دكتۆر حوسێن بدێوی نووسەرو پارێزەرو كەسایەتیی ئەكادیمی عیراقی لە تاراوگە، لە چەندین وڵاتدا وەك قونسڵی عیراق چ لە وڵاتانی عەرەبی یان ئیتاڵیا كاری كردووە،ماوەیەك لە بەغدا زیندانی كراوەو دواتر حوكمی لەسێدارەدانی بەسەردا دەرچوێنراوە، دوای ئەوەی بەر لێبووردن كەوتووە، لە دەست موخابەراتی رژێمی پێشوو رایكردووەو خۆی لە چەندین وڵاتی ئەوروپی شاردۆتەوەو دواتر خوێندنی باڵای لە یاسای نێودەوڵەتی تەواوكردووە، لەم ماوەیەدا بە سەردان هاتۆتەوە كوردستان و گۆڤاری گوڵان بە دەرفەتی زانی چەندین پرسیاری سەبارەت بە بارودۆخی كوردستان و عیراق و هەندێك پرسی دیكە ئاڕاستە بكات.

* دۆزی كورد ئێستا رەهەندی فراوانتری لە ناوەندەكانی ناوخۆ و ئیقلیمی و نێو دەوڵەتی وەرگرتووە،وەك رۆشنبیرێكی عەرەب چۆن دەڕوانیتە ئەم لایەنەو خوێندنەوەت بۆ پەرەسەندنەكانی كێشەی كوردی چییە؟
- من بە دیدێكی ئەوتۆ سەیری دۆزی كورد ناكەم تەنیا پەیوەندیی بە كوردی عیراقەوە هەبێت، بەڵكو بە شێوەیەكی گشتگیر لێی دەڕوانم، من هەر لە منداڵییەوە بە حوكمی خزمایەتیم لەگەڵ كوردداو بەدواداچوونی بەردەوامم، بایەخی زۆرم بەم كێشەیە داوە، دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە ئەم كێشەیە نەتەوەییە، وەكو هەموو نەتەوەكانی دیكەی سەر ئەم زەوییە مافی ژیان و سەربەخۆیی و چارەنووسی هەیە،وەكو زۆربەی میللەتانی دیكە كێشەی ئەویش هیچی لەكێشەی فەڵەستین كەمتر نییە،كورد وەكو نەتەوە لەوەتەی پەیماننامەی سایكس بیكۆوە لە سەرخاكی باووباپیرانی دووچاری چەندین كارەسات و ستەم و ماڵوێرانی بووە،ئەگەر بێتو پرسیار بكەین بۆچی ئەم هەموو دڕندایەتییە بەرامبەر بە نەتەوەیەك كە هەمیشە حەزی لە ئاشتی و ئاشتەوایی و بەیەكەوەژیان بووە لە گەڵ نەتەوەو كەمە نەتەوەییەكانی دیكە،بۆچی رژێمی پێشوو كوردی قەتلوعام كرد و هەزاران گوندی لێ خاپوور كردوون و لەزێدی باب و باپیرانیان وەدەری ناون لە هەمووی تراژیدیاتر كە ویژدانی مرۆڤایەتی دێنێتە هەژان،كیمیابارانكردنی هەڵەبجەو شارۆچكەو دێهاتەكانی دیكەی كوردستانە، تاكە وەڵام بۆ ئەمە تەنیا لەوەدایە كە تۆزقاڵیك ویژدان و هەستی مرۆیی لای رژێمی پێشوو نەبوو بۆیە هەركوردێك جا پیاو یان ژن یان منداڵ بووایە دەستی لە كوشتنیان نەدەپاراست، سەبارەت بە كێشەی كوردیش ئێستا رەهەندێكی نێودەوڵەتی وەرگرتووە لەسەر ئاستی پەرلەمان و دامەزراوەكانی وڵاتانی دنیا، لە عیراق دەرفەتێكی گونجاو بۆ راگەیاندنی فیدرالیەت ڕەخسا،هەرچەندە تا ئێستاش بەربەرەكانی دەكرێت و نایانەوێت كورد لەم جۆرە سیستەمە بەردەوام بێت كە هەرچەندە بۆ كورد هێشتا كەمە بە بەراورد بەو هەموو خەباتەی بە دەیان ساڵ لە پێناو پێناسەو بوونی خۆی كردوویەتی، بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین كە كورد لە توركیا و ئێران و سوریاو شوێنەكانی دیكەی دنیا بەشێكی كەمی مافەكانیان بەدەست نەهێناوە،من لە كتێبێكی خۆم كە لە ساڵی 2006 لە كوردستان چاپم كرد بە ناونیشانی( هەنگاوێكی سەر ڕێگە بەرەو ماڵی گەورەی كورد) لەو كتێبەدا ئاماژەم بە ئاییندەی دۆزی كورد كردووە، نووسیومە كە لە كوردستانی عیراقدا ئەزموونێكی پێشەنگ و بێ هاوتا لە خۆبەڕێوەبردن هەیە كە دەكرێ ئەگەر ئێستاش نەبێت لە داهاتوودا لە پارچەكانی دیكەی كوردستاندا سوودی لێوەربگیرێت، بۆیە من لەو باوەڕەدام كە ئەزموونی كوردستانی عیراق سەركەوتووە بۆیە دوژمنان ئەگەر بە هەر هەوڵێك بێ دەیانەوێت كوردستان ڕابكێشنە نێو كێشەی ئاڵۆز و مەرامی نەزۆكی خۆیان بێننەدی بۆ لەباربردنی ئەم ئەزموونە سەركەوتووە.
* بارزانیی نەمر بە درێژایی خەباتی پتر لە نیو سەدەو لە میانی ئەو شۆڕشانەی سەركردایەتیی كردن بەردی بناغەی برایەتیی كوردوعەرەبی دانا و بەردەوام پارێزگاری لەم برایەتییە دەكرد و نەیهێشت درزی تێبكەوێت،وەك رۆشنبیرێكی عەرەب چۆن لەم هەڵوێستەی بارزانیی نەمردەڕوانن؟
- من لەگەڵ ئەوەم كە نەتەوەی كورد وەكو هەموو نەتەوەكانی دیكەی ستەملێكراو لەپاڵ ئەوەی كە مافی خۆیەتی خواستەكانی بێتەدی،لەهەمان كاتیشدا مافی خۆیەتی شانازی بە سەركردەو شۆڕش و خەباتی دەیان ساڵەی خۆی بكات، بەڵێ بارزانیی نەمر مێژووی عیراق و جیهان شایەدی بۆ دەدەن، وەكو سەركردەیەكی نەتەوەیی و ڕۆحیی بۆ كورد، هەمیشە هەوڵی داوە برایەتیی كوردو عەرەب و سەرجەم كەمە نەتەوایەتییەكانی دیكەی عیراق پتەوبكات و بەڵگەشمان بۆ ئەوە بەشداریكردنی زۆر لە خەباتگێڕانی عەرەب و مەسیحی و توركمان لەڕیزی شۆڕشەكانی كورددا بە تایبەتیش شۆڕشی ئەیلول بە سەرۆكایەتیی بارزانیی نەمر،سەبارەت بەو پیلانەی ئێستای حكومەتی بەغدا بۆ هەڵگیرساندنی شەڕ من ئاماژە بە دیدارێكی بەڕێز فازڵ میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە لەگەڵ رۆژنامەی حەیاتی لەندەنیدا كردبووی وەك نووسەرێكی عەرەب كاتێ خوێندمەوە بۆم دەركەوت كورد ئامانجی لە عێراقدا بەیەكەوەژیانە لەگەڵ عەرەب و سەرجەم نەتەوەكانی دیكە وەك برا و هەمیشە نایەوێت لە عێراق جیا ببێتەوە،هەر بۆیەش فیدرالی كردووە بە سیستەمی حوكم و پارێزگاری لێ دەكات،لە هەمان كاتدا من پێشوازی لەهەر دەستپێشخەرییەك دەكەم چ لە بەغداوە بێت یان لە هەرێمی كوردستان بە مەبەستی هێوركردنەوەی بارودۆخە ئاڵۆزەكە و رێگەگرتن لە جێبەجێكردنی ئەو پیلانە كە مەبەست لەباربردنی ئەزموونی فیدرالی هەرێمی كوردستان بوو، پاشان نابێت پەیوەندیی نێوان كوردو عەرەب تەنیا بە عەرەبی عیراق ببەستینەوە، بەڵكو بە هەموو عەرەبی ناوچەكە ئینجا بوونی ئەو پەیوەندییانە چ كاریگەرییەكی بەسەر مافەكانی كورددا هەیە كە بۆیان هەیە وەك مافی ڕەوای خۆیان مافی چارەنووسیان دیاری بكەن تەنانەت ئەگەر هەلومەرج لەبار بێت دەوڵەتیش رابگەیەنن، وەكو پارێزەرێكیش نموونەیەك دێنمەوە، كاتێك دوو هاوسەر لەیەكدی جودادەبنەوە مەبەستم تەڵاقە، بەڵام پەیوەندیی تا رادەیەك لە نێوان ژن و مێردەكەدا هەر دەمێنێت وەكو بەرژەوەندی و سۆزی منداڵ و خەرجی و تاد....، بۆیە سەربەخۆیی كوردستان لە ئاییندەدا وەكو مافێكی ڕەوای كورد ئەگەر رابگەیەنرێت ئەوا كاریگەریی نابێت لەسەر ناوەند یان عیراق بەگشتی، دەبێ پەیوەندیی نێوان رۆڵەكانی نەتەوە جیاجیاكانی ئەم وڵاتە هەر بەردەوام بێت و بەگۆڕینی سیستەمی حوكم لەبارناچێت،كەواتە پەیوەندیی باشی لەگەڵ دراوسێیەكەیدا بەهێز دەبێت كە عیراقە، وێڕای لەگەڵ وڵاتانی دیكەی ئیقلیمیشدا.
*هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئاوەدانی و پێشكەوتن و پەیوەندیی دبلۆماسی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی و عەرەبی و ئیقلیمیدا، بە بەراورد لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی عیراق جیاوازییەكی زۆری هەیە،وێرای ئەو بوودجە كەمەی كە لە عیراقەوە دەدرێت بە هەرێم كە گوایە 17%یە كە لە راستیدا زۆر لەو ڕێژەیە كەمتریشە، بەڵام توانیویەتی هەنگاوی بەرچاو لە هەموو روویەكەوە بهاوێژیت، ئێوە چۆن ئەو بەراوردەوهاوكێشەیە دەخوێننەوە؟
- من دووپاتی دەكەمەوە كە كورد ئیرادەیەكی بەهێزیان هەیە لە بنیادنان و پێشكەوتندا هەتا ئەگەر ئەو 17%یەش نەبێت، خۆ هەموولایەك ئەو ڕاستییە چاك دەزانن كە لە ساڵی 1991 كە گەلی كوردستان دژی دامودەزگاكانی رژێمی بەعسی لەناوچوو ڕاپەڕی،ئەوكات ئەو رێژەیەی نەبوو، تەنانەت كەوتە ژێر گەمارۆیەكی دوولایەنەی عیراقی و نێودەوڵەتییەوە،هەردوای ساڵێكیش توانییان پەرلەمان و حكومەتی هەرێم پێكبهێنن ودامودەزگاكان بە شێوەیەكی ڕێكوپێك بنیاد بنێنەوەو ئەو پەرەپێدان و پێشكەوتنەی ئێستا بە چاوی خۆمان دەیبینین پەیوەندی بەو بەشە بودجەیەوە نییە كە لەبەغداوە دەگاتە هەرێم، بۆیە پێویستە حكومەتی عیراق شانازی بەوەوە بكات كە لەسەر خاكی ئەم وڵاتە هەرێمێك هەیە بەناوی هەرێمی كوردستان كە بەم شێوەیە پێشكەوتووەوهەنگاو بەرەو موئەسەساتی دەنێت و دیموكراتییەت بنیاد دەنێت، هاوكات دەبوو حكومەتی ناوەند سوودی لەو ئەزموونە پێشكەوتووەی كوردستان ببینیایەو بۆ پارێزگاكانی دیكەی بگواستایەوە، تاكو تۆزێك لەو دواكەوتووییە ئابوورییەو كاولكارییەی ژێرخانی كۆمەڵایەتیی رزگاریان ببوایە، من پێم وایە ئەو بارودۆخە ناهەموارەی كە عیراق و گەلەكەی تێی كەوتوون دەرئەنجامی نەبوونی ئیرادەی دڵسۆزی و كاركردنی هاوبەشە چونكە لەبەر ململانێی حزبی و تایفی و پشكایەتیی سیاسی و ئیداری جورئەتی چاكسازی و خزمەتگوزارییان نییە، بێجگە لە نەبوونی پسپۆڕیی لە كاركردندا، بەم شێوەیە دەبینین هەژاری و نەخۆشیی كۆمەڵایەتی وماڵوێرانی زۆربەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی گرتۆتەوە، گوێم لێبووە كە هەرێمی كوردستان بەردەوام لە پەرلەمانی خۆیدا خەریكی هەمواركردنی یاساكانە،ئەمە مایەی دڵخۆشییە، چونكە مرۆڤ هەرچەندە پێشبكەوێت ئەگەر گۆڕانكاریی لە ژیانیدا نەبێت ناتوانێت لە كاروانی سەردەم و شارستانییەتدا بەردەوام بێت،من پێم وایە چەند رۆشنبیر بین بەبێ یاسا هیچمان پێ ناكرێت، چونكە هەریاسایە رێڕەوی ژیانی مرۆڤایەتی دەگۆڕێت.
*لە ئێستادا تەوژمێكی ئیسلامی ناوچەكەی گرتۆتەوە، كە گۆڕانكاریی بنەڕەتی لە ژیانی گەلاندا هێناوەتەكایەوە، بە تایبەتیش ئێستا لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن دەبینین و دەبیستین چۆن لە وڵاتی میسر دوای هاتنی ئیخوان بۆ سەر حوكم، ململانێی نێوان ئەو ئیسلامیە سیاسسیەوعەلمانییەكان لەوپەڕی توندوتیژیدایە، پێتان وایە ئەم تەوژمە كاریگەریی نەرێنی بۆ سەر پرۆسەی دیموكراسیەت و ئاییندەی ناوچەكە دەبێت ؟
- سەبارەت بەلایەنی ئایینی من لەگەڵ ئەو جۆراوجۆرییەی ئاییندام، یەزدانی مەزن كاتێك ئایینە ئاسمانییەكانی ناردۆتە خواروە بۆ مرۆڤایەتی، پێویستە ئایین بۆ بەزەیی و رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ و لێبووردەیی بەكاربێت،بەداخەوە چەند گرووپێك پەیدابوونە بەناوی ئیسلام كە گوایە ئێمە فێری ئایین و چاكسازیی دەكەن، بەڵام من هەرگیز بەوە قایل نابم من كە ئیسلامم كەسانی دیكە بەهەمان ناو فێری ئایین و بەها كۆمەڵایەتییەكانم بكەن، بۆیە لە میسر راستە گرووپێكی دیاریكراوی ئیسلامی حوكمی گرتۆتەدەست، بەڵام نابێت ئیرادەی خۆی بەسەر بۆچوون و ئیرادەی خەڵكانی دیكەدا بسەپینێت، لە میسر مەسیحی دەژین وێرای ئەوەی كە چەندین ڕەوتی عەلمانی و رێكخراوی پێشكەوتنخواز هەیە كە پێویستە ڕێزیان لێ بگیرێت،من پێم وایە بەهیچ شێوەیەك ئایین تێكەڵ بە سیاسەت نەكرێت،هەر لە بەر ئەوەیە كە رۆژئاوا پێشكەوتووە چونكە ئایینیان لە سیاسەت جوداكردۆتەوە، ئایینیش پیرۆزیی و پرەنسیبی تایبەتی خۆی هەیە،هەر لەم سۆنگەیەوە دەمەوێت دووپاتی بكەمەوە كە لە میسر دەبینین كە مورسی هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕاستە ئەو هەڵگری بیرۆكەو پرۆگرامێكە، بەڵام دەبێت زۆر عاقڵانە رەفتاربكات و بیر بكاتەوە و مامەڵە لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا بكات و كۆنترۆڵی لایەنگرانی بكات نەك بێت بیروبۆچوونی دواكەوتوویی وئاژاوەو پاشاگەردانی لە نێو هاووڵاتیانی وڵاتەكەی بڵاوبكاتەوە،بۆیە لێرەدا تەنیا خەڵكی میسر باجەكەی دەدەن،بەڵام من پێموایە كە ڕۆژێك دێت لایەنە ناكۆكەكان بیر لە ڕێگەچارەی گونجاو دەكەنەوەو بەیەكەوە دادەنیشن و گرفتەكان چارەسەردەكەن،بەڵام لە عیراق مەسەلەكە جیاوازە،لەبەر نەبوونی ئیرادەی چاكەو بوونی تایەفەگەریی كوشندە لە نێو پێكهاتەكانی هەردوولای سوننەو شیعە و زۆر لەوانەی توندڕۆن لە بیروباوەڕی ئایینزایی من پێم وایە زۆر زەحمەتە راستەڕی ببێت،تەنانەت هەندێ لایەن لەبەرناولێنان بەربوونەتە گیانی یەكدی و خوێنی بەرامبەریان پێ حەڵاڵە، من گلەیی لەسەركردەكان دەكەم پێویستە ئەوان ڕێی راست و دروست پیشانی خەڵكی خۆیان بدەن تاكو لەم بۆچوونە هەڵەیە دووربكەونەوە،زۆر بە بۆچوونەكانی بەڕێز موقتەدا سەدر سەرسامم كاتێ گوتی بۆچی دوو دەستەی زانایانی ئایینیی شیعەو سوننەمان هەیە،با ببنە یەك دەستە، هەروەها ئەو لێدوانەی ئەم دواییەی مەرجەعیەی ئایینی نەجەف و خودی بەڕێز سیستانی كە گرژیی و ناكۆكییەكانی ئەم دواییەی پێ پەسند نەبوو تەنانەت داوای ئاشتەوایی و چارەسەری ئاشتییانەی قەیرانەكەی كرد دوور لە توندوتیژی،بۆچی دەبێت كاتێك لایەنێك یان كەسێكی دیاریكراو بە هێزبوو،لایەنەكەی بەرامبەری ئازاربدات و ستەمی لێ بكات ئێ خۆ هەموومان كوڕی ئەم گەل و خاكەین تاڵی و ناخۆشیمان چەشتووە بەدەست رژێمە سەركوتكارو تاوانبارەكانەوە.من رووی گلەیی لە حكومەتی عیراق دەكەم كە ئێستا خاوەن سوپایەكی بەهێزە چۆن دەبێت تفەنگ و تانك و فڕۆكە بەرەو رووی گەلی كورد بكەیتەوە، كورد كە رۆڵی سەرەكییان هەبوو لە دا
مەزراندنی ئەم سوپایە، قسەو رەفتاری ناشیرین بەرامبەر سەرۆك مسعود بارزانی دەكەن، ئایا ئەوان دەزانن ئەو سەركردەیە كوڕی مەلا مستەفا بارزانیی رەحمەتییە، كە لە كاتی شەڕی حوزەیرانی ساڵی 1967ی عەرەب لەگەڵ ئیسرائیلدا فەرمانی بە پێشمەرگەكانی دا شەڕ لەگەڵ سوپای ئەوكاتەی عیراق ڕابگرن تاكو بچن شەڕی ئیسرائیل بكەن، كورد ئەو گەلەی كە لە ساڵی 2003 دەیانتوانی چارەنووسی خۆیان بەشێوەیەك دەست نیشان بكەن یان بەردەوامبوون لەو نیمچە سەربەخۆییەی بە دەستیان هێنابوو، یان بڕیاری فیدرالی لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا، پاشان ئەو ئۆپۆزسیۆنەی كە دژی رژێمی پێشوو لەگەڵ كورددا لەخەباتدابوون ئەوانە بەر لە رووخانی سەدام لە كوێ دەژیان؟ئایا بە شێكیان لە كوردستان نەبوون؟ هەر لێرە حەوانەوەو پەروەردە بوون، هەرچەندە بەشێكی زۆریان هەر نەشیاندەزانی ئۆپۆزسیۆن چییە، ئایا ئەمەیە وەڵامی چاكەكاران؟ مرۆڤ نابێت سپڵە بێت، بەڵكو دەبێت ئەو چاكەیەی هەر لەبەر چاو بێت.
*دوا پرسیارمان سەبارەت بەو كێشەیەی ئێستای نێوان بەغداو هەرێمە، مالكی بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم دەڵێت(تێكەڵەكان) دیارە ئەمەش پێشێلكردنی دەستوورە، هاوكات مەرامێكی سیاسی لە پشتەوەیە،چۆن لەم لایەنە دەڕوانیت؟
- بەر لەهەموو شتێك دەبێت بگەڕێینەوە بۆ دەستوور،ئەوانەی دەستووریان داناوە تەنیا یەك یان دوو كەس نین، بەڵكوكۆمەڵێك شارەزاو یاساناس و رۆشنبیر بوون،كە لە هەموو پێكهاتەو ئایین و ئایینزاكانی تێدابوو،پاشان ئەو لیژنانە یەكە یەكە ماددەكانیان تاوتوێ كردووەو لەسەری پێكهاتوون،ئینجا گەلی عیراق دەنگیان لەسەر داوە، دوای ئەوە پێویستە ماددەكانی جێبەجێبكرێن،بەڵام لادان لەم هەنگاوە بەڵگەی ئەوەیە كە بۆنی پیلان لەئارادایە،كورد بۆ كەركوك و ناوچەكانی دیكە ماددەی 140 ی هەیە كە لە دەستوور چەسپاوە، سەبارەت بە كەركوك هەموومان مێژووەكەو جوگرافیاكەی دەزانین، سەدام خەڵكی شارەكەی ئاوارەكردو ڕەوانەی باشووری عیراقی كردن و ژمارەیەكی زۆریشی لە خێزانە عەرەبەكانی هێنایە شوێنیان و لە ناو شارەكە نیشتەجێی كردن،هەر ئەمەش بوو كە هاوسەنگی دانیشتووانی لەشارەكە لەق كردو ئێستاش ئەم شارە بووەتە كاكڵەی كێشەی نێوان هەرێم و بەغدا، من گەشبینم بەوەی هەردەبێت ئەم شارەو سەرجەم ناوچەكوردستانییەكانی دیكەی دەرەوەی هەرێم بگەڕێنەوە باوەشی كوردستان.