كێنس ستەین، پرۆفیسۆری مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ و زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی ئیمرۆی. چەندین كتێب و وتاری هەیە لەبارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ، سیاسیەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاست ناوچەكە، و رەگ و ریشە و پەرەسەندنەكانی ناكۆكی عەرەب-ئیسرائیلەوە. هەروەها پرۆفیسۆر ستەین لەنزیكەوە بنەماڵەی ئەسەد دەناسێت، بۆ قسەكردن لەسەر رەوتی رووداوەكانی سووریا و كۆتایی هاتنی رژێمی ئەسەد، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ پرۆفیسۆر ستەین ئەنجامدا.

* دوای سەردانەكەی ئۆباما بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەست دەكەین جۆرێك لە گۆڕانكاری لە بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتۆتەئاراوە، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە سووریاوە، كە پێدەچێت پشتیوانی زیاتر بۆ موعارەزەی سووری بێتە ئاراوە و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی رژێمەكەی ئەسەد زووتر كۆتایی پێبێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت لەڕێی پاڵپشتیكردنی موعارەزەی سووریەوە كۆتایی بەو دۆخە بهێنرێت، واتە ئایا ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی موعارەزە بتوانێت رژێمەكەی ئەسەد بڕووخێنێت؟
- ئەوەی ئێستا لە ئارادایە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كانوونی یەكەمی 2011 نییە. گەلانی عەرەب تەحەددای حكومڕانە خۆسەپێنەكانیان كرد، هەندێكیان دەستیان لە دەسەڵات هەڵگرت، ئەوانی دیكە زیندانیكران، هەندێكیان مردن، و هەندێكیان هەمواركردنیان لە حكومڕانییەكەیاندا ئەنجامدا بۆ ئەوەی خەڵكانێكی زیاتر بەشداری پێبكەن، بەڵام هێشتا كەسانێكی دیكە هەن، وەك بەشار ئەسەد، كە سەرسەختانە تین و تەوژمی گۆڕانكاری رەتدەكەنەوە. لەم ناوچە پڕ لە گێژەنەدا، ئەمریكا بە دوای پایەیەكی جێگیردا دەگەڕێت، لەبەر ئەوە هەڵسا بە میانگیریكردن بۆ چاككردنەوەی پەیوەندیەكانی توركیا و ئیسرائیل. تەنیا پشێوی و شڵەژانی سووریا لە ئارادانییە، بەڵكو كێشەی ئێرانیش لە گەورەبووندایە و میسریش بە دوای ناسنامەی خۆیدا دەگەڕێت. ئەم دۆخە نادیارانە نیگەرانییەكی بێكۆتایی بۆ وڵاتانی كەنداو دروست دەكات. تەنیا ئەو كاتە دەتوانرێت رژێمەكەی ئەسەد بڕووخێنرێت كە لایەنە جیاوازەكانی موعارەزەی سووری لەسەر دەستنیشانكردنی نوێنەرێك رێكبكەون كە بەناوی ئەوانەوە قسەبكات، هەروەها بتوانن كەرەستەی بەردەوامیدان بە خەباتەكەیان دژی رژێمەكەی ئەسەد بەدەست بهێنن، هەروەها كاریگەری بەرژەوەندیە دەرەكیەكانی وەك روسیا، و چین و ئێران و وەكیلەكانیان سنورداربكرێن یاخود كۆتاییان پێبهێنرێت، كە پشتیوانی لە حكومەتەكەی ئەسەد دەكەن. پێدانی چەك و كەل و پەل و پشتیوانی مەعنەوی بەس نین بۆ گروپەكانی موعارەزە، تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش بەشداری بكات لە دابینكردنی هاوكاریدا. كەس خوازیاری پێكدادانی ئەمریكا و روسیا نییە لەبارەی سووریاوە یان پێگەی حكومەتەكەی ئەسەدەوە. ئەگەر دەیانەوێت رژێمەكەی ئەسەد بڕوات و بڕووخێت، ئەوا دەبێت وڵاتانی عەرەبی توندتر بێنەپێشەوە. پێدانی كورسیەك لە جامیعەی عەرەبی بە نوێنەری شۆڕشگێڕانی سووریا كارێكی گرنگە، بەڵام پێویستە ئەو هەنگاوە رەمزیە پشتیوانی دارایی و گشتی بەدوادا بێت. ئەوانەی باوەڕیان وایە تەنیا ئەمریكا دەتوانێت رژێمەكەی ئەسەد بڕووخێنێت، كەسانی ساویلكەن. پێویستە وڵاتە عەرەبیەكان، كە بەرەژەوەندیەكی جێگیریان هەیە لە رووخانی ئەسەددا، گوڕ و تین بە خۆیان بدەن وەك یاریزانێكی چالاك و بەردەوام، بەڵام پێویستە بوار بە موعارەزەی سووری بدەن بۆ ئەوەی خۆیان ئاییندەی خۆیان دیاری بكەن. بە راشكاوی دەڵێم، كە هەمیشە لایەنە دەرەكیەكان دوودڵبوونە لەوەی رێگەی بڕیاردانی سەربەخۆ بەو هێزانە بدەن كە پشتیوانیان لێدەكەن، ئەمە حاڵەتەكە بوو لەگەڵ رێكخراوی رزگاری فەلەستینی، دەسەڵاتی فەلەستینی و حەماس، و بەم دواییە لە نێو عێراقی دوای 2003وە بە هەمان شێوە بوو، نموونەكان زۆرن و ناتوانین بیانژمێرین. ناكرێت ئۆباڵی پشێوی نێو سووریا بخرێتە ئەستۆی ئەمریكا، تەنانەت ئەگەر واشنتۆن خوازیاری ئەوە بێت ناوچەكە سەقامگیر بێت و كۆتایی بە كوشتاری سووریا بهێنرێت.
* هەندێ لە شارەزایان پێیانوایە جیاوازی بەشار ئەسەد ئەوەیە هێشتا سوپایەكی بەهێزی هەیە، یارمەتیدانی موعارەزەش- واتە پێدانی چەك- بە مانای ئەوە دێت كە شەڕەكە خوێناویتر دەبێت و قوربانییەكانیش زیاتر دەبن، و ئەمەش ئەگەری ئەوە زیاد دەكات كە بەشار ئەسەد چەكی كیمیایی بەكار بهێنێت، چۆن تەفسیری ئەم دۆخە دەكەیت؟
- ئایا دەكرێت چەند خوێناویتر دەبێت؟ ژمارەی ئەو سووریانەی لە ماوەی دوو ساڵدا بەدەستی رژێمەكەی ئەسەد كوژراون، زیاتر لە سەرجەم ئەو ئیسرائیلی و عەرەبانەی لە شەڕەكانی نێوانیاندا كوژراون كە لە دوای ساڵی 1947ـەوە روویانداوە! من سێ جار چاوم بە حافز ئەسەد كەوت، و بۆم دەركەوت، كە خێزانەكەی و رژێمەكەی باوەڕیان وایە ئەوان سووریان. كەواتە بە ئاسانی دەستبەردار نابن و ئەوە فێربووین كە ئەوان تا دوا سنور دەڕۆن بۆ مانەوە و بەردەوامبوونی خۆیان. ئەگەر چەكی كیمیای دژی شۆڕشگێڕان بەكاربهێنرێت، ئەوا پێموایە دەستێوەردانێكی دەرەكی گەورە دەكرێت بۆ رووخاندنی رژێمەكەی، ئەمە هێڵی سوورە.
* رووداوەكانی سووریا پێمان دەڵێن كە چیتر كێشەی سووریا تەنیا كێشەیەكی ناوخۆیی نییە، بەڵكو بۆتە گۆڕەپانی ململانێ لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی، ئەمە سەرەڕای ململانێی شیعە و سوننە، ئایا تا چەند ئەمە دەبێتە هۆی دابەشبوون و كاریگەری دەبێت لەسەر سیاسەتی ناوچەكە؟ هەروەها شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەگەر بارودۆخی سووریا بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ئەوا ئەگەری هەرەسهێنان و دابەشبوونی سووریا زیاتر دەبێت، و رەنگە حكومەتیش بەرەو ناوچە شاخاویەكان بڕوات و دەوڵەتی عەلەوی دروست بكات، ئەگەر سووریا دابەش بێت، تا چ راددەیەك كاریگەری دەبێت لەسەر جوگرافی ناوچەكە و دەبێتە دەستپێك بۆ گۆڕانكاری گەورە لە ناوچەكە، بە تایبەتی بۆ كێشەی كورد، ئەگەر سووریا دابەش بێت ئەوا ئاسانترە كوردەكان لە سووریا و توركیا و عێراق بۆ ئەوەی بیر لە گۆڕینی سنور بكەنەوە و دەوڵەتی خۆیان دامەزرێنن، بیروبۆچوونی ئێوە چیە لەم رووەوە؟
- من ئەم وەڵامەم هەیە بۆ ئەو دوو پرسیارەی سەرەوە: گومانی تێدانییە دەوڵەتە لاوازەكان، كە یاسا و نیزامیان تێدانییە دەبنە هۆی سەڕنجڕاكێشانی ئەو كەسانەی دەیانەوێت پشێوی بۆ بارودۆخەكە نادیارە زیاد بكەن. سەد ساڵ پێش ئێستا، رێككەوتنی سایكس بیكۆ سنووری دەوڵەتە هاوچەرخەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كێشا. ئەو رێككەوتنانە بەبێ بەرچاوڕوونی گرووپە ئیتنی و ئایینی و زمانەوانییەكانی پێكەوە كۆكردەوە. كۆلۆنیاڵیەكان و سەركردە خۆسەپێنەكان، كە هەندێكیان ئارەزومەندانە هاوكاریان كرد لەگەڵ پاریس و لەندەندا، لەڕێی هێز و ترساندنەوە ئەو گرووپانەیان پێكەوە هێشتەوە. رەنگە ئێمە دووبارە داڕشتنەوەی سنورەكان ببینین، بەڵام گومانم هەیە لەوەی هەمواركردنەوەیەكی تەواوی سنورەكانی دەوڵەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببینین. ئەگەر ئەم دووبارە داڕشتنەوە رووبدات، ئەوا ناكۆكیەگەلێكی زیاتر روودەدات، وەك لەوەی ئێستا لە ئارادایە، و بە داخەوە ژمارەیەكی زیاتری خەڵكی بێتاوان گیان لەدەست دەدەن. زۆرێك لە گرووپەكان هەوڵی چەسپاندنی ناسنامەی خۆیان دەدەن كە پەیوەستە بە خاكەوە. ساڵانێكی زۆری پێدەچێت بۆ ئەوەی ئەم گۆڕانكاریە قوڵانە رووبدەن. رەنگە گۆڕانكاری كارێكی خوازراو بێت، بەڵام بۆی هەیە ئەوانەی هەوڵی بۆ دەدەن باجێكی گران بدەن.
* كوردەكانی سووریا بە گومانن لە موعارەزەی سووریا كە وەك كێشەی نەتەوەیەك مامەڵەیان لەگەڵدا ناكات، پرسیارەكە ئەوەیە كاتێك كێشەی كورد دەبێتە كێشەیەكی ناوچەیی، تا چەند كوردەكانی سووریا سوود لەو بارودۆخە وەردەگرن؟
- باوەڕم وایە لاوازبوونی حكومەتە مەركەزیەكانی عێراق و سووریا دەبێتە هۆی ئەوەی كوردەكان هەستێكی زیاتری نەتەوایەتی یان جیابونەوەیان هەبێت، و لەوەش زیاتر تێدەپەڕێت كە ئێستا هەیە. ئەگەر كورد دەیانەوێت لە ئاییندەدا دەوڵەتێكی كوردی دروست بێت، ئەوا دەبێت بەرگەی دوژمنكاری شەخسی و خیڵەكی و جوگرافی بگرن. پێویستیان بە دۆزینەوەی زەمینەیەكی هاوبەش و ئاییندەیەكی ئابووری هاوبەشی درێژخایەن دەبێت كە مایەی هەڕەشە نەبێت بۆ سەر یەكپارچەیی خاكی ئێران یان توركیا. شكاندنەوە بەلای توركیادا كارێكی باش دەبێت بۆ گرووپە كوردیە جۆراوجۆرەكان كە حاڵی حازر لە گۆڕەپانە سیاسیەكەدان. لەدایكبوونی دەوڵەت پێویستی بە لێهاتوویی و دووربین و ئیرادەیەكی گەورە دەبێت بۆ ئەوەی سازش بكەیت، بۆ ئەوەی بەرژەوەندیی گشتی، بەهادارتر بێت لە كەسێك یان خودی خێڵەكە. یاخود رەنگە گرووپگەلێكی كوردی دیاریكراو خوازیاری چەسپاندنی ئۆتۆنۆمیەكی زیاتربن لەوەی ئێستا هەیانە و هەوڵی دروستكردنی دەوڵەت نەدەن. وەڵامەكە لای لایەنە كوردیە جیاوازەكان خۆیانە.
* زۆرێك لە وڵاتان نیگەرانن لە سووریای دوای ئەسەد، پێیانوایە توندڕەوەكان كۆنتڕۆڵی بارودۆخەكە دەكەن، بۆچی تا ئێستا موعارەزەی سووری نەیتوانیوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دڵنیابكاتەوە لەم رووەوە؟
- ئەزموونەكانی پێشوو پێمان دەڵێن كە هەر كاتێك هێزەكانی دەرەوە بیانەوێت لە باخچەی پشتەوەی دراوسێكانی عەرەبی یاری بكەن، ئەوا ئەو باخچەیە ئاستێك بە پشێوی و نادیاری باڵی كێشاوە بەسەریدا، نادیاری لەبارەی ئەوەی فەرمانڕەواكانی ئاییندە كێ دەبن. زۆرێك لەوانەی دەیانەوێت هاوكاری موعارەزەی سووری بكەن، دڵنیانین كێ نوێنەرایەتی گرووپە جیاوازەكانی موعارەزە دەكات. هەر كاتێك هێز و كەل و پەل گەیەنرایە دەستی هێزێكی موعارەزە یان هێزەكانی موعارەزە، ئەوا كێ دەستنیشان دەكرێت بۆ كۆكردنەوەی ئەو چەكانە كاتێك شۆڕشەكە كۆتایی پێدێت؟ كێ زەمانەتی ئەوە دەدات كە هێزەكانی موعارەزەی ئەمڕۆ خوازیاری بەشداربوونن لە هێنانەئارای سەروەریی یاسا كاتێك توندوتیژی كەمبۆوە یان وەستا، بە تایبەتی ئەگەر سەرچاوە داراییە دەرەكیەكانیان بڕدرا؟ لەبەر ئەوە تەقدیری ئاستێك لە دوودڵی دەكرێت لەبارەی دڵنیابوونەوەی لەوەی چ لایەك پشتیوانی بەدەست دەهێنێت، بەڵام پاساوی دوورەپەرێزبوون نییە لە كاتێكدا بە دەیان هەزار كەس دەمرن. دووبارەی دەكەمەوە، دەبێت لەمەدا دەوڵەتە عەرەبیەكان رۆڵی پێشەنگ ببینن لە هاوكاریكردن و هەوڵەكانی دووبارە داڕشتنەوەی سووریای دوای بەشار ئەسەد. نابێت دوای سەد ساڵ لە سایكس بیكۆ، داڕشتنەوەی سووریای ئەمڕۆ بە تەنیا جێبهێڵرێت بۆ هێزەكانی رۆژئاوا یان رۆژهەڵات یان نەتەوە یەكگرتوەكان. پێویستە لەمەدا سەركردایەتی و دەوڵەتمەدارانی عەرەبی بێنە پێشەوە و ببینرێن و دەنگیان هەبێت و بێنە ناو مەسەلەكەوە.