پرۆفیسۆر لاورانس كۆپەر ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی كارلیتۆن و تایبەتمەندە لەسەر فەلسەفەی سیاسەتی هاوچەرخ و حكومڕانی باش بۆ قسەكردن لەسەر ڕۆڵی حزبی سیاسیی لە پرۆسەی دیموكراتی و سیستمی حكومڕانی، ئەم وتوێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر كۆپەر ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* لە وڵاتانی دوای ڕووخانی دیكتاتۆریەتدا، مانەوەی هزری دیكتاتۆری یەكێكە لە مەترسییەكانی قۆناغی دیموكراسی بۆ پرۆسەی پەرەپێدان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەتوانرێت پەرە بە دیموكراسی بدرێت لە كاتێكدا هزری دیكتاتۆری لە ئارادا بێت؟
- ئەمە پرسیارێكی باش و پرسیارێكی گرنگیشە، پرسی گرنگ ئەوەیە پەرە بە نەریتی دیموكراسی و هزری دیموكراسی بدەیت، ئەویش لە ڕێی بەشداری چالاكانە لەسەر ئاستی لۆكاڵی، واتە خەڵكی بەشداری لە پرۆسەی بڕیارسازیدا بكەن لەبارەی ئەو مەسەلانەی پەیوەستن بە ژیانی ڕۆژانەیان و ئەو مەسەلانەی بایەخی پێدەدەن، واتە خەڵكی كەمتر لە ڕوانگەی عەقڵیەتی دیكتاتۆرییەوە ڕەفتار دەكەن، كاتێك زانیارییەكی ڕاستەقینەو توانایەكی ڕاستەقینەیان دەبێت.
* لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، حزبی سیاسی تا ڕادەیەك ئایدیۆلۆژی و ڕەهاگەرانە بیر دەكەنەوە، ئایا چۆن پرۆسەی دیموكراتی لەناوخۆی حزبدا دەست پێدەكات؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر قورسە، لەبەر ئەوەی تەنیا دەتوانین ئومێدی ئەوە بكەین كە هەمیشە عەقڵیەتی دیكتاتۆری لە هزری خەڵكدا نەبێت. من دڵنیانیم لەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە دەزانم. گرنگە پرۆسەیەكی كراوەو شەفاف هەبێت، لەبەر ئەوەی زۆربەی خەڵك، تەنانەت ئەو خەڵكانەش كە لەسایەی عەقڵیەتی دیكتاتۆریدا ژیاون هێشتا باوەڕیان بە بەها و بنەما دیموكراتیەكان دەبێت، ئەگەر حكومڕانی ناوخۆیی پارتەكان دیارو بەرچاو بێت بۆ خەڵك، ئەوا ئەوانەی نوێنەرایەتی دەكەن، بە جۆرێك لە جۆرەكان خۆیان بە بەرپرسیار دەزانن لە بەرامبەر بنەما دیموكراتیەكاندا. واتە ئەوەی دەیكەن دیار و بەرچاو بێت، ئەمەش زۆر زۆر گرنگە بۆ دیموكراسیەت لە نێو پارتەكان و لە نێوان دامەزراوەكاندا.
* بە پێی ئەزموونی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین، ئەوا بوونی هزری دیكتاتۆریەت هۆكارێك بوو بۆ سەرهەڵدانی پۆپۆلیزم و بێ متمانەیی بە دامەزراوەكان، كەواتە تا چ ڕاددەیەك ئەم عەقڵیەتە مەترسییە بۆ سەر دیموكراتیەت؟
- تا ڕاددەیەكی گەورە مەیلی دیكتاتۆری هەڕەشە لە پرۆسە دیموكراتیەكەو پەرەپێدانی دیموكراسی دەكات. پێم وایە دوو شت كە تا ئێستا ئاماژەیان پێكراوە، پەیوەستن بە وەڵامەكەوە، ڕەنگە گرنگترین شت كە بیری لێبكەمەوە بریتی بێت لە چۆنیەتی بەرهەڵەستیكردنی مەیلە دیكتاتۆرییەكان، كە لە ڕێی بەشدارییەكی بەربڵاو، تێیدا زۆرترین خەڵك-كە مومكین بێت- بەشداری بكات. خەڵكی بیركردنەوەی دیموكراتیانەیان دەبێت كاتێك هەست دەكەن توانایەكی زیاتریان هەیەو باشتر لە خەڵكی دیكە بەرهەڵستی مەیلی دیكتاتۆری دەكەن، كاتێك زانیارییان و ئەمەش وایان لێدەكات متمانەیان هەبێت….كەواتە پۆپۆلیزم مەترسیدارە، مەترسیداریەكەشی لەوەدایە خەڵكی چاوەڕێ دەكەن لەلایەن پاڵەوانێكەوە ڕزگاربكرێن، كەواتە پێویستە سیاسەت لە ڕۆمانسیەت و شاعیریەت دابماڵرێت و …. ئامادەی بەشداری كردن لە هەندێ كاردا بكەن كە وروژاندن و بریقەداری تێدا نەبێت لە بواری حكومڕانیدا، ئەمە وەك پێوەندی نێوان خێزان وایە، كە دەبێت بەسەر چاوەڕوانیە ڕۆمانسیەكانی نێوان ژن و مێرد زاڵبن و لەوە تێبگەن كە پێویستە بەرپرسیارێتی ژیان هەڵبگیرێت.
* لەگەڵ دروستبوونی پۆپۆلیزمدا ڕەشبینی و بێهیوای دروست دەبێت و ئەو كاتەش سەركردە پۆپۆلیستیەكان سوود لەم ڕەشبینیە وەردەگرن و پتر دامەزراوەكان لاواز دەكەن و بوار نادەن دامەزراوەكان كاری خۆیان بكەن، تا چ ڕاددەیەك سەرهەڵدانی پۆپۆلیزم مەترسی بۆ سەر سەروەری یاسا هەیە؟
- تا ڕاددەیەكی زۆر لەگەڵ دەركەوتنی پۆپۆلیزم بێ ئومێدی دروست دەبێت. من فەلسەفەی سیاسی دەڵێمەوە، وەك ئەرستۆ و ئەفلاتۆن پێیان وایە ئەگەر بتەوێت ڕژێمێكی سەركەوتوت هەبێت، ئەوا دەبێت هاووڵاتیەكت هەبێت كە خاوەنی ڕاددەیەك لە فەزیڵەت بێت، كە بتوانێت كاروباری ژیانی ڕۆژانەی خۆی بەڕێوەببات و بەرهەڵستی مەیلی ملكەچبوون بۆ دەسەڵات بكات و. واتە ڕۆحێكی گشتی هەبێت و پێویستە ئاستێك لە غیرەی هەبێت بەرامبەر ئەوانەی ئازادییە تاكەكەسیەكان زەوت دەكەن. پێم وایە ئەو كۆمەڵگەیەی تاكەكانی هەمیشە چاوی لەوانی دیكەیە كە كارێكی بۆ بكات، هەمیشە لە مەترسیدایە، وەك پۆپۆلیزم، ئیتر كۆمەڵگەكە بەرەوپێش بچێت یان نا، ئەمە نیشانەی داڕوخانی دیموكراسیە، كە هەمیشە خەڵكی چاوی لەوە بێت كەسێكی دیكە بەختەوەری بۆ بێنێت.
* زۆرێك لە شارەزایان پێیان وایە هزری دیكتاتۆری تەنیا پەیوەست نییە بەو پارتانەی حكومڕانن لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا، بەڵكو لە نێو پارتەكانی موعاڕەزەشدایە ئەو مەیلە هەستی پێدەكرێت و ئەمەش دەبێتە بەربەست لەبەردەم لێكتێگەیشتن و گفتوگۆی نێوانیاندا، ئەگەر ئەم كەلێنە هەبێت، ئەوا تا چ ڕاددەیەك هۆكارێك دەبێت بۆ پشێوی و ناسەقامگیری؟
- هەموو ئەوانە مەترسین، پێویستە جۆرێك لە تێگەیشتن لە ئارادابێت و بە دڵنیاییەوە دەبێت جۆرێك لە ڕێزگرتن هەبێت، مەرج نییە خۆشەویستی و سۆزداری هەبێت. ئێوە باس لە عەقڵی دیكتاتۆری دەكەن و چۆن لەو كۆمەڵگەیانەدا زاڵن كە دیكتاتۆری بوونە، بەڵام هەمیشەو لە هەموو شوێنێكیدا مەیل و خواستی دیكتاتۆری بوونی هەیە، سیاسییەكان خەڵكانی بە تموحن و خواستی دەسەڵاتیان هەیە، لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا مەیلی نادیموكراتی بوونی هەیە. بەڵام ڕەنگە ئەمە كێشەیەكی گەورە بێت بە تایبەتی لەو كۆمەڵگەیانەی كە لەسەرەتای دیموكراسیدان، كە هێشتا متمانەو گفتوگۆ لە ئارادا نییە، بەڵام مەسەلەی گرنگ، جگە لە سۆزو تەنانەت متمانەو گفتوگۆكردن، بریتیە لە ڕێزگرتن لە ڕكابەرەكان، لە نێو هەمان پارت و هەروەها لە نێوان پارتەكاندا. كەواتە كارێكی یارمەتیدەرە ئەگەر لەوە تێبگەین كە بە مەركەزیكردنی دەسەڵات لە كۆمەڵگەداو تەنانەت بە مەركەزیكردنی دەسەڵات لە پارتە سیاسیەكاندا، دژواری دەخوڵقێنێت. من هاوڕام لەگەڵ ئەو فەیلەسووفە دێرینانەدا كە پێیان وایە پێویستە كۆمەڵگەی باش لە هاووڵاتی باش پێكهاتبێت، كە خاوەنی ئاستێك لە فەزیڵەت بن، بەڵام لە هەمان كاتدا نابێت ئێمە بە تەنیا پشت بەمە ببەستین. ئەگەر ڕێگایەك هەبێت بۆ بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات، كە عەقڵیەتی دیكتاتۆری كەسێك پارسەنگ دەدرێتەوە بە عەقڵیەتی دیكتاتۆری كەسێكی دیكە، ئەمە مەسەلەیەك بوو لە هزری داڕێژەرانی دەستووری ئەمەریكادا، كاتێك ئەوراقی فیدراڵیان نووسی و بەرگرییان لە دەستوورە پێشنیاركراوەكە كرد، كاتێك بۆ نموونە، وتیان پێویستە تموحێك هەبێت ڕێ لە تموحی دیكە بگرێت. ئێمە نامانەوێت جگە لە فەزیڵەت هیچی دیكەمان هەبێت، بەڵام ئەو كاتە خەڵكانێك دەبن تموحیان دەبێت و ڕەزیلەتیان دەبێت و بە هیچ شێوەیەك فەزیڵەتیان نابێت، كەواتە خواستی كەسێك بۆ دەسەڵات لەبەرامبەر خواستی كەسێكی دیكە بۆ دەسەڵاتدا دەوەستێت. گرنگە ڕەچاوی ئەمە بكرێت لە كاتی دروستكردنی دامەزراوەكاندا، واتە ناچاربكرێن بۆ ئەوەی ڕێز لەوانی دیكە بگرن، واتە جگە لەم ڕێگایە، ڕێگاچارەیەكی دیكەی نەبێت.
* چۆن ئەتوانرێت سیستمی حزبایەتی بە شێوەیەك رێك بخرێتەوە كە خزمەت بە دیموكراسی بكات؟
- پارتەكان گەشە دەكەن كاتێك دەتوانن و بەو شێوەیەی دەتوانن خزمەت بكەن، هەر بۆ نموونە كە دەستووری ئەمەریكا داڕێژرا، پارتە سیاسەكان بوونیان نەبووە، لە هزری داڕێژەرانی دەستووردا-، بە هیچ شێوەیەك ئاماژە بە پارتە سیاسیەكان نەكراوە لە دەستووری ئەمەریكادا، پێشبینی پێكهاتنی پارتە سیاسیەكانیش نەدەكرا، بەڵام لە سایەی یەكەم ئیدارەی سەرۆك جۆرج واشنتۆندا، پارتەكان دەستیان بە پێكهاتن كردو سیستمەكە بەرەوپێشچوو، بەڵام پلانێك نەبوو لەلایەن داڕێژەرانی دەستوورەوە، كەچی زۆر بە باشی بەرەوپێشچوو، ئەویش لەبەر ئەوەی دەستوورێك دروست بوو، كە دەسەڵاتی بە نامەركەزیكردو بە شێوازی جیا دەسەڵاتی دابەشكرد و لێكی جیاكردنەوە، ئەویش لە نێو لقە جیاوازەكانی حكومەتدا، لە نێوان حكومەتی نەتەوەیی و حكومەتی ویلایەت و پارێزگاكاندا، هەروەها لەسەر هەموو ئاستەكان سنوورێك بۆ دەسەڵاتەكانی حكومەت دانرا، كەواتە لە چوارچێوەی ئەو سنوورانەدا، سیستمی پارتایەتی گەشەی كردو ناچاربوو خۆی لەگەڵ ئەو سنووردانەدا بگونجێنێت.