نەبیل یاسین، رۆژنامەنووس ونووسەرو شاعیرو مامۆستای زانكۆو چالاكوان لەبواری مافی مەدەنی و سەرۆكی لیژنەی نێودەوڵەتیی پشتیوانیكردنی دیموكراتیەت لە عیراق بە یاوەریی شاندێكی لیژنەكە بە مەبەستی هەماهەنگی كردن لەگەڵ رێكخراوەكانی دیموكراتییەت و كۆمەڵگەی مەدەنیدا سەردانی كوردستانیان كرد، گۆڤاری گوڵان لە دیدارێكدا چەندین پرسیاری سەبارەت بە رەوشی دیموكراتییەت لە هەرێم و عیراق و ئاییندەی پرۆسەی سیاسیی لە عیراق ئاراستەی نەبیل یاسین كرد.

* هۆكاروئامانجەكانی دامەزراندنی لیژنەی نێودەوڵەتیی پشتیوانیكردنی دیموكراتیەت لە عیراق چین؟
- ئەم لیژنەیەمان وەك دەستپێشخەرییەكی مەدەنی بۆ فشارخستن بە ئاراستەی پابەندبوون بە پرەنسیپەكانی دەستووری عیراقی دامەزراند،چونكە بڕوامان وایە كە دەستووری عیراقی دەستوورێكی دیموكراتی و لیبرالییە،هەموو مافەكانی هاووڵاتیان و كۆمەڵەو ئایین و نەتەوەكانی تێدا بەرجەستەبووە،بە تایبەتی لە بەشی دووەمدا(بەشی ئازادییەكان)ی مەدەنی و سیاسی و كۆمەڵایەتی،بەڵام بوونی ئەو مافانە لە دەستووردا بەتەنیا بەس نییە بەڵكو پێویستی بە پێداویستییەكانی فشارو پاراستنی ئەم مافانە هەیە،بۆ نموونە جاڕی گەردوونی مافەكانی مرۆڤ،لەلایەن هەموو وڵاتانی عەرەبییەوە ئیمزای لەسەركرا لەوانەش عیراق، بەڵام هیچ كامێك لەوانە بەقەد عیراقی سەردەمی رژێمی پێشووی بەعس ئەو مافانەی پێشێل نەكرد،بۆیە گرنك دۆزینەوەی ئامرازەكانی داكۆكی كردنە لەو مافانە و پێكهێنانی گرووپی مەدەنییە، چونكە لە دیموكراتییەتدا كۆمەڵگەی مەدەنی گرێبەستی كۆمەڵایەتی هەیە،كە ئەمەش یەكێكە لە هۆكارەكانی پاراستنی مافەكانی مرۆڤ،لە پاڵ بوونی رای گشتی و میدیای بینراوو خوێنراوو بیستراو،ئێمە لەو لیژنەیەدا هەوڵ دەدەین ببینە بەشێك لە هۆیەكانی دەستەبەركردنی مافی عیراقییەكان،بۆیە ئەو دەستوورەی عیراق كە دەنگی بۆدراوە شەرعییەت بە هەر حكومەتێكی هەڵبژێردراو دەدات بە بێ ئەوەی سەیری ئاراستەی فیكری ئەو لایەنە بكات كە سەردەكەوێت، ئەویش چ زۆرینەی ئایینی بێت یان زۆرینەی نەتەوەیی یان سیاسی، هەرچەندە دەبێت سیاسەت لە ئایین دووربخرێتەوە،بەڵام پێویستە رێز لە دەستوور بگیرێت نابێ بێین بە ئارەزوو و بە پێی بەرژەوەندیی خۆمان ماددەیەكی لێ هەڵبژێرین و یەكێكی دیكە بەلاوە بنێین، بۆیە دیموكراتییەت حوكمی تاكەكان نییە، بەڵكو حوكمی یاساكانە،ئەم چەمكانە زۆر گرنگن،بۆیە دەبێت تێیان بگەین و پیادەیان بكەین و بە كاریان بێنین وەكو فشار لەسەر هەر حكومەتێك كە مافەكانی مرۆڤ پێشێل بكات،یان قەیران دروست بكات،یان قەیرانی دژ بەكاربێت، چونكە مەرج نییە هەموو جارێك حكومەت قەیران دروست بكات،جاری وا هەیە حزبەكان گرفت دروست دەكەن و ستەم بەرامبەری دەكەن ئەگەر حكومەتێكی چالاك و ئیشكەربێت، بەرژەوەندیی میللەتەكەی دەوێت، بۆیە دەبینین هەندێ حزبی ئۆپۆزسیۆن ئەوەیان ناوێت،وەكو پاشماوەكانی حزبی بەعس ئەم كارە ئەنجام دەدەن، ئێمە لەڕێی ئەم لیژنەیەوە پەیوەندیی بە لایەنی پسپۆر و شارەزاو پەیوەندیداری جیهانییەوە دەكەین.
* ئەی سەبارەت بە هەرێمی كوردستان، مەبەست لەم سەردانەتان چی بوو؟
مایەی خۆشحاڵییە لە لایەن سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانەوە بانگهێشت كراین بۆ دیدار لەگەڵ سەرۆكایەتی و لیژنەی یاسایی وپەرلەمانتاران و توانیمان چاومان بە ژمارەیەك بەرپرسانی پەرلەمانی كوردستان بكەوێت،باسمان لە چەمكەكانی دەستووری عیراقی و پابەندبوون بە ماددەكانی و هۆیەكانی پاراستنی مافەكانی مەدەنی و سیاسی و رۆشنبیریی تاك و كۆمەڵ كرد،خۆشحاڵ بووین كە بەپیرەوە هاتنێك بەدی دەكرا لە بواری هاوكاری كردنی بەرپرسان لە لیژنەی یاسایی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ لیژنەكە،دووپاتی دەكەمەوە كە كێشەی ئێمە لە عیراقدا زاڵبوونی سیاسەتە بەسەر یاساكاندا، لەگەڵ بوونی ململانێ لە نێوان رۆشنبیریی دەستووری و یاسایی و لە نێوان عەقڵی سیاسیی زۆربەی سیاسەتمەداران،چونكە بەداخەوە بیرو هزری تۆتالیتاری زیاتر باوبووە لە عیراق و زۆر لە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش ئەم رێچكەیان هەڵگرتۆتەوە،بۆیە هەنگاونان بەرەو دیموكراتییەت باشترین چارەسەرە بۆ رزگاربوون لەم كلتوورە،لێرەدا ئاماژە بە خاڵێكی گرنگ دەدەم ئەویش ئەوەیە كە لە قۆناغی دە ساڵەی رابردوودا دەكرا ئەو كێشانەی روویاندا چارەسەربكرانایە، یەكەم شت بە رێگەی پەیوەندییە گشتییەكان كە لە نێوان لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكاندا هەبوو لە سەردەمی رژێمی بەعس،هەروەها ئەو بەرژەوەندییە هاوبەشانەی كە لە دروشمەكانیاندا بەرجەستەبوون،لە سەرووی هەموویان بگرە گرنگترینیان (رووخاندنی دیكتاتۆریەت و دامەزراندنی سیستمی دیموكراتی) بوو لە عیراقدا،كەواتە ئەمە ئامانجی هاوبەش و یەكەمی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بووە لە كورد و عەرەب و سەرجەم لایەنەكان، ئێستا پێویستە لە سەریان، ئەو دروشمانەی بەرزیان كردبۆوە، جێبەجێی بكەن،هەروەها ئەوەی لە دەستوردا هاتووە لە رێكەوتننامەكان و سازشەكان پیادە بكرێت،چونكە دەستور تاكە رێكخەرو نزیككەرەوەی نێوان لایەنەكانە كە هەموو مافەكان دابین دەكات،تاكو رێگر بێت لەبەردەم بەكارهێنانی هێز لە كاتی بوونی دەسەڵات دژی لایەنەكانی دیكە لە چارەسەركردنی ململانێیەكان هەروەكو لە سەردەمی پێشوودا روویدەدا،ئەو رژێمەی ئێستا لە حوكمە لە عیراقدا بە خوێن و خەباتی سەرجەم لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان هاتۆتە دی راستە شەڕ بەشدارییەكی بەرچاوی لە رووخاندنی رژێمی پێشوودا، هەبوو، بەڵام ئەو رژێمە خۆی ئەم شەڕەی هەڵبژارد،ئەو هەلەی بۆ عیراقییەكان هەڵكەوت لە میانی دە ساڵی رابردوودا دەتوانرا سوودی لێوەربگیرایە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و چەسپاندنی پرەنسیبەكانی دیموكراتیەت،چونكە ئەم هەلە دووبارە نابێتەوە،بۆیە ئێستاش دەكرێت ئەم دەرفەتە بقۆزینەوە بۆ زیاتر هاوكاریی نێوان نەتەوە و ئایین و لایەنە سیاسییەكان و هەرێم و ناوەند، ئێمە سیستەمی فیدرالیمان هەیە كە سیمایەكی دیموكراتییەتە، ئێمە لە هیندستان گەورەتر نین لە رووی دانیشتوان و رووبەری زەوی و ئابوورییەوە، تەنانەت لە فرەنەتەوەیی و ئیتنی و ئایینیشدا، بەڵام ئەو توانی لە ساڵانی چلەكانەوە هەتا ئێستا دیموكراتییەت بچەسپێنێت و تا ئێستاش هەنگاوی باش دەهاوێژێت،عیراق دەتوانێت سوود لە ئەزموونی وڵاتان وەربگرێت لەوانە ئەزموونی باشووری ئەفریقیا و یۆگسلافیا لە بواری ئاشتبوونەوەی نیشتمانی و ئەزموونی ئیسپانیا دوای سەردەمی فرانكۆ، هەروەها ئەزموونی پورتوگال دوای سەردەمی سالازار.
* رۆڵی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە چەسپاندنی پرەنسیبەكانی دیموكراتییەت و ئازادییەكان لە عیراقی تازەدا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
- رۆڵی جەنابی سەرۆكی هەرێم روون و ئاشكرایە كە هەر لە دوای رووخانی رژێمی پێشووەوە، هەوڵە جددیەكانی خستەگەڕ بۆ هێنانەكایەی دیموكراسییەت و بەیەكەوە ژیانی ئارەزوومەندانەو تەبایی لە نێوان سەرجەم پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزاكاندا،بێگومان بەرپرسییارییەكی گەورە كەوتۆتە سەرشانی هەرێمی كوردستان، چونكە هەرێم فیدرالییە و وەكو هاوپەیمان لە رووخانی رژێمی پێشوودا بەشداری كردووە، هەروەها لە نووسینەوەی دەستوور و دامەزراندنی عیراقی تازەدا،بەڵام دەبینین كە كورد سەربەخۆیی رانەگەیاندووە، هەرچەندە مافی خۆیانە بڕیار لە چارەنووس و سەربەخۆیی بدەن بە پێی هەموو یاساو دەستوورەكانی نێودەوڵەتی،بۆیە پێویستە لەسەر عیراق ڕێز لە ئیرادەی كورد بگرێت وەكو هاوبەش لە حوكم و بیناكردنی عیراقی تازەدا و لە بەر بەرژەوەندیی باڵای وڵات،بۆیە بوونی سەقامگیریی لە رەوشی كوردستان رەنگدانەوەی لەسەر هەموو ناوچەكانی دیكەی عیراقدا دەبێت، هەر بۆیە دەكرێت بەغداو شارەكانی دیكەش سوود لە ئەزموونی سەركەوتووی دیموكراتییەت و خۆبەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستان ببینێت،لەم سەردانەماندا بۆ كوردستان و دیدارمان لەگەڵ هەندێ كەسایەتیی سیاسی و رۆشنبیری هەوڵ و كۆششەكانی هەرێمی كوردستانمان بۆ دەركەوت لە بواری چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراتییەت لە هەرێم و عێراقدا، ئێمە پرۆپاگەندە بۆ ئەم هەرێمە ناكەین و لە ئەزموونەكەش كەم ناكەینەوە، بەڵام ئەوەندە دەڵێین كە پێشكەوتنێكی بەرچاوی لە هەموو روویەكەوە بەخۆوە بینیوە، كورد شەریكی بنەڕەتین لە پرۆسەی سیاسیی عیراق و لە جیۆپۆلەتیكی ئەو وڵاتەو لە هەموو گۆڕانكارییە ئیجابییەكاندا، بۆیە بوونی قەیران لە نێوان هەرێم و بەغدا قبووڵ نییە، چونكە زیانەكە تەنیا لەسەر هەرێم ناكەوێتەوە بە تەنیا، بەڵكو بۆ سەر هەموو عیراقە، كوردو سەرجەم عیراقییەكان قوربانی دەستی پتر لە هەشتا ساڵی حوكمی رژێمە تۆتالیتاری و ديكتاتۆرییەكان بوون.
دەستووری عیراق لە ماددەی (37) دا مافی تەواو بۆ رۆژنامەنووسان دابین دەكات، بەڵام ئەو مافە بەس نییە بە بێ بوونی بەرگری و پاراستنی ئەم مافانە،چونكە كەلتوری تاكڕەوی و خنكاندنی ئازادیی نووسین تا ئێستاش لە نێو یاسای سەندیكای رۆژنامەنووساندا هەر باوەو نەگۆڕاوە،ئەوەی هەیە بۆ ساڵی 1968 دەگەڕێتەوە ئەم یاسایە باس لە خزمەتكردنی حزب و نووسین و داكۆكی كردن لە حزب و شۆڕش بەرژەوەندیەكانی دەكات،هەروەها یاسای یەكێتیی نووسەرو ئەدیبانیش كە هی ساڵی حەفتایە بەدەق ئاماژە بە نووسین دەكات بۆ بەرژەوەندی تاكە حزب و تاكە سەركردە،ئێمە پێویستمان بە یاسای نوێیە و كۆیلەیی رۆژنامەنووس بۆ تاكە حزب و تاكە سەركردە بەیەكجاری بسڕێتەوە،من كە ئازاد نەبم لە نووسین و دەربڕیندا ئەگەر پەنجا یاساشم بۆ دەربكەن ناتوانم ئەوەی مەبەستمە بیخەمە روو، ئێستا لە بەغدا ئەگەر یەكێك وتارێك بنووسێت بە دڵی بەرپرسێك نەبێت رەنگە ئەو بەرپرسە سیاسییە یان ئایینیە پێی تووڕەبێت، هەرچەندە ئەوەی دەینووسێت جنێوو سووكایەتی تێدانییە بۆ تاكەكان و بۆ نەتەوەو ئایینەكان،چونكە ئەوە لە رووی مۆرال و دەستوورەوە قەدەغەیە تەنانەت لە ئەوروپای دیموكرات و پێشكەوتووشدا كەس ناتوانێت سووكایەتی بە ئایین یان نەتەوە یان بەرپرسێك بكات.
* ئایا بیرتان لەوە نەكردۆتەوە بازنەی چالاكییەكانتان فراوانتر بكەن و لقی دیكەی لیژنەكەش لە هەرێم و عیراقدا بكەنەوە؟
- دەستمان كردووە بە پەیوەندی كردن بە لایەنە پەیوەندیدارو كەسایەتییە رۆشنبیرو یاساناسەكان بۆ كردنەوەی لقی لێژنەكەمان لە بەغدا و هەرێمی كوردستان،ئێمە تەنیا سێ مانگە ئەو لیژنەیەمان دامەزراندووە، دوو كۆنگرەشمان لە پێشە، یەكەمیان لە سەرەتای مانگی ئادار بە هاوكاریی زانكۆیەكی بەریتانی كە لە لەندەن دەبەسترێت ژمارەیەكی زۆری ئەكادیمی و پسپۆڕانی مافی مرۆڤ و ئازادییەكان بەشداری تێدا دەكەن سەبارەت بە( چۆنییەتی كاركردنی دەستوور لەو وڵاتانەی كە بەرەو دیموكراتییەت هەنگاویان هەڵێناوە عێراقیش وەك نموونە) واتا بۆچی دەستووری عیراقی كار ناكات لە رووی دابین كردنی ئازادیی رادەربڕین و مافەكانی مرۆڤ،كۆنگرەی دووەم لە ئەیلوولی داهاتوودا دەبەسترێت پێشنیاریش كراوە هەرێمی كوردستان میوانداریمان بكات كە ژمارەیەك كەسایەتی ناوداری نێودەوڵەتی ئامادەی دەبن، سەبارەت بە ئەندامەكانی لیژنەكەمان تا ئێستاهەموویان خەڵكی عیراقن، بەڵام ئەنجوومەنی راوێژكاری نێودەوڵەتیشمان هەیە،ژمارەمان 17 كەسە ئومێد دەكەین بیگەیەنینە 30 كەس لە پسپۆرانی یاساو مافەكانی مرۆڤ،بۆ ئەم مەبەستەش پەیوەندیمان بە كەسایەتییەكانەوە كردووە چ لە هەرێمی كوردستان یان لە عیراق.سەبارەت بە رەوشی ئێستای عیراق پێموایە كە ئەم وڵاتە دەرفەتی زۆری لەبەردەمدایە بۆ سەرهەڵدانی قەیران لەدوای قەیران،تەنانەت هەندێك هەن- بەداخەوە- لە دروستكردنی كێشەو قەیراندا وەستان، حەزیشیان زۆر لەم ململانێ و كێشمەكێشەیە،ئەوانە دەتوانن چەندین بەرگی بەبەردا بكەن چ بەرگی تایفی یان نەتەوەیی یان ئایینی، بەڵام من پێم وایە ئەم كێشانە هەموویان بە هۆی ئەوەیە كە پرەنسیپەكانی دیموكراتییەت هێشتا لە عێراقی تازەدا نەچەسپاون.بە تایبەتیش جێبەجێ نەكردنی دەستوور بەتەواوی، نەك هەڵبژاردنی بە پێی بەرژەوەندییە تایبەتییەكان.