پرۆفیسۆر مایكل نایت بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی هەرێمی كوردستانی عێراقە لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیك، یەكێكە لەو تۆژەرە باڵایانەی كە راوێژ دەداتە حكومەتی ئەمریكا و ئێستاش خەریكی نووسینی راپۆرتێكی گرنگە بە ناونیشانی (هەرێمی كوردستان 25 ساڵ دوای ئەنفال) بۆ ئەم راپۆرتە پرۆفیسۆر نایت پێویستی بەوە هەیە سەردانی هەرێم بكات بۆئەوەی لەنزیكەوە ئەو گەشەسەندنانە ببینێت كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بواری (حكومڕانی و دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكیەكان و پەرەپێدانی كەرتی نەوت و گاز) بەدەستی هێناوە، ئامۆژگای واشنتۆن بەوجۆرە سەیری هەرێمی كوردستان دەكات، بەوەی ببێتە مۆدیلێك بۆ بونیادنانەوەی وڵاتانی دوای تەنگژە.پرۆفیسۆر نایت كە پێشتریش بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی عێراق بووە لەهەمان ئامۆژگا، زۆر بە وردی چاودێری بارودۆخی عێراقی كردووە و چەندین توێژینەوە و وتار و كتێبی لەسەر رەوشی عێراق نووسیووە، هەروەها ئەو كێشەی سەرەكی عێراقی بەوە دەسنیشانكردووە بەوەی لەعێراقدا(كەلتوری پاوانكردنی راستەوخۆی دەسەڵات هەیە - culture of direct control”)) ئەم دەستەواژەیەش ئێستا لەلایەن زۆربەی تۆژەران لەسەر ئاستی جیهان دووبارە دەكرێتەوە، بۆ قسەكردن لەسەر پەرەسەندنەكانی ئەم دواییەی عێراق، پەیوەندیمان بە پرۆفیسۆر مایكل نایت كرد، بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* تەنیا دوای یەك ساڵ لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، ئەم وڵاتە كەوتە سەر لێواری كارەساتی گەورە. بەپێی تێگەیشتنی ئێوە تا چ ڕاددەیەك ڕوودانی كارەسات لە عێراقدا دۆخی ناوچەكە پتر ئاڵۆز دەكات و زیان لە بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا دەدات؟
- هەر مانگێك كە تێدەپەڕێت بارودۆخی سیاسی عێراق ناسەقامگیرتر دەبێت. وڵاتەكە لە حاڵەتی قەیرانێكی هەمیشەییدایە. دۆخەكە بەلای سەركردەكانی ئەمریكاوە مایەی تێكدانی ئەعسابە «Nerve Wracking». واشنتۆن بە توندی پشتیوانی لە سەرۆك وەزیران-نوری ئەلمالیكی- كرد، بەڵام حكومەتی عێراق بە شێوەیەك ڕەفتار دەكات كە پێچەوانەی بەرژەوەندیەكانی ئەمریكایە. یەكێك لە نموونەكان بریتییە لە ڕێگەدان بە گواستنەوەی چەك بۆ ڕژێمی ئەسەد لە سوریا. پرسێكی دیكە كە مایەی كێشەیە هاوكاری كردنی ئێران و سوریایە بۆ ئەوەی خۆیان لە سزا نێودەوڵەتیەكان لابدەن. لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی ساڵی 2014دا، ئیدارەی ئەمریكا هەوڵدەدات هانی بلۆكی شیعە بدات كە بۆ دەستنیشانكردنی پاڵێوراوەكەیان بیر لە بەدیلێك بۆ مالیكی بكەنەوە. واشنتۆن درك بە مەترسی گرتنەوە دەستی دەسەڵات دەكات لەلایەن مالیكیەوە بۆ خولی سێیەم، بەڵام دەستڕۆیشتوویی ئەمەریكا لە عێراقدا- بە تایبەتی بەسەر لایەنەكانی شیعەوە- سنووردارە.
* دۆخی عێراق بەو ئاستە گەیشتووە كە سەرۆك وەزیران ڕاستەوخۆ ئاماژە بە ناشەرعیبوونی پەرلەمان دەكات لەبەر ئەوەی پشتیوانی خۆپیشاندەران دەكات، ئەمەش بەو واتایەی مالیكی حوكم بەسەر پەرلەماندا دەدات، نەك بە پێچەوانەوە، ئایا ئەمە سەرهەڵدانی دیكتاتۆرێكی نوێ نییە لە عێراقدا؟
- وەك كەسێكی بیانی كە خوازیاری سەركەوتنی عێراق و هەرێمی كوردستانم، ئەوا هەوڵدەدەم خۆم لە بەكارهێنانی زمانی زبر بە دووربگرم. لەگەڵ ئەوەشدا ڕەوایە بپرسین ئایا لەم ساتەوەختەدا دەسەڵات لە عێراقدا زیاد لە پێویست بە مەركەزی كراوە. ئەو پرسە سەرەكیەی لە سەرتاسەری عێراقدا-لە بەسرەوە بۆ دهۆك- مشتومڕی لەبارەوە دەكرێت بریتییە لە پرسی بە مەركەزیكردن لەبەرامبەر بە نامەركەزیكردندا. هەرێمی كوردستان، پارێزگا و قەزاكان دەسەڵاتی زیاتریان دەوێت بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای پێویستیە مەحەلیەكان پارە خەرج بكەن و بڕیار بدەن. حكومەتی مەركەزیش خوازیاری كۆكردنەوەی دەسەڵات لە دەستی خۆیدا و دەیەوێت ئەو فیدراڵیەتە هەڵبووەشێنێتەوە كە لە دەستووری عێراقیدا چەسپێنراوە. ئەم جۆرە ململانێیە لەسەرتاسەری جیهاندا ڕوودەدات: كەواتە عێراق حاڵەتێكی دەگمەن نییە. بەڵام بەهۆی مێژووی پڕ لە توندوتیژی عێراقەوە، بە تایبەتی لە دوای 2003وە، ئەوا مشتومڕی نێوان لایەنگرانی بە مەركەزیكردن و لایەنگرانی بە نامەركەزیكردن مەترسیدارترە بە بەراورد بە زۆرێك لە وڵاتان.
* پەیامی مالیكی بۆ خۆپیشاندەران هەڕەشەكردن بوو، لە ڕاگەیاندنەكانەوە هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی كرد ئەگەر هاتوو خۆپیشاندان بەردەوام بوو، ئایا تا چ ڕاددەیەك كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوێستی دەبێت لە ئاست ئەم هەڕەشانەدا، یاخود دەبێت چاوەڕوانی هەڵوێستێك هاوشێوەی سوریا بكەین؟
- سەرۆك وەزیران- مالیكی- دەزانێت جیهان چاودێری ئەوە دەكات كە دواتر چی ڕوودەدات. سەرۆك وەزیران بەرپرسیارە لە دابینكردنی ئاسایش لە عێراقدا و ئەوەش ڕاستە كە پێویستە خۆپیشاندەران ئاگادار بكاتەوە لە بەكارهێنانی هەڕەشە و توندوتیژی. بەڵام دەبێت حكومەتی عێراقیش دان بە خۆیدا بگرێت. دۆخی سوریا ئاماژەیە بەوەی ڕۆژئاوای عێراق و ناوچەی جەزیرە ئامادەی تەقینەوەن ئەگەر حكومەتی عێراق هەنگاوێكی هەڵە هەڵبگرێت. هەر ئەمەش هۆكاری ئازادكردنی ئافرەتە زیندانیكراوەكانی پارێزگای ئەنبار بوو لە لایەن مالیكیەوە. ئەو دەزانێت لەم كاتەدا پێویستی بەم حەزەركردنە هەیە.
* لە نێو پێكهاتەكانی عێراقدا، تەنیا بەشێكی كەمی پارتەكەی سەرۆك وەزیران كۆنتڕۆڵی دەسەڵاتیان كردووە. كورد و سوننە و پێكهاتەیەكی سەرەكی شیعەكان كە ڕەوتی سەدرە دژ بە حكومەتەكەی مالیكین، و حكومەتیش دژ بە هەمووانە. ئەمەش واتا ناتوانیت لەڕێی گفتوگۆ و شێوازی دیموكراسیەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم حكومەتەدا بكەیت. ئایا بۆ ڕێگرتن لە دروستبوونی دیكتاتۆرێكی دیكە لە عێراقدا چ بەدیلێكمان هەیە؟
- ئەگەر عێراقیەكان بیانەوێت، ئەوا هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی 2014 هەلێكی گرنگە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیرێكی نوێ. ڕكابەرەكانی مالیكی پێویستیان بە خستنەگەڕی هەڵمەتێكی بەهێز هەیە لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا، تاوەكو خەڵكی جۆشبدەن بۆ ئەوەی دەكرێت بەدەست بهێنرێت و بۆ بنیاتنانی هاوپەیمانێتی و شەراكەت. لە هەموی گرنگتر، پێویستە هاوپەیمانی نیشتیمانی- كە هاوپەیماتێتیەكی شیعەیە- بەباشی بیر لەوە بكاتەوە ئایا بەرژەوەندی شیعە لەوەدایە بۆ خولی سێیەم مالیكی دەسەڵات بگرێتەوە دەست كە دووبارە هەمان دەرئەنجامی لێدەكەوێتەوە. ئەگەر هاوپەیمانی عێراق جددیە لەوەی لە عێراقێكی یەگكرتوودا بژێیت، ئەوا دەبێت هەڵمەتێكی هەڵبژاردن بخەنەگەڕ كە خاڵی بێت لە جیاكاری تائیفی و ئیتنی. پێویستە دەستنیشانكردنی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو هاوكات بێت لەگەڵ دەنگدان لەسەر ڕێوشوێنەكانی دابەشكردنی دەسەڵات، واتە لە هەمان ئەو دانیشتنە پەرلەمانیەدا دەنگی لەسەر بدرێت كە بۆ پەسەندكردنی سەرۆك وەزیران سازدراوە، ئەو كاتە هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونی دەسەڵاتی نوێیەوە ڕێوشوێنەكانی دابەشكردنی دەسەڵات لە یاسادا دەچەسەپێنرێت.
* پێشبینی دەكرێت بارودۆخی عێراق كاریگەری هەبێت لەسەر دەوڵەتە دراوسێكان، كە لە بەرامبەردا ئەم وڵاتانەش كاردانەوەی جیاوازیان هەبێت. بە تایبەتی توركیا و سعودیە كەپشتیوانی سوننەكان دەكەن و ئێرانیش پشتیوانی شیعەكانی عێراق دەكات. ئایا تا چەند ئەمە مەترسیە بۆ سەر ئاییندەی عێراق؟
- مەترسیەكی ڕاستەقینە هەیە كە توركیا و ئێران بكەونە ناكۆكیەكی وێرانكارەوە لەبارەی ئەوەی چ لایەكیان دەستڕۆیشتووتر بێت لە عێراقدا. پێموایە وڵاتانی كەنداو(وەك سعودیە) بەو ڕاستەوخۆییە ڕۆڵ نابینین لە عێراقدا. توركیا چاوی لەوەیە كە بیسەلمێنێت ئەو مۆدێلە لە ناوچەكەدا-حكومەتێكی ئیسلامی میانڕەو-، هەروەها ئەو هێزی ئابووری و دیپلۆماسیە لە ناوچەكەدا. ئەو ڕۆڵی هەیە لە هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی باكووری عێراقدا، بەڵام مەرج نییە ئەم شێوازەی توركیا پیادەی دەكات ئەنجامی بیركردنەوەیەكی باش بێت. هەر لەبەر ئەوەشە كە پێویستە هەرێمی كوردستان هەموو ڕێگاچارەكان بە كراوەیی بهێڵێتەوە، لە نێویاندا ئەگەری هاوكاریكردن لە بواری نەوتدا لە نێویان هەولێر و ئەنقەرە و بەغدا. لە هەمان كاتدا، تەهران هەست دەكات هەڕەشەیەكی زۆری لەسەرە، بەهۆی سزا ڕاستەوخۆكانی سەر ئێران و ئەگەری لەدەستدانی سوریای شەریك و لاوازبوونی حزبوڵا و حەمماس. ئەمەش وادەكات ئێران تەركیزێكی زۆر بكاتە سەر پاراستنی دەستڕۆیشتوویی خۆی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا. بەرژەوەندیە ئابووری و ئامانجە دیپلۆماسیەكانی توركیا و ئێران دژ بە یەكن لە عێراقدا. هەرەسهێنانی پەیوەندیەكانی نێوان سەرۆك وەزیران- ئەردۆغان- لە توركیا و سەرۆك وەزیران-مالیكی- لە عێراقدا ڕەنگدانەوەی گرژیە هەڵكشاوەكانە.
* كێشەیەكی دیكە بریتییە لە پەیوەندی نێوان كورد و حكومەتی مەركەزی لە عێراقدا، ناوچە كوردیەكان تەواو سەقامگیرن، بەڵام مەترسی ئەوە هەیە حكومەتی مەركەزی ئەو سەقامگیریە بشێوێنێت، ئایا تا چ ڕاددەیەك تێكدانی سەقامگیری هەرێمی كوردستان كاریگەری هەیە لەسەر ئاییندەی عێراق؟
- زۆرێك لەو ناوچانەی پێیان دەوترێت كێشەلەسەر ناوچەگەلێكی ئارامن. ناوچەكانی سەروی هێڵی سەوز بۆ هەمیشە بوونەتە خاكی هەرێمی كوردستان. ناوچە هەستیارەكان كەوتونەتە خوارووی هێڵی سەوزەوە كە دانیشتوانێكی زۆر هەمەڕەنگیان هەیە، وەك شاری كەركوك، سنجار، زوممار، بەعشیقە، حەمدانیە، داقوق، دوز، جەببارە و ناوچەكانی دەوروبەر وەك حەمرین. هەر لە ساڵی 2006ـەوە هەمیشە حكومەتی فیدراڵی تەركیز لەسەر دەركردنی پێشمەرگە و ئاسایش كردووە لەو ناوچانەدا. پێموایە تاوەكو هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2014 ئێمە زنجیرەیەك لە قەیرانی سەربازی یەك لە دوای یەك دەبینین، بەڵام پتر لە فۆرمی لێدوانی توند و توڕە و بڵاوەپێكردنی هێزدا دەبێت نەك لە فۆرمی شەڕێكی ڕاستەقینەدا. ئەو بەبنبەست گەیشتنەی ئەم دواییەی دوز خورماتو كە هەر یەكە لە بەغدا و هەرێمی كوردستان دەستكەوتیان بەدەستهێنا لە نێو بنكە سیاسیەكەیاندا، مۆدێلێكە كە ئێمە مەزندە دەكەین بە درێژایی ساڵی 2013 بەدی بكەین. ئەگەرچی حكومەتی فیدراڵی چەكی نوێ دەكڕێت و نمایشی سەربازی ترسێنەر سازدەكات لە جەژنی سوپادا، ئەوا بەغدا زۆر بە حەزەر دەبێت لە بەكارهێنانی هێز. ئەوە ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیە كە بەغدا و هەولێر لەوە دڵنیابكاتەوە كە هێشتا جیهان چاوی لەسەریانە. لە ڕاستیدا هیچ لایەنێكی عێراقی یان كوردی خوازیاری شەڕ نییە، بەڵام هیچ لایەكیش نایەوێت لاواز دەركەوێت، بە تایبەتی كە هەڵبژاردنەكان زۆر نزیبكبوونەتەوە.