پرۆفیسۆر براندن ئۆلێری ئوستادی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبەری پرۆگرامی (Penn) بۆ كێشە ئیتنیەكان لە زانكۆی پەنسلڤانیا و پێشتریش بەڕێوەبەری سەنتەری سلۆمۆن بووە بۆ دیراساتی كێشە ئەنترۆپۆلیتیەكان، هەروەها لەسەر پرسی كورد و عێراق شارەزاییەكی زۆر نزیكی هەیە و یەكێك بووە لە ڕاوێژكارانی دەستووری نێودەوڵەتی كە وەك ڕاوێژكاری هەرێمی كوردستان بەشداریكردووە لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا، پرۆفیسۆر ئۆلێری یەكێكە لەو سێ ئەكادیمیەی كە كتێبی (ئاییندەی كوردستان لە عێراقدا) نووسیووە، بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی ئێستای عێراق و چۆنییەتی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و ئاییندەی هەرێمی كوردستان، چەند پرسیارێكمان ئاڕاستە كرد و بەڕێزی بەسوپاسەوە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە كە ئەمە دەقەكەیەتی.

* هەست دەكرێت ئەمریكا دەیەوێت بایەخ بە هەرێمی كوردستان بدات و پێوەندییەكان لە ئاستێكی باڵادان. ئێوە چۆن لە سیاسەتی ئێستای ئەمریكا دەڕوانن لە ئاست هەرێمی كوردستاندا؟
ـ لە ئەمریكا ئەو هۆشیارییە قووڵتر دەبێتەوە كە هەرێمی كوردستان تاكە هاوپەیمانی باوەڕپێكراوی ئەمریكایە لە عێراقدا، ئەگەر سەیری بارودۆخی ئێستای سووریا بكەین، ئەوا تەواو ڕوونە كە مالیكی سیاسەتی پشتیوانیكردنی ڕژێمی سووریای هەیە، ئەوەش ئاشكرایە كە بە پێچەوانەی ئەوەوە سەرۆك بارزانی سیاسەتی پشتیوانیكردنی ڕژێمی سووریای نییە. ئەمریكا هۆشیارە بەو ڕاستییەی كە ئێران چەك و كەلوپەل بۆ ڕژێمی سووریا ڕەوانە دەكات، كە ئەگەری ئەوە هەیە ئاسمانی عێراق بۆ ئەم كارە بەكار بهێنێت، لەبەر ئەو هۆیە ئەمریكا بە قووڵی نیگەرانە لەوەی حكومەتەكەی مالیكی پشتیوانی چالاكییەكانی ئێران دەكات، ئەگەرچی ئەمریكا ڕێككەوتنی ستراتیژی هەیە لەگەڵ عێراقدا. كەواتە پێویستە سەردانی شاندی ئەمریكا بەو شێوەیە لێكبدرێتەوە كە ئەمە نیشانەیەكی ڕوونە كە ئەمریكا تێڕوانینێكی باشی هەیە لە ئاست هەرێمی كوردستاندا، هەروەها دەبێت لەبەر ڕۆشنایی ڕووداوەكانی پێشوودا ڕاڤەی بكەین، كە بریتییە لەوەی هەرێمی كوردستان پێوەندیگەلێكی باش و سەركەوتووی لەگەڵ حكومەتەكەی توركیادا بنیاتناوە، هەتا پێوەندیی هەرێمی كوردستان و توركیا باش بێت، ئەوا ئەمە هۆكارێكی یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەمریكا، لەبەر ئەوەی ئەمریكا توركیا بە هاوبەشێكی ستراتیژی و سەرەكیی خۆی دادەنێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا لە دۆخێكی باشدانین، سەرۆك وەزیران، مالیكی ئامادە نییە ئیعیتراف بەو مافانەی كورد بكات كە لە دەستووردا چەسپێنراون بۆ ئەوەی وەك هەرێمێكی فیدراڵی مومارەسەی كاری خۆی بكات، هەروەها ڕێز لە دەستوور ناگرێت، پرسیارەكە ئەوەیە چی بكرێت بۆ ئەوەی مالیكی ملكەچی دەستوور بێت؟
ـ من تەواو هاوڕام لەگەڵ بەشی یەكەمی پرسیارەكەتاندا، لەبەر ئەوەی ڕوونە كە ئەو حكومەتەی مالیكی سەرۆكایەتی دەكات شكستی هێناوە لە جێبەجێكردنی بڕگە سەرەكییەكانی دەستوور و ئەو پابەندبوونەی كە لە كاتی گرتنەوەدەستی دەسەڵاتدا بەڵێنی ئەوەیدا پابەندبێت پێیانەوە، ئەمەش لە پێوەندیدا بە ماددەی 140ـەوە ڕوونە، هەروەها لە پێوەندیدا بە ئیعیتراف نەكردنی حكومەتەكەی مالیكی بە مافە دەستووریەكانی هەرێمی كوردستان كە پێوەندییان بە دۆزینەوەی نەوت و غاز و سیاسەتی پەرەپێدانی ئابووریەوە هەیە. بەشی دووەمی پرسیارەكەتان پەیوەستە بەوەی چی بكرێت، پێموایە گرنگە هەموو عێراقیەكان بە تایبەتی ئەوانەی لە كوردستاندان لەو ڕاستیە تێبگەن كە لەم ساتەوەختەدا بە بەراورد بە ڕابردوو ئەمریكا تموحێكی زۆر كەمتری هەیەو متمانەیەكی كەمتری هەیە بە تواناكانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەبەر ئەوە پەرۆش نابێت بۆ دەستێوەردان لە كێشەیەكی كە وەك ناكۆكییەكی ناوخۆیی دەردەكەوێت لە عێراقدا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوەی لە ماوەی داهاتوودا ڕوودەدات ئەوەیە كە مەیلی پشتیوانیكردنی ڕژێمی بەعسی سووریا لەلایەن مالیكیەوە توڕەیی ئەمریكا لە ئاست مالیكیدا قووڵتر دەكاتەوەو دەبێتە هۆی جوانتركردنی وێنەی هەرێمی كوردستان.
ئێمە ئەوە دەزانین كە ئەو لایەنەی هێزێكی تەواوی هەیەو نزیكە لە سووریاوە بریتییە لە هێزەكانی توركیاو هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستانە، كەس لەوە دڵنیا نییە ئایا شەڕ و ناكۆكیەكەی سووریا بەرەو كوێ دەچێت، بەڵام ئەوەی بەلای منەوە ڕوون و لەبەرچاوە ئەوەیە ئەمریكا هەوڵێكی زۆر بە خەرج دەدات بۆ ئەوەی پێوەندیی باشی نێوان هەولێر و ئەنقەرە بەردەوام بێت، تاوەكو ئەمە بەردەوام بێت، ئەوا متمانەی وەبەرهێنەرە نێودەوڵەتیەكان و متمانەی كۆمپانیا نەوتییەكان بە هەرێمی كوردستان بە بەهێزی دەمێنێتەوە، ئەو كاتە پرسیارەكە ئەوە دەبێت ئایا لە هەڵبژاردنی داهاتوودا چی ڕوودەدات، بە مەرجێك ئەو هەڵبژاردنانە ئازادو دادپەروەرانە بن، كە بێگومان ئەمەش قورسە، بەڵام ئەگەر ئەو هەڵبژاردنانە ئازادو دادپەروەرانە بن، ئەوا دەرفەتێكی كەم لەبەردەم مالیكیدا دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی دووبارە بگەڕێتەوە بۆ حكومەت. ئەوەش مومكینە كە گۆڕانكاری لە پەرلەمانی عێراقدا ڕووبدات پێش هەڵبژاردنەكانی داهاتوو. بەڵام پێدەچێت ئەمە ڕوونەدات، لەبەر ئەوە ئەوەی ئەگەری ڕوودانی لێدەكرێت ئەوەیە بارودۆخێكی هاوشێوەی بارودۆخی پێش دوایین هەڵبژاردن بێتەئاراوە، كە ئەگەر هیچ دەستپێشخەریەكی نوێ و كارا لە ئارادا نەبێت و پێدەچێت مالیكی زیاتر بەرەو دیكتاتۆریەت بڕوات، بەڵام دەبێت چاوەڕێ بكەین تاوەكو هەڵبژاردنی داهاتوو.
* جیاوازییەكی دیكەی هەرێمی كوردستان و بەغدا ئەوەیە بارزانی پشتیوانی خەڵكی سووریا دەكات و مالیكی پاڵپشتی مانەوەی ئەسەد دەكات، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی مالیكی لەگەڵ مانەوەی ئەسەد دایە؟
ــ یەكەم شت ئەوەیە كە درێژەكێشانی حكومەتی هاوپەیمانێتی تا دوا ڕاددە زەحمەتە، بە تایبەتی كە دوو بەشی ئەو حكومەتە، لایەنی كوردی و لایەنی مالیكی دوو سیاسەتی دەرەكی تەواو پێچەوانەیان هەبێت، ئەم جیاوازیەش بە باشترین شێوە لە هەڵوێستیاندا لە ئاست كێشەی سووریادا بەرجەستە دەبێت، مالیكی ماوەیەكی زۆری تاراوگەكەی لە سووریا بەسەربرد، مالیكی سەرۆكایەتی پارتێكی شیعە دەكات، پارتێكی شیعە كە زۆر نزیكە لە ئێرانەوە، ئێرانییەكان ڕژێمی بەشار ئەسەدو ڕژێمی عەلەوی بە شەریكی خۆیان لە ناوچەكەدا دادەنێن، لەبەر ئەوە زەحمەت نییە بزانین بۆچی ئەمە هەڵوێستی مالیكیە. ئەوە جێی سەرنجە كە بڕیاربوو مالیكی سەرۆكایەتی حزبێكی دیموكراتی و عێراقێكی دیموكراتی بكات لە كۆتاییدا پشتیوانی لە دیكتاتۆرییەتێكی خۆسەپێن بكات لە سووریا، كە لە زۆر ڕووەوە هاوشێوەی دیكتاتۆریەتی خۆسەپێنی سەددام حوسێنە، لەبەر ئەوە زەحمەت نییە بزانین بۆچی مالیكی ئەو مەیلەی هەیە، ئەمە كێشەیەكی گەورەی بۆ دەخوڵقێنێت، كێشە گەورەكە ئەوەیە كە ڕێككەوتنی ستراتیژی لەگەڵ ئەمریكادا ئیمزاكردووە، هەروەها سوپای عێراق تا دوا ڕاددە پشتی بە چەك و تەكنۆلۆژی ئەمریكی بەستووە و لەسەر شێوازی ئەمریكی ڕاهێنان دەكەن، ئەگەر لە دەرئەنجامی سیاسەتی دەرەوەی مالیكی لە ئاست سووریادا ئەمریكا هەموو پشتیوانی سەربازی خۆی كشاندەوە، ئەوا ئەمە زیانێكی گەورە بە هێزی و توانای سوپای عێراق دەگەیەنێت، كەواتە دەبێت ببینین تا چەند مالیكی لەم هەڵوێستەی بەردەوام دەبێت، پێموایە ئەو لە بەرزی و نزمی دایە بەهۆی فشاری ئێرانەوە، ئەو لە هەوڵدایە بۆئەوەی هاوكاری ئێران بكات تاوەكو هاوكاری سووریا بكات، لەلایەكی دیكەوە لە ژێر فشاری ئەمریكادایە بۆ ئەوەی پشتیوانی ئێران بۆ سووریا كەم بكاتەوە.
* ئێوە ئاگاتان لە هەڵوێستی بارزانی-یە كە پێداگیری لەسەر جێبەجێكردنی دەستوور دەكات و وتویەتی «ئەگەر دەستوور جێبەجێ نەكرێت، ئەوا ئێمە ناتوانین لە عێراقێكدا بژین كە دەستوور پێشێل دەكات و دیموكراتیانە ڕەفتار ناكات». تا چ ڕاددەیەك ئەمریكا لەم هەڵوێستەی بارزانی تێدەگات؟
ـ من لە ئێستادا لەوە دڵنیا نیم ئایا حاڵی حازر داڕێژەرانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا چەند سەرنج و تەركیزیان لەسەر ئەم مەسەلەیە هەیە، بەڵام پێموایە پەیامی سەرۆك بارزانی زۆر ڕوون بووە بۆ هەر كەسێك بیەوێت بایەخ بەم كێشەیە بدات، ئەوەی ئێوەش ئاماژەتان پێكرد دەقاو دەق وایە كە بارزانی زۆر ڕاشكاو بووە لە وتنی ئەوەی كە بەرپرسارێتیی سەرەكی هەر پێشێلكردنێكی دەستوور لە ئەستۆی بەغدایە، بەشێوەیەكی سەرەكی بەرپرسیارێتیی حكومەتەكەی مالیكیە. كاتێك كوردەكان لە ساڵی 2005دا دەنگیان بە دەستووردا، بۆ ئەوە بوو عێراقێكی دیموكرات و ئازاد بێتە ئاراوە، نەك بۆ دروستبوونی دیكتاتۆرێكی نوێ، هەروەها بۆ ئەوە دەنگیان بە دەستووردا بۆئەوەی بە شێوەیەكی دادوەرانە كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان یەكلابكاتەوە، كە ماددەی 140 ئەو پرۆسەیەی لە خۆگرتووە، هەروەها بۆ ئەوە دەنگیان بە دەستووردا بۆ ئەوەی مافیان هەبێت بەسەر سەرچاوە سروشتیەكانی خۆیاندا، كە ڕێزی لێنەگیراوەو پێشێلكراوە، كەواتە لە زۆر ڕووەوە-نەك لە هەموو ڕووەكانەوە- دەستوور پشتگوێ خراوەو پێشێلكراوە، هەر هەوڵێكی حكومەتەكەی مالیكی، جا سەربازی بێت یان بە شێوەیەكی دیكە بێت بۆ ئەوەی بە ڕەسمی بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاو بنێت، ئەوا زۆربەی جیهان دوچاری سەرسوڕمان نابن بە جاڕدانی سەربەخۆیی لەلایەن كوردستانەوە، پێم وایە ڕەنگە توركیاش ئەمە قبوڵ بكات، بەڵام باوەڕم وانییە ئەمە دەستبەجێ ڕووبدات، بەڵام ئەگەر ڕووبدات ئەوا دەبێت ڕێگایەكی ڕوون هەبێت بۆ یەكلاكردنەوەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، چونكە خراپترین سیناریۆ ئەوەیە جاڕی سەربەخۆیی بدرێت و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانیش یەكلا نەكرابێتنەوە، پێموایە باشترە سەرۆك بارزانی بە حەزەر بێت لە پێداگیری كردنی لەسەر مافەكانی كوردستان، هەروەها دەبێت هەموو بایەخێك بدرێت بە دابینكردنی ناوچەیەكی ئارام لە سووریا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كوردەكانی سووریا دەتوانن خۆیان ڕێكبخەن و پرسیارە هەستیارەكە ئەوەیە ئایا كوردە دیموكراتییەكان دیارترین و بەرچاوترن لەو كوردانەی گرێدەدرێنەوە بە پەكەكەوە.
* ئایا تا چەند كوردەكان سوودمەند دەبن لە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە، بە تایبەتی دوای ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد؟
ــ ئەمە دەوەستێتە سەر ئەوەی ئەوە چۆن ڕوودەدات و كێ لایەنی سەركەوتوو دەبێت لە سووریا، تاوەكو ئێستا موعارەزەی سووری بەو شێوەیە قۆناغی ئینتیقالی نەخستۆتەڕوو كە بەلای كوردەكانەوە پێویست بێت، گرنگە كوردەكان هەڵوێستی خۆیان هەبێت، بەڵام دەبێت ئامادەی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی بن لەگەڵ ئەو لایەنانەی دژی ڕژێمەكە دەوەستنەوە، هەروەها دەبێت كوردەكان گفتوگۆی سەخت بكەن و پێداگیری لەسەر مافەكانیان بكەن لە ئێستادا، چونكە ئەگەر ئێستا ئەو گفتوگۆیە نەكەن ئەوا زۆر زەحمەتە بتوانن گفتوگۆیان لەگەڵدا بكەن ئەگەر هاتوو سەركەوتوبوون لە ڕووخاندنی ڕژێمەكەدا، لەبەر ئەوە گرنگە كوردەكانی سووریا خۆیان ڕێكبخەن لە سووریا و گرنگە هەمان ئەو مافانە بەدەست بهێنن كە كوردەكانی عێراق بەدەستیان هێناون، بەشێكی گرنگی ئەم كارە بەوە دەبێت كە بە چەشنی بەشەكانی دیكەی موعارەزەی سوری پێوەندییان لەگەڵ توركیادا هەبێت، پێموایە ئەمە مومكینە، ڕاستە قورسە، بەڵام كەس نەیوتووە ئەمە ئاسانە، بەڵام كارێكی كردەنییە، ئەگەر ئەم كارە بكەن ئەوا كوردەكان لە پێگەیەكی باشتردا دەبن، بەڵام ئەگەر نەیانەوێت ئەمە بكەن، ئەوا دیكتاتۆرێكی نوێی سوننە دەسەڵات دەگرێتەدەست لە سووریا و ئەوان خوازیاری ئەوەنین پەكەكە گەمەكاری سەرەكی بێت لە نێو كوردەكانی سووریا، چونكە ئەگەر ئەمە ڕووبدات، ئەوا شەراكەتی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا زەحمەت دەبێت.
* توركیا ڕۆڵێكی بنەڕەتی دەبینێت لە ناوچەكەو لە بەهاری عەرەبیدا. پێوەندییەكانی نێوان توركیاو هەرێمی كوردستان لە بارێكی زۆرباشدایە لە ئێستادا. تا چ ڕاددەیەك توركیا گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان لە هەل و مەرجی ئێستادا؟
ـ خاوكردنەوەی گرژییەكان لە پێوەندیەكانی نێوان حكومەتی توركیا و هەرێمی كوردستان لە نزیكەی ساڵی 2006 و 2007 دەستی پێكرد، ئێستا لەوپەڕی گەشەدایە، من پێموایە بۆ ئەوەی ئەم پێوەندیانە بە تەواوەتی سەركەوتوو بن دەبێت ڕۆڵ بدرێت بە كوردەكانی توركیا بۆ ئەوەی بەشداربن لە داڕشتنی دەستووری وڵاتەكەدا، ئەگەر ئەمە ڕووبدات ئەوا پێوەندیی پتەو و درێژخایەن نەك هەر لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی توركیادا دروست دەبێت، بەڵكو ئەو پێوەندییە لە نێوان حكومەتی توركیا و كوردەكانی توركیاشدا دروست دەبێت، كێشەكە لە ئێستادا ئەوەیە بەشێكی زۆری كوردەكانی توركیا بە چاوی سەرسامییەوە لە پەكەكە دەڕوانن و پشتیوانی دەكەن، كە دەبێت هەندێ میكانیزم بدۆزرێتەوە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لە نێوان هەموو گرووپەكاندا كە نوێنەرایەتی كوردەكانی توركیا و حكومەتی توركیا دەكەن، ئەمەش پێویستی بە ئاگربەست و وەستاندنی شەڕو ئامادەبوونی تەواو هەیە بۆ ئەوەی بەشداری لە پرۆسە دیموكراتییەكەدا بكرێت لەلایەن پەكەكەوە، ئەوەش زۆر گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان كە لە ماوەی داهاتوودا پەرە بە چارەسەرێكی دیموكراتیانە بۆ كێشەی كورد لە توركیا بدات، ئەمەش مومكینە و ئەوەش ڕوونە كە بە بەراورد بە ڕابردوو زۆرێك لە كەسایەتە سەرەكییەكانی توركیا بە ئاسوودەییەكی زیاترەوە لە هەرێمی كوردستان دەڕوانن.