پرۆفیسۆر ئیریل زیڵمان ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی نیویۆرك و تۆژەرە لە سەنتەری دیراساتی ئیسرائیلی و تایبەتمەندە لە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەبارەت بە ئاڵۆزبوونی بارودۆخی نێوان كەرتی غەزەو ئیسرائیل و پاشان گەیشتن بە ئاگربەستێكی كاتی لەنێوان هەردوولادا و كاریگەری ئەم هەڵكشانە لەسەر رووداوەكانی سوریا، پەیوەندیمان بە پرۆفیسۆر ئاریل زەیڵمان كرد و لە ئاخاوتنێكی تایبەتدا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە.

* بە هۆی هەڵكشانی ناكۆكیەكانی نێوان ئیسرائیل و فەلەستینەكان كێشەی سوریا بۆتە كێشەیەكی لاوەكی و تەركیزێكی كەمتر لەسەر ئەم كێشەیە دەكرێت، ئەمە لە كاتێكدا ڕۆژانە نزیكەی سەد كەس دەكوژرێن لەو وڵاتەدا، پرسیارەكە ئەوەیە تا چەند كێشەی نێوان ئیسرائیل و غەززە لە بەرژەوەندی ڕژێمەكەی ئەسەدە؟
- پێموانییە ڕژێمەكەی ئەسەد دەستێكی بەهێزی هەبێت لەوەی لە نێوان حەمماس و ئیسرائیلدا لە غەززە ڕوویدا، ئەگەری ئەوەش هەیە وەك دەرئەنجامێك ڕژێمەكە سوود لەو شەڕە وەربگرێت، لەبەر ئەوەی سەرنجی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەگۆڕێت بۆ شوێنێكی دیكە، بەڵام گومانم هەیە لەوەی ئەمە سیاسەتێكی مەبەستداری دیمەشق بێت.
* لە دوای بەهاری عەرەبیەوە ئیخوان موسلمین هاتنەسەر دەسەڵات لە میسر و حەمماسیش سەربە ئیخوانە، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك هێرشكردنەسەر ئیسرائیل دەبێتەهۆی هەڵكشانی ئیسلامیە توندڕەوەكان و تا چەند بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات؟
- بزووتنەوەی حەمماس لە ساڵی 2008ـەوە حكومڕانی – ئەمری واقیعی-غەززەیە، و ئەمەش شتێكی نوێ نییە بۆ ئەوان، ئەوەی پەیوەندی بە سوریاوە هەبێت، ئەوا ئێمە دەزانین لە ڕووی مێژووییەوە ئەسەد هاوپەیمانی لەگەڵ ئێران و حزبوڵادا هەبووە و تا ڕاددەیەكیش لەگەڵ حەمماسدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا خەسڵەت و كاراكتەری گرووپە یاخیبووەكان و گرووپەكانی موعارەزە چیە لە پەیوەندیدا بە ئیخوان موسلمینەوە، ئاماژەگەلێك هەن كە بەشێكی گرنگی گرووپە یاخیبووەكان هاوپەیمانی ئیخوان موسلمینن، كەواتە ئەمە شەڕ و ناكۆكیەكی ئاڵۆزە، بەڵام ئایا ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی دەسەڵاتیان زیاتر بێت، ڕەنگە وابێت و ڕەنگە واش نەبێت، من دڵنیانیم لەوەی كاردانەوەی ئیسرائیل لە بەرامبەر موشەكبارانكردنی لە غەززەوە سوود یان زیان بە ئیخوان موسلمین دەگەیەنێت لە ناوچەكەدا، گومانی تێدا نییە ڕێكخراوێكی وەك ئیخوان موسلمین سوودمەند دەبێت كاتێك بانگەشەی ئەوە دەكەن موسڵمانەكان لەلایەن ناموسڵمانەكانەوە هێرش دەكرێتەسەریان، بەڵام كاتێكیش ئەمە ڕوونادات ئەوا توانایان هەیە ئەو هەستە بخوڵقێنن، كەواتە ئەمە تەنیا بیانویەك دەداتە دەستی ئەوان.
* ڕوسیا پێداگیری دەكات و پشتیوانی لە ڕێككەوتنەكەی جنێف دەكات بۆ مانەوەی بەشار ئەسەد لە دەسەڵاتدا، و ئەمەریكاش پێیوایە بە پێی ئەو ڕێككەوتنە ئەمریكا پێیوایە نابێت بەشار ئەسەد بەشێك بێت لە قۆناغی ئینتقالی، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ناكۆكی نێودەوڵەتی و نەبوونی خیتابێكی یەكگرتوو لەلایەن موعارەزەی سوریەوە چەند لە بەرژەوەندی بەشار ئەسەدە؟
- بێگومان یەكگرتونەبوونی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەرهەڵستیكردنیدا بۆ ڕەفتارەكانی ئەسەد لە سوریا سوودی بۆ ئەو ڕژێمە دەبێت، ئەگەر ئێمە حاڵەتی لیبیا بێنینەوە یادمان، ئەوا ڕاستە یەكگرتووییەك و كۆدەنگیەك نەبوو لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە بۆ بەرهەڵستیكردنی ڕژێمەكەی قەززافی، بەڵام بە دڵنیاییەوە زۆر بەهێزتر بوو لەو بەرهەڵستیەی لە ئاست سوریادا هەیە، ئیتر ئەمە دەستنیشانكردنێكی ورد بێت یان نا، كە ڕەنگە دەستنیشانكردنێكی وردیش نەبێت- ئاڵۆزترە بە بەراورد بە كێشەی لیبیا، ئەگەرچی كەسانێك هەن پێیانوایە ئەوەی لە لیبیا ڕوویدەدا بە هەمان ئەندازەی كێشەی سوریا ئاڵۆز بوو، ئەویش لە ڕووی ئیتنی و خێڵەكی و ئایینی و ڕووەكانی دیكەوە. كەواتە ڕاستە ڕژێمی ئەسەد ئەم دۆخەی بۆ سوودی خۆی بەكارهێناوە. بۆچی ئەمریكا و ڕوسیا جیاوازیان هەیە لە ئاست ئەوەی كامە ڕێگەی بەرەوپێشچوونە لەم كێشە ئاڵۆزەدا، ئەمریكا زۆر بە حەزەرترە لە ئاست گرووپە یاخیبووەكانداو و لەمەدا جیاوازە لە فەڕەنسا و بەریتانیا كە بە ڕەسمی ئیعترافیان بە موعارەزەی سوری یان بە یاخیبووانی سوریا كردووە، وەك نوێنەری شەرعی خەڵكی سوریا، بە دڵنیاییەوە ڕوسیا ئەم كارەی نەكردووە. كەواتە ئایا نەبوونی هەڵوێستێكی یەكگرتوو لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆتەهۆی بەهێزكردنی ڕژێمی سوریا، بەڵێ ڕەنگە وابێت، بەڵام من دڵنیانیم لەوەی ئەمە ببێتەهۆی ئەوەی بۆ هەمیشە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، بەڵام لە مەودای كورتدا هاوكاری دەكات.
* زۆرێك لە چاودێران پێیانوایە بە ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد وڵاتەكە دابەش دەبێت، كە گرووپی جیاواز هەن، وەك كورد و شیعە و دروزەكان، ئایا تا چەند دابەشبوونی سوریا هۆكارێكە بۆ ئەوەی سنورەكان بە پیرۆز سەیر نەكرێن؟
- ئەوە ڕاستە كە مەسەلەی سوریا تا دوا ڕاددە كێشەیەكی ئاڵۆزە، بەڵام هێڵێكی دیار و ئاشكرا نییە بۆ ئەوەی لە ڕووی ئیتنیەوە دابەش بێت، لە كاتێكدا ئەمە لە عێراقدا پتر ئاشكرایە، چونكە بەلای كەمەوە لە دوای شەڕی كەنداوەوە لە نەوەتەكاندا، كوردستان سنوورێكی دیاری هەیە لەگەڵ باقی عێراقدا. ڕاستە لە سوریادا گروپی ئیتنی هەیە، عەلەویەكان هەن و كوردەكان هەن كە نزیكن لە سنورەكانی توركیا و عێراقەوە، بەڵام لە ئێستادا هێڵێكی ئاشكرا نابینیت بۆ ئەوەی لە ڕووی ئیتنیەوە دابەش بوون ڕووبدات. پێموایە توركیا بەرژەوەندیەكی زۆری هەیە لەوەی سنورەكانی سوریا وەك خۆیان بمێننەوە، چونكە توركیا ترسێكی زۆری هەیە لە بیرۆكەی دروستبوونی دەوڵەتی كوردی لە هەر شوێنێك، بە تایبەتی لە دوای شەڕەكەی عێراقەوە ترسێكی ڕاستەقینە هەیە كە كوردەكانی عێراق جۆرێك لە سەربەخۆیی بەدەست بهێنن، پێموایە هەمان هەست هەیە لە ئاست بەدەستهێنانی سەربەخۆیی یان ئۆتۆنۆمی لەلایەن كوردەكانی سوریاوە، كە ئەویش ببێتە سابقەیەك بۆ كوردەكانی توركیا. ئەوەی پەیوەندی بە ڕژێمەكانی دیكەی ناوچەكەوە هەبێت، ئەوا ئەگەرچی لە عێراقدا حكومەتێكی لاواز هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەدایە سنوورەكان وەك خۆیان بمێننەوە، چونكە ئێمە دەزانین عێراقیش خۆی وڵاتێكی دەستكردە، كەواتە زۆرێك لەم ڕژێمانە ترسیان هەیە لەوەی سوریا بە ڕەسمی دابەش بێت، كەواتە كاتێك ڕژێمەكان ترسیان هەبێت لە گۆڕینی سنورەكان، ئەوا كار دەكەن بۆ هێشتنەوەی سنورەكان وەك خۆیان.
* ئەوە ڕۆژئاوا بوو كە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە ئیمبراتۆریەتی عوسمانی دابەشكرد، ئێستاش باس لەوە دەكرێت بەرژەوەندی توركیا لە دابەشبوونی سوریا و عێراقدایە، ئایا توركیا چ سوودێك لەم دابەشبوونە وەردەگرێت؟
- پێموانیە بەرژەوەندی توركیا-بەلای كەمەوە بۆ ئەو حكومەتەی ئێستا لە دەسەڵاتدایە- لەوەدابێت عێراق و سوریا لە ڕووی خاكەوە دابەشبن، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەمە ڕووبدات، ئەوا ئەگەری دابەشبوونی توركیاش دێتەئاراوە، چونكە دوو گروپی ئیتنی لە توركیادا شەرعیەتی ئەوەیان هەیە جیاببنەوە، كورد و ئەرمەنیەكان، لە ئێستادا توركیا پتر ترسی لە جیابوونەوەی كوردەكانە، وەك لە ئەرمەنیەكان، هەردوو ئەگەرەكە بوونیان هەیە. بەڵام ڕەنگە بوونی پشێوی و ناكۆكی و دابەشبوونی ناوخۆیی- نەك دابەشبوونی خاك- لە سوریا لە بەرژەوەندی كورت مەودای توركیادا بێت، چونكە توركیا لە خەمی پاراستنی سنوورەكانیدایە، یاخود پەیوەندی بە تموحە ئیقلمیەكانی ئەرۆدغانەوە هەیە، كە مەرج نییە ئەمە لە بەرگی زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا بێت، بەڵكو بۆ ئەوەیە ببێتە یاریزانێكی ئیقلیمی بەهێز، كە ئەگەر دەوڵەتانی دەوروبەرت لاوازبن، ئەوا باشتر ئەتوانیت ئەم كارە بكەیت، نەك ئەوەی دەوڵەتانێك بەهێز لە دەوروبەرتدابن و ببنە تەحەددی بۆت لە بینینی ئەم ڕۆڵە.
* لە نێو گۆڕانكاریەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشەی كوردیش- لە عێراق و سوریا و توركیا- زەقتربۆتەوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەرێكی ڕەوا دەدات بۆ ئەم كێشەیە؟
- من شتێكتان پێدەڵێم كە ڕەنگە خۆشتان بزانن و ئەوەش مایەی داخە بۆ كوردەكان، زۆربەی لایەنەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ بایەخ و گرنگیەك بە كێشەی كورد نادەن و ئەمەش مایەی ئیحراجی و مایەی داخە. من پشتیوانی لە دابەشبوونی وڵاتان ناكەم، بەڵام پێم وایە كاتێك مەسەلەكە دێتەسەر ئەوەی چۆن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مامەڵە لەگەڵ كێشەی كورددا دەكات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا تاوەكو دەوڵەتەكە بە شێوەیەكی دراماتیكی دووچاری هەرەسهێنان و داتەپین نەبێت، ئەوا نە ئەمەریكا و نە بەریتانیا و نە فەڕەنسا و نە ڕوسیا هاوكاری دروستبوونی دەوڵەتی كوردی ناكەن. ئەوەی مایەی سەرسوڕمانێكی گەورە ئەوەیە ئەم وڵاتانە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە بەڵێنی دەوڵەتیان بە كورددا و دواتر لەو بەڵێنە پەشیمان بوونەوە. من نازانم ڕەنگە بەرژەوەندی ڕۆژئاوا لەوەدابێت كە ئەو گرووپە ئیتنیانەی حاڵی حازر لە چوارچێوەی سنوورەكان و دەوڵەتەكاندا دەژێین بپارێزرێن و مافیان هەبێت، وەك ئەوەی لە ئێستادا لە عێراق هەیە، كە ئۆتۆنۆمی سیاسی هەیە، ئەوا من پێم وانیە ڕۆژئاوا پشتیوانی لە گۆڕانێكی دراماتیكی بكات.
* باس لەوە دەكرێت كە دوای شەڕی ئیسرائیل و غەززە، پێویستە دووبارە ئەمریكا دەست بە پرۆسەی ئاشتی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل بكاتەوە؟ ئایا ئەمە تا چ ڕاددەیەك كاریگەری دەبێت لەسەر سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست سوریادا؟
- ئەگەر لەو سیاسەتە بڕوانین كە ئەمریكا لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا لەبەرامبەر سوریادا هەیبووە، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە پەیوەندیی نێوان سوریا و ئیسرائیلەوە، ئەوا سیاسەتی ئەمریكا ئەوە بووە لە سەر مێزی گفتوگۆ كۆیان بكاتەوە بۆ ئەوەی ئیسرائیل بەرزاییەكانی جۆلان بداتەوە بە سوریا، لەبەرامبەردا سوریا ڕێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیلدا گرێبدات، یان دەست هەڵگرێت لە سەرپەرشتیكردنی حەمماس و حزبوڵا، یاخود لە ئێران دووربكەوێتەوە، بەڵام هیچ یەكێك لەو ستراتیجەتانە سەركەوتوو نەبوونە. ئێستاش بارودۆخەكە جیاوازە، چونكە ڕژێمەكەی ئەسەد لە هەرەسدایە، بەڵام لەبەر ئەوەی بارودۆخی سوریا زۆر نادیارە و لەبەر ئەوەی ئیدارەی ئەمریكا دوودڵە لە ڕاگەیاندنی ئەوەی دەبێت ڕەوتی مێژوو لە سوریادا چۆن بەرەوپێش بچێت، ئەوا تەنیا پشتیوانیەكی شاردراوەی دەكات، واتە بێ ئەوەی پشتیوانیەكی ئاشكرا و ڕاستەقینەی بكات، ڕەنگە ئەمە بگۆڕێت، بەڵام لە ئێستادا ئەمەریكا بەم شێوەیە ڕەفتار دەكات. من بە گومانم لەوەی بتوانرێت پرۆسەی ئاشتی ئیسرائیل-فەلەستین بە شێوەیەكی گرنگ دەست پێبكاتەوە لە ئاییندەیەكی نزیكدا، ئەو شەڕەی نێوان ئیسرائیل و حەمماس لە غەززە كە لە ڕووی تیۆریەوە بە ئاگربەست كۆتایی هاتووە، بەڵگەی بەهێزی حەمماسە، لەبەر ئەوەی وا دەركەوت حەمماس بەهێزترە لە دەسەڵاتی فەلەستینی بە سەرۆكایەتی مەحمود عەبباس، كاتێكیش مەحمود عەبباس لاواز بێت، ئەوا ڕەنگە ئەمریكا پێی وابێت پێویستە گفتوگۆی لەگەڵدا بكرێت بۆ ئەوەی بەهێزتر بێت، بەڵام چوار ساڵی ڕابردوو ئەوەی پیشاندا كە مەحمود عەبباس پشتیوانی جەماوەری نییە، یاخود لە ڕووی ژێرخانەوە توانایەكی ئەوتۆی نییە بۆ ئەوەی پرۆسەیەكی ئاشتی گرنگ لەگەڵ ئیسرائیلدا گرێبدات، كەواتە ئەمە بە بنبەست گەیشتنە لە كێشەی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین و بە بنبەستگەیشتنە لە سیاسەتی ئەمەریكا لە ئاست سوریادا و ئەمەش مایەی داخە، بەڵام ئیتر بارودۆخەكە لە ئێستادا بەم شێوەیە دەگوزەرێت.