڵێكی دیكە ئەوەیە تەحەددیەكان كاریگەریان لەسەریەك هەیە، بۆ نموونە حاڵی حازر ئەمریكا زۆر سەرقاڵە بە كۆریای باكوورەوە. هۆكاری ئەوەی باسی هەموو ئەو شتانەم كرد، ئەوەیە ئەگەر ئەمریكا سەركردایەتی نەگرێتە دەست، ئەوا ئەگەری ئەوە لە ئارادانییە هەڵمەتێكی بۆردومانكردنی چەشنی ئەوەی لیبیا ببینین، كە لەوێدا چەكدارانی ئۆپۆزسیۆن لەڕووی لۆجیسیتەوە پشتیوانی دەكران، بەهۆی بۆردومانەكانی ناتۆوە هەروەها هەندێ هێزی ئەوروپی، زەمینەیەكی ئەوتۆیان بۆ رەخسا كە جێی سەرسوڕمان بوو. بەڵام پێموانییە سوریا بەو شێوەیە نزیك بێت، راستە بارودۆخەكە لە تەقینەوەدایە، و ئەوەی جێی داخە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەستێوەردان ناكات، لەبەر ئەوەی ئەمریكا ئامادەنییە سەركردایەتی بگرێتەدەست، و هەلومەرجیش هاوشێوەی بارودۆخی لیبیا نییە.
* لە كاتێكدا ئەسەد ئەم تاوانە خوێناوییە لە وڵاتەكەیدا ئەنجام دەدات، لە سەروبەندی ئەوەشدایە لەسەر ئاستی ناوچەیی مانۆڕ بكات لەگەڵ توركیا و ئیسرائیلدا، بە بۆچوونی ئێوە ئایا تا چ راددەیەك دەتوانێت ئەم دەرگایە بكاتەوە؟
- پێموایە بەردەوام دەبن لەم هەوڵەدا، ئەوان زۆر بایەخ بەوە دەدەن كە وێنەیەك بخەنەڕوو سوریا وا دەركەوێت، ئەو دیكتاتۆرە دڵڕەقەی ئێستا نییە، پێموایە ئەم هەوڵانە شكست دەهێنن، هۆكارەكەشی ئەوەیە، ئیسرائیل و توركیا ساویلكە نین، و دەزانن سوریا دۆستی ئەوان نییە و رژێمەكە بۆ ماوەیەكی زۆرە توندوتیژی دڵڕەقانە ئەنجام دەدات. لەوەش زیاتر، هەرچەندە خوێنڕێژی هەیە لەسەر سنورەكانیان- هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد- ئەوا هێشتا ئەم دوو وڵاتە گرنگی بەوە نادەن كە دەستێوەردانێكی دۆستانەی زیاتر بكەن، لەبەر ئەوەی سومعەی سوریا زۆر خراپە. هەروەها توركیا و بە تایبەتی ئیسرائیل، لە زۆر رووەوە گۆشەگیرن، دوای ئەوەی بۆ ماوەیەكی زۆر باشترین دۆستی یەكتر بوون. لەبەر ئەوە پێموایە هەوڵەكانی سوریا بۆ شەرعیەتدان بە خۆی و بۆ خۆ نزیك كردنەوە لە توركیا و ئیسرائیل ئەگەری شكستهێنانیان لێدەكرێت.
* زۆرێك لە شارەزایان و چاودێران باسی چارەسەری ئاشتیانە و دیپلۆماسیانە دەكەن، ئەمە لە كاتێكدا خەڵكی سوریا ئەم چارەسەرەیان ناوێت، ئەگەر ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، كاتێك ئەم مشتومڕە لە ئارادابێت چۆن ئەو چارەسەرە دێتەدی، لە كاتێكدا خەڵكی سوریا ئەم رژێمەیان ناوێت؟
- پێموایە تاكە رێگایەك بۆ روودانی ئەوە بریتییە لەوەی هێزە گەورەكان جۆرێك لە چارەسەر بسەپێنن، بەڵام هیچ لایەك ئامادەنییە سەرچاوەی بۆ دابین بكات، ئەمە دۆخێك نییە ژمارەیەكی كەمی هێزە ئاشتی پارێزەكان بتوانن كاریگەریان هەبێت تێیدا. ئەوە بە تەواوەتی راستە كە ئێوە ئاماژەتان پێكرد، كە خەڵكی پابەندن بە هێنانەدی گۆڕانكاریەوە، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە توندوتیژی زیاتر دەبینین، و بارودۆخەكەش زیاتر هاوشێوەی بارودۆخی میسر، تونس، یان لیبیایە، كە رژێمەكە رووخا و چیتر خەڵكی ئەو وڵاتە رژێمەكەیان نەدەویست، پێشبینی دەكرێت هەوڵێكی زۆر بدرێت، لەبەر ئەوەی نوخبەی دەسەڵات ئیمتیازێكی زۆری لەبەردەستدایە، كە وای لێدەكات دەست بە دەسەڵاتەوە بگرێت، ئەمەش بە مانای ئەگەری توندوتیژی زیاتر، و ئەوەش بیرۆكەیەكی تەواو ناواقیعیە كە بڵێین كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی شتێكی دەوێت و سوریاش بە ئاسانی قبوڵی دەكات.
* ئایا نیگەران نین لە بوونی ئەل قاعیدە لە سوریادا، لەبەر ئەوەی سەركردەكانی ئەل قاعیدە بانگەشەی ئەوە دەكەن جبهە النصرە بەشێكە لەوان، كەواتە تا چ راددەیەك ئەل قاعیدە بارودۆخەكە ئیستیغلال دەكات؟
- هەوڵی هاوشێوە دەدەن، پێموایە، بە دڵنیاییەوە نەك هەر ئەل قاعیدە، هەر گرووپێكی توندڕەوی دیكە، كە لە ساحەكەدایە، بوونی دەوڵەتێكی ناسەقامگیر، یان شكستخوارد، یان لە سەروبەندی شكستدا بێت، بە زەمینە و گۆڕەپانی خۆیانی دەزانن و بەو شێوەیە پشتیوان بۆخۆیان مسۆگەر دەكەن. لە راستیدا روون نییە، هەروەك ئەوەیە لە شوێنەكانی دیكەش روون نەبوو، كە ئایا ئاییندەی دووری سوریا چۆن دەبێت، ئەمە شتێكی نەزانراوە، بەڵام ئەم بارودۆخە ناسەقامگیرە گرووپە سیاسیە جیاوازەكان كۆدەكاتەوە، رەنگە هەندێكیان میانڕەو بن، رەنگە هەندێكیان ئیسلامی بن، بەڵام مەرج نییە تیرۆریست بن، بەڵكو تەنیا دەیانەوێت لە ئەسەد رزگاریان بێت، رەنگە ئەوانی دیكە هاسۆزبن، یاخود خۆیان ئەندام بن لە نێو ئەل قاعیدە، یاخود گرووپەكانی دیكە كە بەرژەوەندی هاوشێوەیان هەبێت. كەواتە بە داخەوە، بەڵێ گرووپی سیاسی جیاواز دەبینین دەسەڵات بەدەست دەهێنن لە سوریا، و بە دڵنیاییەوە رەنگە توندڕەوەكانیش هەوڵی ئیستیغلالكردنی بدەن. ئەگەر بتوانن سەركەوتووبن لە رووخانی رژێمەكەدا، ئەوا زۆر زەحمەتە بتوانین پێشبینی ئەوە بكەین كە چ لایەنێك دەسەڵات دەگرێتەدەست، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەو گرووپانە نابن كە دەسەڵاتیان بەدەستەوە بووە، واتە ئەسەد و شوێنكەوتوانیان نابن، بەڵكو لەبری ئەوە، رەنگە باشترین شتێك بێتەئاراوە بریتی بێت لە پێكهاتنی هاوپەیمانێتیەك كە ئاڕاستەیەكی ئیسلامی هەبێت، ئەویش لەسەر بنەمای دیموگرافی وڵاتەكە، ئەمە ئەو مەزەندەیە كە دەتوانرێت بكرێت، بەڵام زۆر زەحمەتە بڵێین كە بە زەرورەت گرووپێكی توندڕەو جڵەوەكە دەگرێتە دەست و ئومێدەكە ئەوەیە ئەمە روونەدات.
* كوردەكانی سوریا كۆنتڕۆڵی شارەكانی خۆیان دەكەن و خۆیان حكومڕانی خۆیان دەكەن، تا چ راددەیەك كوردەكان دەتوانن بە مافەكانیان بگەن و كاریگەریان هەبێت لەسەر ئەم بارودۆخە ئاڵۆزەی سوریا؟
- هێشتا ئەوە راستە كە كوردەكان گەورەترین گرووپی ئیتنین كە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان نەبن، پێموایە یەكێك لە نیگەرانیە گەورەكان لە ناوچەكەدا، كە ئەو هەموو گرژی و توڕەییە هەیە، كە ئاشكرایە هەمان توڕەیی لە شوێنەكانی دیكەش هەیە كە لە رووی مێژووییەوە كوردەكان پەراوێزخراون. بە دڵنیاییەوە نیگەرانی ناوچەكە ئەوەیە، لە كاتێكدا بایەخ بەوە دەدرێت هەوڵی سەقامگیركردنی بارودۆخەكە بدرێت و هەوڵی هێنانەدی سوریایەكی ئاشتی و بگرە دیموكراتیش بدرێت، ئەوا هێشتا كێشەی پەڕینەوەی شەڕەكە هەیە، واتە ناسەقامگیری سوریا لە پەیوەندیدا بە كوردەكانەوە، رەنگە كاریگەری هەبێت لەسەر توركیا و شوێنە نزیكەكانی دیكە، كە ژمارەیەكی گەورەی كوردی هەیە و تەواو ناڕازین، بە دڵنیاییەوە ئێمە پەكەكەمان لەبیرە و لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا هەستێكی تێكەڵ هەیە، كە هاوسۆزی هەیە بۆ كورد، بەڵام هاوسۆزی نییە بۆ ئەو كردەوانەی هاوشێوەی كردەوەی تیرۆریزم. كەواتە سوریا، وەك شوێنە نزیكەكانی، عێراق نموونەیەكی باشە لەم رووەوە، هەرگیز وڵات نەبووە، بەڵكو لە رۆژگاری دوای كۆڵۆنیاڵیەوە پێكەوە لكێنراو و گرووپی ئایینی و ئیتنی كۆكرانەوە كە پێكەوەبوونیان كارێكی باش نەبوو، لەبەر ئەوەی خوازیاری ئەوەبوون بە تەنیا بن. رەنگە هەندێ هەوڵی جوداخوازی ببینین- ئەگەرچی رەنگە ئەمە رووبدات، بەڵام من نازانم تا چ راددەیەك كارێكی كردەییە، بەڵام هێشتا زووە بۆ ئەوەی دڵنیابین هەموو ئەوانە بە چ ئاڕاستەیەكدا دەڕۆن.