تەنیا راگەیاندنی فیدرالیزم یان داڕشتنی لەدەستووردا نابێتە هۆكاری ئەوەی سیستمی فیدرالی لەسەر ئەرزی واقیع دابمەزرێت، پسپۆرانی یاسایی پێیانوایە چۆن وەرچەرخان لە حاڵەتی سروشتیەوە بۆ حاڵەتی كۆمەڵگەی مەدەنی بەندە بەو گرێبەستە كۆمەڵایەتیەی كە لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە گرێدەرێت، ئەم گرێبەستەش دەبێتە چوارچێوەیەكی شەرعی بۆ ئەوەی هەموو تاكەكان پابەند بن بە گرێبەستەكەو هەمووشیان سوودمەندبن، بەهەمان شێوە لە فیدرالیزمیشدا دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبردنی كۆمەڵگەكان بە ئازادی یەكدەگرن بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی تازە و هەموویان لەم سیستمە سودمەند دەبن و هەمووشیان پابەند دەبن بەو گرێبەستەی نێوانیان، گرێبەستی نێوان هەرێمە فیدرالیەكانیش دەستوورە، هەربۆیە كاتێك لایەك بەم دەستوورەوە پابەند نەبێت، وەك فیدرالیەكانی عێراق و سریلانكا و سۆدان، ئەوا لەبری ئەوەی زەمینەی پێكەوە ژیان دروست بێت زەمینەی ململانیی نەتەوەیی و مەزهەبی دروست دەبێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم لایەنە لەرووی یاساییەوە، ئەم دیمانەیەمان لەگەڵ یاساناس بەڕێز شێروان حەیدەری وەزیری دادی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* سەركەوتنی سیستمی فیدرال بەندە بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە بە تایبەتیش دانانی دوو ئەنجومەن، ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی هەرێمەكان، ئێستا لە عێراق ئەم دابەشكردنەی دەسەڵات بوونی نییە، لە رووی یاساییەوە دابەش نەكردنی دەسەڵاتەكان چ مەترسییەكی بۆ سەر ئاییندەی سیستەمی فیدرالی هەیە؟
- كۆڵەگەی سیستەمی فیدرالی لەسەر چەند بنەمایەك داڕێژراوە، نەك هەر لەسەر ئاستی عێراق، بەڵكو لەسەر ئاستی جیهانیش، یەكەمین دابەشكردنی دەسەڵاتە لە نێوان هەرێمەكان و نێوان دەسەڵاتی ئیتیحادی، دووەم بنەما، دابەشكردنی داهاتەكانە لە نێوان هەردوولا، ئەمانە دوو بنەمای سەرەكین بۆ سیستەمی فیدراڵی تا هەریەكە لە هەرێمەكان و دەسەڵاتی ئیتحادی دەسەڵاتەكانی خۆیان بزانن، ئەم بنەمایانە لە دەستووری عێراق چەسپاون، دەسەڵاتەكان و داهاتەكان چۆن ئیدارە دەكرێن و چۆنیش دابەش دەكرێن، جگە لەمەش دەتوانین بڵێین یەكێك لەكەموكوڕییەكانی سیستەمی فیدرالی لەعێراق ئەوەیە كە تا ئێستا ئەنجومەنی ئیتیحادی دانەمەزراوە، ئەمە زۆر گرنگە، چونكە ئەو یاسایانەی كە پەیوەستن بە هەرێمەكانەوە، پێویستە بەو ئەنجومەنەدا تێپەڕن، ئەگەر ئەم ئەنجومەنە رەزامەندیی نەدا، ئەو یاسایانە بە نیسبەت هەرێمەكان جێگیرنابن و جێبەجێش ناكرێن، هەتا ئێستاش یەك هەرێم لە عێراقی فیدرال هەیە كە هەرێمی كوردستانە، بەڵام ئەگەر هەرێمێكی دیكە دروست بێت، ئەوا دەبێتە هاندەرێك بۆ هاتنەكایەی ئەم ئەنجومەنە، چەند خاڵێكی دیكە دەمێنێتەوە بە نیسبەت بە هەرێمەكان یان حكومەتی ئیتیحادی كە دەبێت پابەندبن بەو دەسەڵاتانەو ئەو داهاتانەی كە پێیان دراوە بە پێی دەستوور، ئەمە كورتەیەكە دەربارەی سیستەمی فیدرالی.
* لەو شێوازی فیدرالییەی كە لە دەستووردا بۆ پیادەكردنی فیدرالیزم لە عێراقدا داڕێژراوە دەسەڵاتی حكومەتی فیدرال و هەرێمەكان فراوانن، ئێستا لە عێراق یەك هەرێم هەیە كە هەرێمی كوردستانە، بەڵام حكومەتی فیدرالی بەغدا سنووری دەسەڵاتی خۆی بەزاندووە بەرەو سەنترالی هەنگاو هەڵدەگرێت، ئایا هەرێمی كوردستان كە خۆی بە بەشێك لە سیستەمی فیدرالی دەزانێت، چۆن دەتوانێت لەگەڵ حكومەتی سەنترالی مامەڵە بكات؟
- ئەمە پرسیارێكی گرنگە، ئەگەر سەیری دەستووری عێراقی فیدرال بكەین، كە كاتی خۆی بە تەوافوق دەرچوو، دەسەڵاتەكانی ئیتیحادی لە ماددە 110 دەست نیشانكراوە، كەس گلەیی لەم دەسەڵاتانە نییە، بەهەمان شێوە دەسەڵاتەكانی هەرێم دەست نیشانكراون، من بە دڵنیاییەوە دەڵێم كە هەرێمی كوردستان پابەندبووە بەو دەسەڵاتانەی كە بە پێی دەستوور پێی دراوە، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت كە لەم دواییەدا دەسەڵاتی ئیتیحادی وردە وردە دەستوور پێشێل دەكات، پێشێلكردنی دەستووریش دەرئەنجامی یاسایی لەسەر دەكەوێتەوە، راستە لایەنێك ئەگەر دەستووری پێشێلكرد ئەوا دادگای فیدرال هەیە، بەڵام لە دیباجەی دەستووردا هاتووە كە پێویستە هەموولایەك پێوەی پابەندبێت، ئەم هەڵسوكەوتەی ئەم دواییەی بەڕێز مالیكی دەیەوێت خۆی لە سیستەمی فیدرالی بدزێتەوەو وڵات بەرەو سەنترالی بەرێت، دەسەڵاتەكانی بەزاندووە و تەنانەت هاتە سەر دروستكردنی هێزی دیجلەو ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بە ناوچە تێكەڵەكان ناوبەرێت، كە ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە دەیەوێت بەرەو دكتاتۆریەت هەنگاوبنێت، ئەمەش هەرگیز قبوڵ ناكرێت، چونكە عێراقی تازە لەسەر چەند بنەمایەك دروستكراوە، ئەویش یەكەمیان بوونی هاوسەنگییە لە نێوان پێكهاتەكان، دووەم بوونی هاوبەشیی راستەقینە، سێیەم بوونی پرەنسیبی تەوافوق لەسەر كێشەكان، كە لەسەرەتاوە ئەم بابەتانە رەچاوكران، بەڵام مالیكی هەمووی بەلاوەنا، تەنانەت رێكەوتننامەكانیش، عەقڵیەتی ئێستای عێراق بەرەو سەنترالی دەبات، زۆربەی زۆری پێكهاتەكانی عێراق هەتا لەناو خودی شیعەش لەگەڵ ئەمە نین.
* لە سیستەمی فیدرالیدا دادگای باڵای فیدرال بەرزترین دەسەڵاتە بۆ یەكلایی كردنەوەی كێشەكان، وەك وەزیری داد چۆن سەیری ئەم دادگایە دەكەیت؟
- ئەگەر سەیری دادگای باڵای فیدرال بكەین دەبینین دەسەڵاتەكانی دیاری كراون، بەپێی یاسایەك كە لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە پەسندكراوە، یەكێك لەو دەسەڵاتانەش ئەوەیە كە بڕیار لەسەر ئەو كێشانە بدات كە لە نێوان حكومەتی فیدرال و هەرێمەكان روودەدەن، هەروەها دەسەڵاتێكی دیكەی ئەو دادگایە یەكلایی كردنەوەی ئەو كێشانەن كە پەیوەستن بە ڕەوایی یاسا و بڕیار و ڕێنمایەكان كە لەلایەن ئەو لایەنانەوە دەردەچن كە مافی دەركردنیان هەیە، لە هەمان كاتدا مافی ئەوەی هەیە چاو بەو تانانەدا بخشێنێتەوە كە لە دادگا ئیدارییەكانی عێراقەوە دەردەچن، بێجگە لە چەندین دەسەڵاتی دیكە، بەڵام ئەوەی كە لەم دادگایەو سەرۆكەكەی تێبینی دەكرێت، پێش ئەوەی كە دادگای ئەنجومەنی دادوەری باڵا هەموار بكرێتەوە، سەرۆكی ئەم دادگایە، هەم سەرۆكی دادگای تەممیز و هەم سەرۆكی دادگای ئیتیحادی بووە، ئەمە كێشەیەكە لە ڕووی یاسایی و دەستووری قبوڵ ناكرێت، بە قەناعەتی من ئەم دادگایە زیاتر رۆڵی سیاسی دەبینێت نەك دادپەروەری، واتا بەسیاسی كراوە، بۆیە ئەو هەمواركردنەی لە یاسای ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە جێی خۆیەتی.
*ئەو هەموو كێشانەی لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بوونیان هەیە، هەروەها ئەو ئیشكالیەتانەی لەسەر لێكدانەوەی بڕگەكانی دەستوور هەیە، كە دادگای باڵای فیدرال هیچ چارەسەری نەكردووە ئایا ئەمە واتای ئەوە نییە كە لایەنێك لە پێكهاتەكان رۆڵی لەم بوارەدا هەیە، ئەگەرنا بوونی ئەم دادگایە چ مانایەك دەبەخشێت؟
- من هاوڕام لەگەڵ پرسیارەكەی تۆ، قەزا دەبێت سەربەخۆ بێت، بۆیە ئەگەر سەیری هەندێ كێشە بكەین كە دادگای باڵای فیدرال یەكلایی كردۆتەوە، دەبینین بڕیارەكەی سیاسییە پێش ئەوەی قەزایی بێت، وەكو كێشەكەی هاشمی و كێشەكانی دیكە، بۆیە دەبێت دادگا لە سیاسەت دووربخرێتەوە و سەربەخۆیی خۆی بچەسپێنێت، مەبەستم لەمەدا ئەوەیە كە دەبێت دادوەرەكان سەربەخۆبن و ئازادبن لە بڕیاردان.
* بەپێی قسەی پەرلەمانتارانی عێراق كە حكومەتی مالیكی بە ئاشكرا دەستی وەرداوەتە ناو دەسەڵاتی دادوەری، بۆیە بڕیارەكانی هەمووی لەبەرژەوەندیی حكومەتە، ئایا بەسیاسیكردنی دەسەڵاتی دادوەری چی لێ دەخوێنرێتەوە؟
- پێویستە دەسەڵاتی دادوەری لەڕووی كارگێڕی و داراییەوە سەربەخۆبێت، ئەم دوو پرەنسیبە دەسەڵاتی دادوەری لە سێ دەسەڵاتەكانی دیكە جیادەكاتەوە، بەڵام ئەمە بەس نییە، دەبێت بڕیارەكانی ئەم دادوەرانە سەربەخۆبن، نەك لەژێر دەستێوەردان كاریگەریی لەسەر بڕیارەكان هەبێت.
* جۆرێك لە گەندەڵی هەیە پێی دەگوترێت گەندەڵی لە دەسەڵاتی دادوەری، ئەمەش دادوەر و فەرمانبەرانی دادگاكان و پۆلیس و پارێزەران دەگرێتەوە، تا چەند ئەم گەندەڵییە لە عێراق دادوەری گرتۆتەوە؟
- گەندەڵی دیاردەیەكی بەرچاوە لە عێراق و ڕۆژانەش لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبینین كە گفتوگۆ دەكرێت لەسەر بابەتی گەندەڵی، بە دووریشی نازانم تەنانەت ئەگەر لە دەسەڵاتی دادوەریش گەندەڵی هەبێت.
*تەنیا یەك رێگا لەبەردەم پێكهاتەكانی عێراقدا ماوە ئەویش پێكەوەژیانە لە چوارچێوەی سیستەمێكی فیدرالدا، یاساناسان پێیانوایە ئەگەر بنەمایەكی یاسایی بۆ ئەو پێكەوەژیانە رێك نەخرێت زەمینەی شەڕی ناوخۆ دروست دەبێت، بەرای ئێوە ئەو بنەما یاساییە چین؟
- ئەم بابەتانە هەمووی لە دەستووری عێراقدا كۆكراونەتەوە كە ئەم دەستوورەش بە تەوافوق دەرچووە، ئێستا لە هەرێمی كوردستان لەسەرئاستی هەموو سەركردەكان كۆكن كە تەنیا دەستوور حەكەمە بۆ یەكلایی كردنەوەی كێشەكان، بەڵام مەسەلەكە پابەندنەبوونە بەدەستوورو رێكەوتننامەكان، باشە پێویستی بەوەدەكرد مالیكی هێزی دیجلە بێنێتە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بۆ ئەوەی ئارامی و ئاسوودەیی ئەو خەڵكە لەوێ تێكبدات، ئەم بابەتانە لەسەری رێك كەوتبوون بە ئامادەبوونی ئەمریكییەكان، پاشان ئەوەی ئەو كردوویەتی جگە لەوەی پێچەوانەی دەستوورە ئەو دەسەڵاتەی نییە، هەروەك میدیاكان و شارەزایانیش ئاماژەیان پێكردووە كە مالیكی هێزی فەرمی بەكارهێناوە بۆ مەرامی سیاسی، ئەمە پێشێلكردنی دەستوورە، كە دەبووایە ئەم ناوچانە بە گوێرەی ماددەی140ی دەستوور ئاسایی كردنەوەیان تێدا بكرابایە، ئایا ئەمە ئاسایی كردنەوەی ناوچەكانە یان ئاڵۆزكردنیانە، هەروەها بە ئارەزووی خۆی فەرماندەی تیپە سەربازییەكان دادەمەزرێنێت، كە ئەمە دەبێت لە دەسەڵاتی پەرلەمان بێت، كۆی قسەكانم ئەوەیە كە مالیكی بە عەقڵییەتی تاكڕەوانەو سەنترالی كاردەكات، بۆیە لەوبڕوایەدا نیم كە لەگەڵ ئەو عەقڵییەتە بتوانین عێراقێكی دیموكراتی دروست بكەین كە هەموومان هەوڵمان بۆ داوە و هەرێمی كوردستانیش لەگەڵ ئەو عەقڵییەتە مامەڵە بكات.
* تاچەند پێكهاتەكانی سیاسی عێراق پێویستیان بە هۆشیاریی یاساییە هەتا لە بایەخی سەربەخۆیی یاسایی تێبگەن؟
- هەروەكو پێشتر ئاماژەم پێدا كە دەسەڵاتی دادوەری لە عێراقدا سەربەخۆ نییەو لەژێر فشاری هەندێ لەلایەنە سیاسییەكانە، ئەگەر لەهەر وڵاتێكیش دەسەڵاتی دادوەری بە كردەنی سەربەخۆ بوو، ئاییندەی ئەو وڵاتە و دیموكراسییەت و مافی مرۆڤ گەش دەبێت.