پرۆفیسۆر نادر هاشمی ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان و بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لەزانكۆی دینیڤەرو هەروەها پرۆفیسۆرە لەسەر دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئیسلامی سیاسیی، سەبارەت بە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی پرۆفیسۆر نادری هاشمی كرد، ئەویش بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كێشەی ڕژێمە دیكتاتۆرییەكان و نەبوونی دیموكراسی بوو، بەڵام دوای بەهاری عەرەبی و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە، پێشبینی هاتنەئارای دیموكراسی دەكرا، بەڵام هەروەك دەزانن بارودۆخەكە لەوە خراپتر بوو، بە شێوەیەكی گشتی خوێندنەوەی ئێوە چییە بۆ بارودۆخەكەو ئایا ئایندەی ئەم وڵاتە چی بەسەر دێت؟
- من هاوڕانیم لەگەڵ ئەوەدا كە دەڵێن بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خراپترە بە بەراورد بە ڕابردوو. لەبەر ئەوەی پێش ئەو گۆڕانكارییانە دیكتاتۆرەكان لە دەسەڵاتدابوون و ئومێدێكی كەم هەبوو بە ڕووخاندنیان. دوای بەهاری عەرەب، دەرگایەك واڵابوو كە ڕەنگە سەربكێشێت بۆ بەرەوپێشچوونی هەنگاو بە هەنگاو بەرەو دیموكراسی. مەسەلە گەورەكە ئەوەیە هەنگاونان بەرەو دیموكراسی كاتی دەوێت. لە ڕاستیدا چارەسەرێكی خێرا یان ئاسان نییە بۆ ئەو تەحەددیاتانەی ڕووبەڕووی كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبنەوە. هەمیشە قۆناغی ڕاگواستن بەرەو دیموكراسی هاوشانە بە نادڵنیایی، پشێوی و پاشەكشەو تەحەددیگەلێكی سیاسی مەزن. كاتێكی زۆری دەوێت بۆ ئەوەی زاڵبین بەسەر میراتی دڵڕەقانەی سیستمی قەومی دەوڵەتانی عەرەبی دوای كۆڵۆنیاڵیزمدا. لەم ساتەوەختەداو بۆ ئەوەی هاوكاربین لە تێپەڕاندنی قۆناغی ڕاگوزەریدا پێویستمان بە سەركردایەتیەكی ئارامگرو ژیرو گەشەكردنی ئابووریی هەیە، لە هەمووشی گرنگتر پێویستمان بەوە هەیە كە هیوامان بە ئایندەیەكی باشتر هەبێت.
* ئیسلامیەكان توانییان لە ڕێی سندوقی هەڵبژاردنەوە دەسەڵات بگرنەدەست، ئەمە لە میسر و تونس ڕوویداو پێشبینی دەكرێت لە سووریاش ڕووبدات، بەڵام هێشتا بارودۆخەكە لە میسر سەقامگیر نییەو دیموكراسی بەدەست نەهاتووە، بە پێی هەندێ چاودێر دووبارە بارودۆخەكە بەرەو دیكتاتۆریەت دەڕوات، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك مەترسی سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەتی سەربازی دەكرێت و ئایا تا چەند گەشبینن؟
- من بەحەزەرم بڵێم میسربەرەو دیكتاتۆریەت دەچێت. ئەگەرچی هیچ زەمانەتێك نییە ئەمە لە ئایندەدا ڕوونەدات. بەڵام پرسیارەكەی ئێوە نیگەرانیەكی گرنگ دەوروژێنێت لەبارەی ئەو پشێوی و نادڵنیاییەوە كە حاڵی حازر لە میسردا بەدی دەكرێت. ئەگەر ئەم پشێویە بەردەوام بێت و ئەگەر كوشتنی خەڵك لەسەر شەقامەكان درێژە بكێشێت، ئەگەر پێكدادانی حكومەتەكەی ئیخوان موسلمین و موعاڕەزە درێژە بكێشێت، ئەگەر باری ئابووری بەردەوام بەرەو خراپبوون بچێت، ئەوا ئەگەری گەڕانەوە بۆ دیكتاتۆریەتی سەربازی دێتە ئاراوە، ئەمڕۆ سێ كێشەی سەرەكی میسری گرفتاركردووە، نەبوونی كۆدەنگی لە نێوان لایەنە سیاسیە سەرەكیەكاندا لەبارەی نەخشەڕێگای قۆناغی ڕاگوزەری بەرەو دیموكراسی، پاشماوەكانی ڕژێمی موبارەك كە هەوڵی لەباربردنی پرۆسەی بە دیموكراتیكردن دەدەن و هەرەسهێنانی ئابووری وڵاتەكە.
* دەبینین ناوچەكە بەرەو شەڕی تائیفی دەڕوات، لە لایەك عێراق و ئێران و حزبوڵڵا پشتیوانی لە مانەوەی ئەسەد دەكەن لە دەسەڵاتدا، لە لایەكی دیكەوە وڵاتانی كەنداو و توركیا پاڵپشتی شۆڕشگێڕان و گۆڕینی ڕژێمەكە دەكەن، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك شەڕی تائیفی مەترسی لەسەر ئایندەی وڵاتەكە هەیە؟
- كێشەی تایەفەگەری كێشەیەكی مەترسیدارە. من خۆم زۆر نیگەرانم لەبارەی ئەم كێشەیەوە و ئەو كاولكارییەی بەدوای خۆیدا دەیهێنێت ئەگەر هاتوو بەردەوام بوو. تارمایی» شەڕە ئاینیەكان» لە نێو موسڵماندا، وەك ئەوەی لە سەدەكانی 16 و 17دا لە ئەوروپا بەرپا بوو، بە ئاسمانی ناوچەكەدا دەسوڕێتەوە. ئەوەی پێویستیەكی بە پەلەیە بۆ سنوورداركردنی ئەم داخزانە بەرەو تائیفەگەری، بریتیە لە بوونی سەركردایەتیەكی ژیر لە نێوان سەركردە سیاسی و ئاینیەكاندا. هەر پیاوێكی ئایینی، یان پارتێكی سیاسی یاخود سیاسەتمەدارێك بانگەشە بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی بكات دژ بە هەر گرووپێكی ئایینی دەبێت بە دەنگی بەرز سەرزەنشت و مەحكوم بكرێت. ئەگەر ئەم كارە نەكرێت، ئەوا تەنیا شەرعیەت بە تائیفەگەری ئاینی دەدەین و درێژەی پێدەدەین. من لەوەش زیاتر دەڕۆم و پێداگیری لەسەر ئەوە دەكەم ئەمە لە سەرووی ئەولەویاتەكانی ئەجێندای نەتەوە یەكگرتووەكان و جامیعەی عەرەبی و ڕێكخراوی هاریكاری ئیسلامیەوە بێت.
* سەرەڕای ئەوەی ئێران نوێنەرایەتی شیعە دەكات، ئەوا لە هەمان كاتدا كێشەی لەگەڵ توركیا و سعودیەدا هەیە، هەروەها سەرەڕای كێشەی بەرنامە ئەتۆمیەكەی باس لەئەگەری ئەنجامدانی گفتوگۆی ڕاستەوخۆ دەكرێت لە نێوان ئەمەریكاو ئێراندا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كێشەی نێوان ئەم دوو وڵاتە بە گفتوگۆ و دانوستاندن چارەسەر دەكرێت یان كێشەكە لەوە گەورەترە؟
- بە دڵنیاییەوە من ئومێدی ئەمە دەكەم، لەبەر ئەوەی بەدیلی گفتوگۆ شەڕە. بەڵام هەرچۆنێت بێت، بەم دواییە ئومێدی ئەنجامدانی گفتوگۆ لە نێوان ئێران و ئەمەریكادا كەم بووەوە، ئەویش كاتێك سەركردەی باڵای ئێران، پێشنیارێكی جێگری سەرۆكی ئەمەریكا- جۆ بایدنی- ڕەتدەكردەوە كە داوای كردبوو دانیشتنی ڕووبەڕوو بكرێت. لە كاتێكدا زۆرێك لە خەڵكیی ئۆباڵی درێژەكێشانی قەیرانی ئێستای ئێران دەخەنە ئەستۆی ئەمەریكا-كە من هاوسۆزم لەگەڵ ئەم لێكدانەوەیەدا-، بەڵام باوەڕیشم وایە ئێران لە ڕووی ناوخۆییەوە سوودمەند بووە لە بوونی گرژی و قەیران لەگەڵ ئەمەریكادا. ئەوەی مەبەستمە بیڵێم ئەوەیە كە نەبوونی گفتوگۆ و پێوەندی دیبلۆماسی لەگەڵ ئەمەریكادا بریتیە لە ستراتیژیەتی مانەوەی ئێران. هەمیشە سەركردەكانی كۆماری ئیسلامی بانگەشەی خۆیان دووپاتدەكەنەوە كە هەوڵی سەرەكی ئەوان بریتیە لە بەرهەڵستیكردنی سیاسەتەكانی ئەمەریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهاندا. ئۆباڵی هەموو كێشە ناوخۆیی و دەرەكیەكانی ئێران بە تایبەتی تێكشكاندنی بزووتنەوەی سەوز و بێدەنگكردنی دەنگەكانی موعاڕەزە- دەخرێتەئەستۆی سیاسەتەكانی ئەمەریكاو ڕۆژئاوا. ئەگەر قەیرانی پێوەندیەكانی ئێران و ئەمەریكا لە ڕێی دیبلۆماسیەتەوە چارەسەر بكرێت، ئەوا كۆماری ئیسلامیی دووچاری قەیرانێكی گەورەی شەرعیەت دەبێتەوە لە ناوخۆدا. چونكە ئەو كاتە ئۆباڵی كێشە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی بخەنە ئەستۆی كێ؟ ئایا بەرگری لە چی بكەن؟ لەبەر ئەم هۆكارە پێم وایە ئێمە هێشتا ڕێگایەكی دوورودرێژمان لە پێشە بۆ ئەوەی دەست بە گفتوگۆی نێوان ئێران و ئەمەریكا بكرێت، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئومێد دەكەم ئەمە زووتر ئەنجام بدرێت، لەبەر ئەوەی شەڕ مایەی كارەساتە بۆ هەموولایەنە پێوەندیدارەكان.
* كاتێك ئەمەریكا لە عێراق كشایەوە، وڵاتێكی پڕ لە پشێوی لە دوای خۆی جێهێشت، ئێستاش لە سەروبەندی كشانەوەدایە لە ئەفغانستان و مەترسی ئەوە هەیە هەمان باروردۆخ لەو وڵاتە جێبهێڵێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ ڕاددەیەك ئەمە دەبێتەهۆی لاوازكردنی پێگەی ئەمەریكا لە ناوچەكەدا؟
- گەورەترین ئاكامی شكستهێنانی سیاسەتی ئەمەریكا لە عێراق و ئەفغانستاندا بریتی بوو لەوەی ئەمەریكا ئارەزوویەكی كەمی هەبێت بۆ تێوەگلانێكی سەربازی دیكە لە ناوچەكەدا. حاڵی حازر ئەمە لە كێشەی سوریادا بەدی دەكەین، چونكە سەرەڕای تاوانە بەردەوامەكانی جەنگ و تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی كە ڕژێمی ئەسەد ئەنجامیان دەدات، ئیدارەی ئۆباما ئامادە نییە لە بەرژەوەندی سوپای سووری ئازاد دەستێوەردان بكات. لەگەڵ ئەوەشداو سەرەڕای شكستی سیاسەتی ئەمەریكا لە عێراق و ئەفغانستاندا، ئەوا ئەمەریكا بەرژەوەندیگەلێكی ژیاری هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كە هەمان ئەو بەرژەوەندیانەن كە لە جەنگی جیهانی دووەمەوە بەرچاوڕوونكەری سیاسەتی ئەمەریكا بوو لە ئاست ناوچەكەدا: نەوت و ئیسرائیل و ڕێگەگرتن لە باڵادەستبوونی هێزێكی دەرەكی( یاخود ناوخۆیی) بەسەر ناوچەكەدا، لەبەر ئەم هۆكارانە ئەمەریكا بۆ ئایندەیەكی دیاری لە كاروبارەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە تێوەدەگلێت.
* توركیا ڕۆڵێكی گەورە دەبینێت لە ناوچەكەدا و دەكرێت پێگەی ئەمەریكا و ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدەست بهێنێت، تا چ ڕاددەیەك هاوڕایت لەگەڵ ئەوەدا كە توركیا دەتوانێت ئەم ڕۆڵە گرنگە ببینیت لە بارودۆخی ئاڵۆزی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
بەهۆی سەركەوتنە ئابوورییەكانی و بەهۆی ئەوەی دیموكراسیەتێكی دەركەتووە، ئەوا توركیا هێزێكە لە دەركەوتندایە. لەوەش زیاتر، لەبەر ئەوەی حكومەتەكەی ئەردۆغان دەنگی بڵندكردەوە بۆ بەرگریكردن لە ئێش و ئازاری فەلەستینەكان- كە نیشانەی دیاری ناسنامەی عەرەب و موسڵمانەكانە لە ئێستادا-توركیا شەرعیەتێكی گەورەی هەیە لە شەقامی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەو پێیە، توركیا میسداقیەتی ئەخلاقی و ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە ڕاستیدا پرسیارەكە ئەوەیە توركیا لە بینینی ڕۆڵی سەركردایەتیكردن لە ناوچەكەدا تا چ سنوورێك دەڕوات؟ تێوەگلانی قووڵتر لە سیاسەتی ناوچەكەدا هەڵگری مەترسیەكی بەرچاوە بۆ سەقامگیری ناوخۆیی و توانای ئابووری توركیا. بە هەمان شێوە، فەرامۆشكردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش هەڵگری مەترسی بەرچاوە. لە ئێستادا پێویست بە بوونی سەركردایەتی ژیرو دانا دەكات بۆ ئەوەی كەشتیەكە لە ئاوی پڕ شەپۆلی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگاتە كەنار.