دكتۆرفالح عەبدولجەبار زانایەكی كۆمەڵناسیی عیراقییەو پسپۆڕە لە دیراسەو توێژینەوەی ئایدیۆلۆژیای سیاسی و كۆمەڵایەتی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وتارو لێكۆڵینەوەكانی هەموو بوارەكانی ئایین و یاساو ململانێی ئایینی و كۆمەڵگەی مەدەنی دەگرێتەوەو لە زانكۆی لەندەن وەك وانەبێژو توێژەر كاری كردووە لە ساڵی 1994-ەوە بووە بەسەرۆكی كۆمەڵەی رۆشنبیریی عیراقی لە كۆلیژی بیركبیك، لەم دیدارەی (گوڵان)دا وەڵامی چەندین پرسیار دەداتەوە كە پەیوەستن بە رەوشی عیراق و ئاییندەی دیموكراتیی ئەو وڵاتە لە سایەی ستەم و تاكڕەویی سیستمی ئێستای حوكم، هەروەها تیشك دەخاتە سەر گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی لە ناوچەكەدا.

* خوێندنەوەت بۆ بارودۆخی سیاسیی عیراق چییە لە سایەی ئەو قەیران و ململانێیانەی لە نێو لایەنە سیاسییەكاندا دووبارە دەبێتەوە؟
- ئەمە ساڵی توندوتیژیی حكومەتی ناوەندە كە دەستی پێكردو بە چەندین رووبەرووبوونەوەی ناوەند كۆتایی هات لە یەردەوام پێشێل كردنی دەستوور، هێزە سیاسییەكانیش دەربەست ئەوە نەهاتن بەرامبەر ئەو زنجیرە رەفتارە توندەی ناوەند بوەستن لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و كۆمەڵگە.ئەم مەیل و رەفتارەی ناوەند لەگەڵ شێوازی فیدرالی و پەرلەمانیی حوكمڕانیدا ناكۆكە، پەرلەمان نیمچە خەوتووە،پارێزگاكانیش توانای راگەیاندنی سەربەخۆییان نییە، كوردستانیش لە رووبەرووبوونەوەی تەحەدی(بەلایەنی كەم لە مەسەلەی متمانە لێسەندنەوەدا)یەكڕا نییە، بە جۆرێك رێگە بە مالكێ درا بە ئاسانی بۆی دەرچێت بە پاساوی ئەوەی كە گوایە بۆشایییەكی دەستووری دێتەئاراوە،ئەمە هەڵەی كەسێكی فێڵباز بوو،بەرەی رەخنەگرتن لە مالكی هەڵوەشایەوەو دواتر لەسەر كوردستان شكایەوە، ئەمە وانەیەكە بۆ سەركردەكانی كورد كە دەبێت لەكاتی قەیراندا پارێزگاریی لە یەكگرتوویی كوردی بكەن و سووربن لەسەر بەتین كردنی پەیوەندیی لە گەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی عەرەبیدا،تا ئەو كاتەی بزووتنەوەیەكی دیموكراتی بە ئاراستەیەكی مرۆییانە پێدەگات.
* ئایا لەو بڕوایەدایت كە ئەو عەقلییەتە حوكمڕانەی عیراق رەوشەكە ئاڵۆزتر دەكات لەبەر رێكنەكەوتن لەسەر ئەو بەرنامەیەی پیادەكراوە؟
- بناغەی مەیلەكانی ناوەند (ئایدیۆلۆژین) كە داننان بە پلۆرالیزم لە كۆمەڵگەی عیراقی رەت دەكاتەوە، بناغەكەشی كلتوورە، چونكە هەموو سەركردە عەرەبەكان لە خەباتی ژێر زەمینی و نهێنییەوە هاتوون و هیچ شارەزاییەكیان لە بەڕێوەبردنی دامودەزگاكاندا نییەو سەریش لە دیموكراسییەت دەرناكەن، دواتر مەیلی لەرادەبەدەری ناوەند لە سامان وسوودی نەوتە كە زۆر بە ئاسانی دەست دەكەوێت بۆ بنیادنانی دەزگا ئەمنییەكان و كڕینی وەلای خەڵك،مەبەستم ئەوەیە كە دەوڵەتەكەمان دەوڵەتێكی قازانجهێنی نەوتییە و دەوڵەتێكە لە رووی سیاسییەوە لە هەموو دەوڵەتەكانی جیهان ستەمكارترە.
ئەو مەیل و رەفتارە لەرادەبەدەرەی ناوەند هێشتا زیاد دەكات ئەگەر بێتو هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان بە كاری هاوبەش و ئاشكراو عەقڵانی و بەبەرنامە و بێ تاكڕەوی و رێكەوتننامەی ژێر بەژێر سنوورێكی بۆ دانەنێن.
* ئەمڕۆ هاووڵاتی لە هەڵوەستێكی ناخۆشدایە، نازانێت چۆن مافی خۆی بەدەست بهێنێت لە سایەی خراپیی خزمەتگوزارییەكان وێرای بوونی بوودجەیەكی زۆرو قەبە؟
- دەوڵەت لای ئێمە وەكو فرۆشگایەكی نەوت و هەڵسوكەوتكردنە بە داهاتەكەی بە بێ ئەژمار، لەبەر لاوازیی دەزگاكان و هۆشیاریی یاسایی و نەبوونی توانای كاریگەریی كۆمەڵگە، دەوڵەت ئێستا دەوڵەتی تاڵانچییانە لە خراپترین جۆرەكاندا،تاكی هاووڵاتی تەنیا گەردیلەیەكی بچووكە و كاریگەرییەكەشی نایەتەدی تەنیا لە رێی دەزگاكانەوە نەبێت وەكو سەندیكا كارتۆنییەكان و دەزگاكانی دادوەری بەسیاسییكراو تا ئەو رادەیەی كە ناوەڕۆكە یاساییەكانی لێ بەتاڵكراوەتەوە.
* عیراق بەكوێ دەگات و تا چەند مەترسییەكان بۆ سەر ئاییندە لەئارادان سەرباری دەرئەنجامەكانی وڵاتانی دەوروبەر؟
- بارودۆخی عیراق لە سنوری ئێستایدا دەوەستێت بەبێ گۆڕانكاری،واتا وەكو ئێستا دەمێنێتەوە یان ئاڵۆزتر دەبێت، لەهەردوو حاڵەتدا رەوشەكە لە ڕەگوڕیشەوە ناگۆڕێت تا ئەو كاتەی شەڕەكانی ئێستای جیهانی عەرەب یەكلایی نەبنەوەو بزووتنەوەی ئۆپۆزسیۆن لە ئیراندا لەسەر پێ نەوەستێتەوە.عیراق كەوتۆتە ناوەندی ئیقلیمێك كە ستەم و دواكەوتوویی تێدا بەرجەستەیە، بەهاری عەرەبی تا ئێستا چنینەوەی بەرهەمەكەی مایەی گومانە،توركیا چەندین بەڵێن دەدات بە داهاتنی پەرەسەندنێكی دیموكراتی، هەروەها دیموكراتییەت و فیدرالیزم و ناسەنترالی لە عیراق لە منداڵێكی بێ باوك دەكات كە لە خانەی نەوجەواناندا بێت،بەڵام پابەند بوون بە ناڕەزایی و رەخنەگرتن رێگە بەعیراق دەدات پارێزگاری لە هەندێ بازنەی ئازادیی بكات لە چوارچێوەی حوكمڕانییەك كە بەردەوام لە جەورو ستەمدایە، تا ئەو كاتەی هەلی ئیقلیمی زیاتر دەڕەخسێت و كۆمەڵگەو بزووتنەوە سیاسییەكان زیاتر بە هۆش خۆیان دێنەوە و شارەزایی لە بیناكردنی كاری سیاسیی ڕۆژانە پەیدادەكەن و بە ئامانجە ستراتیژییەكانەوە گرێی بدەن،نەك كاری ئێستاو كاردانەوەی خێرا كە هیچ حیسابێك بۆ دواتر نەكرێ.