پرۆفیسۆر ئەدۆمۆند غەریب كە ئێستا توێژەری باڵایە لە مەڵبەندی مستەفا بارزانی لەناو سەنتەری ئاشتی لە زانكۆی ئەمریكا لە واشنتۆن، دیراسەتی كێشەی كورد لەسەر ئاستی جیهانی دەكات، هەروەها ئوستادی مێژوو و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە بەشی سیاسەتی نێودەوڵەتی لەزانكۆی ئەمریكا و پێشتریش ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان و عێراق و كێشەی كورد و میدیا بووە لە زانكۆی جۆرج تاون و زانكۆی ئیلۆت، پرۆفیسۆر غەریب خاوەنی كتێبی (بزوتنەوەی نەتەوەیی كوردە و كێشەی كورد لەعیراق و هەروەها یەكێكە لە نوسەرانی كتێبی شەڕی كەنداو)، بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای سوریا و ئەو گۆڕانكارییە گەورانەی دوای رووخانی رژێمی ئەسەد لە ناوچەكە دێنە ئاراوە، پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر ئەدمۆند غەریبەوە كرد، بەسوپاسەوە كاتێكی تایبەتی بۆ دیاری كردین بۆ ئەوەی ئەم وتوێژە لەگەڵ گوڵاندا سازبكات:

* هەست دەكرێت باردۆخی سوریا رۆژ لەدوای رۆژ بەرەو ئاڵۆزتر دەچێت، هەر ئەم ئاڵۆزییەش وایكردووە هەڵوێستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، راراو گوماناوی بێت، ئایا تۆ چۆن سەیری ئەم ئاڵۆزییە دەكەیت؟ - سەرەتا منیش پێم وایە بارودۆخی سوریا ئاڵۆزە و بەچەشنی بارودۆخی شوێنەكانی دیكە سادە نییە كە تێیاندا شایەتی ئەو ڕووداوانە بووبن كە پێیان دەووترێت بەهاری عەرەب. بارودۆخی سوریا ئاڵۆزە لەبەر چەند هۆكارێكی جیاواز، یەكەمیان بەهۆی پێگەی جوگرافی و جیۆستراتیجییەوە، كە هاوسنورە لەگەڵ چەند وڵاتێكی گرنگ، وەك لوبنان و ئیسرائیل و ئەردەن و توركیا و عێراق، واتە هەر شتێك لە سوریا ڕووبدات كاریگەریی هەیە و ئەگەری ئەوە هەیە كاریگەریی هەبێت لەسەر پەرەسەندنەكانی ئەم وڵاتانە، لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتانەش خاڵی لێكچوونیان هەیە لە ڕووی پێكهاتەی تائیفی و ئیتنی و ئاینییەوە لە پەیوەندیدا بە گرووپە ئایدۆلۆژی و سیاسییەكانەوە، واتە ئەم وڵاتانە لێكچوونیان هەیە لەگەڵ سوریا لە پەیوەندیدا بە هاوكێشەی سیاسی و باری دانیشتوان و پێكهاتەی تائیفیەوە، ئەمەش نەك هەر كاریگەریی لەسەر سوریا هەیە، بەڵكو تاوەكو وڵاتانێكی زیاتری ناوچەكە ببنە بەشێك لەو كێشەیە، ئەوا ڕوداوگەلێكی زیاتری وڵاتەكانیان دەكەونە ژێر كاریگەریی ئەم مەسەلەیەوە، ئەو كاتە ئەگەری زیاتر دێتەئاراوە كە ڕابكێشرێن بۆ ناكۆكی و شەڕێكی هاوشێوە. هۆكاری دووەم پەیوەستە بە بارودۆخی ناوخۆی سوریاوە، گومانی تێدا نییە كە موعارەزەیەكی زۆر هەیە لە ناوخۆدا دژ بە ڕژێمەكەی ئەسەد، كە پێیان وایە ڕژێمێكی گەندەڵكار و دەسترێژیكارە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا گرووپگەلێك هەیە پشتیوانی لە ڕژێمەكە دەكەن، كەواتە دابەشبوونێكی زۆر زیاتر هەیە لە سوریا بە بەراورد بەو دابەشبوونەی لە لیبیا، و لە هەمووشی گرنگتر لە میسر و تەنانەت لە تونسدا بینیمان، كە لەم وڵاتانەدا پشتیوانیەكی قووڵتر و بەرفراوانتر هەبوو بۆ موعارەزە بە بەراورد بە سوریا، لە سوریادا خەڵكانێك هەن دژ بە ڕژێمەكە و خەڵكانێكیش پشتیوانی لێدەكەن. هۆكارێكی دیكە كە بۆتە هۆی ئەوەی بارودۆخەكە ئاڵۆز بێت، ئەویش مەسەلەی دەستێوەردانی دەرەكییە، ماوەیەكی زۆرە ئێمە ئەوە دەبیستین كە ڕژێمەكە لە ڕووخاندایە، تەنانەت ئێمە لە مانگەكانی سەرەتای ڕاپەڕینەكەدا ئەمەمان بیست، هەروەها پێشبینی ئەوە دەكرا كە لە ماوەی چەند هەفتەیەك یان چەند مانگێكدا ڕژێمەكە بڕووخێت، بەڵام ئەوە زیاتر لە ساڵ و نیوێكە ڕژێمەكە نەڕووخاوە، و بارودۆخەكە ئاڵۆزترە و ناكۆكییەكی توندوتیژتر لە ئارادایە، كە موعارەزە خاكی زیاتر كۆنتڕۆڵ دەكات و پشتیوانی زیاتر لەو چەكدارانەوە بەدەست دەهێنێت كە لە دەرەوەی سنوورەكانەوە دێن، هەندێكیان لە گرووپە ڕادیكاڵەكان و هەندێكیان لە گروپە عەلمانی و ناسیۆنالیستەكانەوە سەرچاوە دەگرن، بەڵام موعارەزە سەركردایەتییەكی بەهێزی نییە، سەركردایەتییەكی یەكگرتووی نییە، بەڵكو چەند گرووپێكی موعارەزە هەن، واتە بەرەیەكی یەكگرتوی نییە بۆ شەڕكردن یاخود تەنانەت بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ڕژێمەكەدا، بەڵكو چەندین جیاوازی هەیە لە نێوان موعارەزەی ناوخۆیی و موعارەزەی دەرەكیدا. لە سەرووی ئەوانەشەوە، ئەو نیگەرانییانەی لە نێو كەمینە ئاینی و ئیتنییەكاندا هەن، وەك پێكهاتەی مەسیحییەكان، عەلەوییەكان، دروزەكان و ئیسماعیلییەكان و سوننە عەلمانییەكان و كوردەكان، كە بەلای كەمەوە ژمارەیەكی زۆری كوردەكان نیگەرانن لە هەڵكشانی گروپە ڕادیكاڵیە ئیسلامییەكان لە سوریا، هەروەها گرووپگەلێك هەن كە پشتیوانی لە موعارەزەی ناسیۆنالیستی یان عەلمانی دەكەن. لە پەیوەندیدا بە دەستێوەردانی دەرەكییەوە، ئەوا گومانی تێدانیە هەندێ لە هێزە دەرەكییەكان لە نێویاندا ئەمەریكا و فەڕەنسا بە تایبەتی و هێزی دیكە داوایان لە سەركردەكانی سوریا كردووە كە دەست لە دەسەڵات هەڵبگرن،...هەروەها پشتیوانییەكی زیاد هەیە بۆ موعارەزە، ئەگەرچی ئەمە بۆتە هۆی بەرفراوانكردنی ناكۆكی و شەڕەكە، بەڵام كۆتایی پێنەهێناوە، لەبەر ئەوەی هێزگەلێكی دیكەش هەن كە پشتیوانی لە ڕژێمی سوری دەكەن، كەواتە ناكۆكیی سوریا هەر تەنها ناكۆكییەكی ناوخۆیی نییە، بەڵكو ئیقلیمیشە و لە هەموشی گرنگترە بەرەو ئەوە دەچێت ببێتە ناكۆكییەكی نێودەوڵەتی، هەموو ئەم ڕەهەندانە بوونەتە هۆی ئەوەی مامەڵەكردن لەگەڵیدا ئاڵۆزتر و قورستر بێت. ڕۆژئاوا و ئەمەریكا دووڵبوونە لەوەی بە شێوەیەكی سەربازی دەستێوەردان بكەن، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێكی جیاواز، یەكەمیان ئەوەیە خواستێك نییە لە نێو ئەم وڵاتانەدا بۆ دەستێوەردان، ئەویش بەهۆی تێچوونی شەڕی عێراق و شەڕی ئەفغانستانەوە لە پەیوەندیدا بە خوێن و داهاتەوە، هەروەها بە سومعەی ئەمەریكاوە، لە ئەمەریكادا گرووپگەلێك هەن باوەڕیان بە دەستێوەردانە و باوەڕیان وایە ئەگەر دەستێوەردان بكرێت ئەوا ڕەنگە ڕژێمەكەی ئەسەد خێراتر دەڕووخێت و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی ناكۆكییەكە بە شێوەیەكی خێراتر كۆتایی پێبهێنرێت، بەڵام گرووپگەلی دیكە هەن كە دوودوڵن و پشتیوانی (موعارەزە) دەكەن و خوازیارن پشتیوانی بكەن، بەڵام نایانەوێت دەستێوەردانی سەربازی بكرێت، وەك سەرۆكی ئەركانی سوپای ئەمەریكا و چەند فەرماندەیەكی باڵای سەربازی و چەند بەرپرسێكی ڕەسمی هۆشداریانداوە كە سەپاندنی ناوچەی دژەفڕین- هەروەك ئەوەی موعارەزە و هەندێ وڵاتی دیكە داوایان كردووە- بە چەشنی لیبیا ئاسان نابێت، ئەویش لەبەر ئەوەی سوریا سیستمی بەرگری ئاسمانی بەهێزتری هەیە و لەبەر ئەوەی سوریاش بچووكترە ئەوا ئەمەریكا ناچار دەبێت سیستمەكانی بەرگری ئاسمانی و موشەكی دژە فڕۆكە تێكبشكێنێت، كە دەبێتە هۆی ئەوەی قوربانییەكی زۆری مەدەنی لێبكەوێتەوە، ئەمەش مەسەلەیەكی لە ڕادەبەر هەستیارە لە ڕووی سیاسییەوە و دەرئەنجامی گەورەی لێدەكەوێتەوە. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر ناوچەی دژە فڕین نەبێت ئەوا ئەمە سەردەكێشێت بۆ ناكۆكییەكی گەورەتر و بۆ دەستێوەردان، ئەمەش یەكێكە لە هۆكارەكان كە ئەمەریكا زۆر پەرۆشی نەبێت بۆ دەستێوەردان و ڕای گشتیش زۆر بە حەماس نەبێت بۆ ئەوەی دەستێوەردان بكرێت، ڕەنگە ئێمە لە كۆتاییدا ئەمە نەبینین، بەڵام ئەگەری ئەوە نییە لە ئاییندەیەكی نزیكدا ڕووبدات، ئەمە سەرەڕای كاریگەریی ڕووداوەكانی لیبیا، لە كوشتنی باڵیۆز و بەرپرسەكانی دیكە و خۆپیشاندانەكان، پێدەچێت هەندێ لەو گرووپانەی كە سەركردایەتیی ئەم كۆمەڵە ڕادیكاڵە ئاینیانە دەكەن، سەرچاوەی نیگەرانی هەندێ لە بەرپرسەكانی ئەمەریكا، واتە ئەم سەركردانە نیگەرانن لە پشتیوانیكردن و دەستێوەردان لە بەرژەوەندیی ئەو گروپانەی كە ئێستا دژ بە ئەمەریكان.

* ئەوە تا چەند ڕاستە كە بارودۆخی سوریا گرێدراوە بە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمەریكاوە، واتە تاوەكو ئەو هەڵبژاردنە كۆتایی نەیەت كار لەسەر دۆسیەی سوریا ناكرێت؟ ئەگەر وابێت ئایا ڕەوایە چارەنووسی گەلێك گرێبدرێتەوە بە هەڵبژاردنی وڵاتێكەوە؟- لە ڕاستیدا ئەوەی لە ناوخۆی وڵاتەكەدا- لە ئەمەریكا- ڕوودەدات كاریگەریی زیاتری هەیە، هەم لەسەر ئەوانەی پاڵپشتی دەستێوەردان دەكەن و هەم لەسەر ئەوانەی دژی دەستێوەردان دەوەستنەوە، خەڵكانێك هەن باوەڕیان وایە دەستێوەردانی ئەمەریكا لە سوریا خزمەت بە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی ئەمەریكا ناكات، لە كاتێكدا كەسانی دیكە هەن كە باوەڕیان وایە دەبێت ئەمەریكا دەستێوەردان بكات یاخود بەردەوام بێت لە پشتیوانیكردنی ئەو كەسانەی دژی ڕژێمێكی سەركوتكار دەوەستنەوە....مەسەلەكە ئەوەیە بیروبۆچونی جیاواز هەیە لە ئەمەریكادا، ئێستا ئەوانەی زۆر ڕەخنە لەو كەسانە دەگرن كە بەرهەڵستی دەستێوەردان دەكەن هەڵوێستیان بەهێزتر دەبێت، لەوەش گرنگتر هۆكاری دیكە هەن كە بریتییە لە هەڵوێستی وڵاتانی دیكە، وەك ڕوسیا و چین و ئێران، كە زۆر دوودڵبن و بگرە ڕەخنەیان لە دەستێوەردانی دەرەكی گرتووە و بانگەشەی ئەوە دەكەن هەر جۆرە دەستێوەردانێك پێشێلكارییە دژی یاسایی نێودەوڵەتی و میساقی نەتەوە یەكگرتوەكان، ئەمەش وادەكات بارودۆخەكە ئاڵۆزتر بێت. ئەمەریكا بەرژەوەندیی خۆی هەیە كە ئێستا لە شەڕدایە لە ئەفغانستان كە پێویستە تا ڕاددەیەكی دیاری كراو بۆچوونی ڕوسیا و چین لەبەرچاو بگرێت. ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە بارودۆخەكە لە سوریا زۆر ئاڵۆزترە، هەروەها ڕەنگە دەستێوەردان ناكۆكی و شەڕەكە خوێناویتر بكات و وڵاتانی دیكەی ناوچەكەش ڕابكێشێتە شەڕەكەوە و دەرئەنجامی نەزانراوی لێبكەوێتەوە بۆ خەڵكی ناوچەكە و خەڵكی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی. كەواتە نیگەرانی هەیە لەبارەی پرسی دەستێوەردانەوە.* ئایا گەورەترین گۆڕانكاری چی دەبێت ئەگەر ڕژێمی سوریا بڕووخێت و ئایا كوردەكان چەند سوودمەند دەبن لە ڕووخانی ئەو ڕژێمە؟ - هەروەك پێشتر باسم كرد هێزی جیاواز هەن لە ناوچەكەدا كە هەڵوێستی جیاوازیان هەیە لە ئاست سوریادا، هەر یەكەكیان لە ڕوانگەی خۆیەوە سەیری مەسەلەكە دەكات، تەنانەت تێڕوانینی كوردەكانیش یەك نییە، چەندین كورد هەن لە سوریا دژی حكومەتی توركیان و زۆر نیگەرانن لەبارەی ئەوەی لە ناوخۆی توركیادا ڕوودەدات و ئەو سیاسەتەی ڕژێمی توركیا لە ئاست كوردەكانی سوریادا گرتویەتیەبەر، هەروەها كوردانی دیكەش هەن كە پشتیوانی لە موعارەزە سوری دەكەن و بەشداریان كردووە لە چالاكییەكانیدا، هەلومەرجی نوێی ناوچەكە دەرفەتی نوێی بۆ كوردەكان هێناوەتەپێش، بەڵام مەترسیشی لەسەر دروست كردوون، هەندێ لە شیكەرەوەكان باسیان لەوە كردووە ئەوەی لە سوریادا ڕوودەدات، نەك هەر دەبێتە هۆی بەهێزكردنی خەونی كوردەكانی سوریا، بەڵكو كوردەكانی توركیا و دەرەوەی توركیاش. هەر ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی نیگەرانی ببیستین لەلایەن هەندێ لە شیكەرەوەكانی ئەمەریكا لەبارەی ئەوەی لە ئایندەدا لە توركیا ڕوودەدات، لەبەر ئەوەی دانیشتوانی كوردی توركیا زۆر زیاترە لە كوردەكانی وڵاتانی دیكە، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی داواكاری بۆ ئەوەی مافی خۆبەڕێوبەرییان هەبێت»ئۆتۆنۆمی»، كەواتە ئەمە زیاتر دەبێتە بەهاری كورد هێندەی ئەوەی بەهاری عەرەب بێت. كەواتە ئەوەی ڕوونە كێشەی كورد فاكتەرێكە و ئێستا كێشەی كورد هاتۆتەپێشەوە و ئەمە یەكێكە لە گەورەترین كێشەكانی سەدەی بیست و یەك، لە ڕاستیدا دوو كێشەی سەرەكی ڕووبەڕووی هەوڵەكانی پەرەپێدانی دیموكراسی و هێنانەدی كرانەوەی زیاتر لە ناوچەكە بوونەتەوە، ئەوانیش كێشەی كورد و كێشەی فەڵەستینە، كە ئەم دوو كێشەیەش بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ دەمێننەوە، تا ئەو كاتەی بە شێوەیەكی ئاشتیانە و دادپەروەرانە چارەسەر دەكرێن، واتە بە شێوەیەك كە بەرژەوەندی و نیگەرانییەكانی كوردەكانی كوردستان لەبەرچاو بگیرێت، ئیتر لە سوریا بێت یان ئێران یان عێراق یان هەر شوێنێكی دیكە، ئەوەی پەیوەندیی بە كێشەی فەڵەستینیشەوە هەبێت، ئەوا تاوەكو ئەم كێشەیە چارەسەر نەكرێت بە چەشنێك نیگەرانی و بەرژەوەندیی فەلەستینییەكان لەبەرچاو بگیرێت، ئەوا گرژی و ناكۆكی بەردەوام دەبێت.