حەسەن عەلەوی بێجگە لەوەی یەكێكە لە رۆژنامەنووسە دیارەكانی عێراق، لەهەمانكاتدا وەك رۆشنبیر و بیرمەندێكی عیراقیش لە قەڵەم دەدرێت، گوڵان لەم دیمانە تایبەتەدا هەوڵی داوە لەسەر ئەو پرسانە وتووێژ لەگەڵ حەسەن عەلەوی بكات كە زیاتر پرسی رۆژن و پەیوەستن بە ئێستاو ئاییندەی عێراق و هەروەها بە گوزەران و ژیانی هاووڵاتیانی عێراقەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا هێندەی وتووێژەكە چوارچێوەیەكی سیاسیی بەخۆوە گرتووە، هێندە نەچۆتە بواری فیكری و تێڕامانە قووڵەكانی عەلەوییەوە، عەلەوی لەم دیمانەیەدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە لە دەوڵەتێكدا ستەم هەبێت و یەكتر ڕەتكردنەوە هەبێت، ئەوە گەڕەلاوژێ دروست دەبێت و ناتوانرێت دەوڵەت بونیاد بنرێتەوە، بەم دیدەوە ڕەخنە لە هەڵوێستەكانی ئێستای حكومەتی مالیكی دەگرێت و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە مالیكی وەك عەبدولكەریم قاسم نییە كە بتوانێت ریفۆرمی كۆمەڵایەتی پیادە بكات، سەبارەت بە هەڵوێستی مالیكیش بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان، عەلەوی پێی وایە بێجگە لەوەی مالیكی رێزی ئەو رێككەوتنانە ناگرێت كە ئیمزایان لەسەر دەكات، لەهەمانكاتدا هەوڵدەدات دیواری پتەوی رێككەوتنی هەولێر بڕووخێنێت، بەڵام عەلەوی پێی وایە دیواری رێككەوتنی هەولێر لەوە پتەوترە كە مالیكی بتوانێت بیڕوخێنێت، ئەمەش دەقی دیمانە تایبەتەكەی گوڵانە لەگەڵ حەسەن عەلەوی

* لەماوەی رابردوودا قسەوباسێكی زۆر هەبوو سەبارەت بەدیكتاتۆریەت و گەڕانەوەی مەترسیەكانی دیكتاتۆری ئێوە ئەم دیمەنەتان چۆن خوێندەوە؟
- دیكتاتۆریەت بریتی نییە لە ئارەزوومەندی، هەركاتێك دروست بێت، دەبێتە رووداوێك، ئەم مەسەلەیە پەیوەندی بەسروشتی سیستمی سیاسیەوە هەیە، ئایا ئەو سیستەمە بەرگەی هەبوونی دیكتاتۆریەت دەگرێت، نوری سەعید ئارەزووی لەوە بوو ببێتە دیكتاتۆر، بەڵام سیستمی پاشایەتی سروشتەكەی هەر وابووە، ڕێگر بێت لەبەردەم دیكتاتۆریەت، دووەم كەسایەتی پیاوەكە خۆیەتی ئایا سازو ئامادەیە بۆ ئەوەی ببێتە دیكتاتۆر، دیكتاتۆر دوو شتی پێویستە، پێویستی بەحزبێكە هەروەها پێویستی بەهێزێكی فیكرییە حزبی پێ بجووڵێنێت، زۆربەی كەڕەت ئەم هێزە فكرییە جەماوەرییە دەبێتە هێزێكی نازیی و فاشی بۆ گردبوونەوەی خەڵكی لەدەوری سەركردەیەك، پێویستە سەركردەكەش كەسایەتیەكی توندوتۆڵی هەبێت و حزبێكی لەبندەست بێت، بێ گفتوگۆ فەرمانەكانی بۆجێبەجێ بكەن، ئایدیۆلۆژیەتێكی نازی یا فاشی لەپشتەوە بێت، ئەم توخمانە، ئەمڕۆ بوونیان نییە، حزبی دەعوە حزبێكی بەهێزو توندوتۆڵ نییە لەناو خۆیدا، هەروەها حزبێكی فاشی نییە بەڵكو حزبێكی ئیسلامەوییە، هەروەها كەسایەتی مالیكی بەهۆی سیستمێكی دیموكراتیانەوە كە پەرلەمانیە ڕێی لێدەگرێت كە ببێتە دیكتاتۆر، مالیكی ئارەزووی لە فەرمانڕەوایەتی كردنەو ئارەزووی لەدەسەڵاتە، هۆگری دەسەڵات بووە و خۆشی و نۆشی لێدەبینێت، وەك چۆن دەسەڵات زۆر كەس والێدەكات مەست و حەیران بێت.



* بڕیاردانی تاكڕەوانە یا موحاسەسە سەبارەت بەبابەتەكانی تایبەتمەندن بەحكومەت و دەوڵەتەوە دیكتاتۆریەت نییە؟
- بۆچی هاوبەشەكانی مالیكی بەشداری لەحكومەتێكدا دەكەن كە سەرۆك وەزیران تێیدا تاكڕەو بێت، لەكاتێكدا ئەگەر بەگشتی بڕوانین دەبینین هاوبەشەكان لەناو وەزارەتەكاندا زۆرینە پێك دەهێنن، ئەنجومەنی نوێنەرانیش بۆ هاوبەشەكان رووبەرێكی زیاتر لەبەردەستدایە، ژمارەیان نزیكەی 200 كەسایەتیە، بۆچی ئەو 200 كەسە كە لەناو پەرلەماندان بەم حاڵە ڕازین.
* لەو ماوەیەی دوایدا هەستمان بەوە كرد كە دیالۆگ و دانیشتن لەسەر یەك مێز بوونی نەمابێت ؛ بۆچی جێبەجێكردنی رێكەوتنەكان لەدوای بەڵێندان لەسەریان وا دوور دەخرێتەوە؟
- دیالۆگ هەلومەرجی خۆی هەیە ؛ ئەگەر گرووپە سیاسیەكان جیاواز بن لەگەڵ یەكتری پەنا دەبەنە بەر دوو ڕێگا، ڕێگای دیالۆگ و تێگەیشتن هەروەها ڕێگای توندوتیژی و پشتكردنە یەكتری، بەداخەوە زۆربەی جار دیالۆگەكان دەكەونە پاش جەنگە نێوخۆییەكانەوە وەك چۆن لە لوبنان ڕووی دا، هێشتا ئێمە نەكەوتووینەتە ناو جەنگ و كارەكان نەگەیشتوونەتە بەكارهێنانی توندوتیژی، هاوكات كورت بینییان هەیە لەدیالۆگدا، كۆمەڵێك رەفتار لەنێوان لایەنەكاندا هەیە بۆ متمانە دروستكردن، پێویستی بەئارام كردنەوەو باشكردنی بارودۆخەكەیە، راگەیاندراوێك كە تێیدا ئیعتراف بەجەمسەری بەرامبەر بكات هەروەها بەبایەخ و گرنگی بەرامبەر بزانێت، دواتریش خوێندنەوەی بەوردی تا دیالۆگ دروست بێت بەمشێوەیە لەگەڵ دەستپێكردنی دیالۆگ بنەما دەروونیەكە بوونی دەبێت، بەڵام ئەگەر ئێستا چوویتە ناو دیالۆگێكەوە بەدەمارگرژیەوە دیالۆگەكە دەبێتە گۆڕەپانی بۆكسێن پێشوەختە پێویستە متمانە بچێنرێت، سەبارەت بەرێكەوتننامەكان ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین حاڵەتێكە پێشتر عێراق بینیویەتی خاوەنی بڕیار ئەو شتەی كە بەتەنازولی دەزانێت و واژۆی لەسەر دەكات بەو ئومێدەی رۆژێك بێتە پێشەوە دوای ئەوەی هەڵوێستی بەهێز دەبێت لەواژۆكەی پەشیمان دەبێتەوە ئەم مەسەلەیە لەرووی نێودەوڵەتیەوە حەرامەو نەنگییە، هەمان مەسەلەم لەكتێبەكەمدا كە بەناوی (دیوارە قوڕینەكان) ەباسم كردووە ئایا دەكرێت بەئارەزووی خۆت واژوو بكەیت و دواتر بیسڕیتەوە، واژوو لەگەڵ شاهەنشا بكەیت و واژووی خۆت ڕێزلێنەگری، یا واژوو بۆ مەلامستەفا بكەیت و دواتر لەبیر خۆتی ببەیتەوە لەوە دەچێت ئەم ڕێبازی جێبەجێ نەكردنی واژۆیە بووبێتە مۆدێلێكی پڕ لەشوورەیی تا ئەمڕۆش، لەسەر كاغەزی سپی واژۆت بۆ دەكەم و دواتریش رەتی دەكەمەوە، ئایا ئەمە دەچێتە خانەی زیرەكیەوە، ئەو كاتەی خومەینی هات سەدام حوسێن لێمی پرسی و وتی: (من دەڕۆم بۆ رەتكردنەوەی رێكەوتننامەكە)، دواتر سەدام لێمی پرسی:(ئایا كاردانەوەی ئێرانی چی دەبێت؟)داوای لێكردم لێكۆڵینەوەیەكی مێژوویی پێشكەش بكەم منیش لێكۆڵینەوەكەم نووسی بەواتای لێكۆڵینەوەكەی من رووداوەكان چۆنم لێكدابۆوە ئاوەها روویدا سەدام تووشی پێكدادان بوو لەجەنگێكی خوێناوی تێوەگلا دواتر لەگۆڤارێكی ئەمەریكی دا كاریكاتێرێك دانرابوو سەدام بەهەردوو پێی شەق لە ئیمام خومەینی دەدات هەردوو پێی سەدام لەخومەینی گیر دەبێت و خومەینی بەپێی سەدام دەڕوات، ئەم كاریكاتێرەم لەو كتێبەمدا كەبەناوی (رژانی خوێن بەسەر رووباری كەرخ)ەوە دانایەوە، كە ئەوەی دەگەیاند ئێرانیەكان تۆڵەسێنن لەو دوژمنكاریەی بەرامبەریان دەكرێت واز لەتۆڵەی خۆیان ناهێنن و لەبیریشی ناكەن، سەدام بەمشێوەیە لەجەنگی ئێران تێوەگلا گفتوگۆمان لەسەر ئەم بابەتە كردوو، پێم وت: (دەكرێت لەبڕیارە نێودەوڵەتیەكاندا واژۆ بكەیت و دواتر واژی خۆت رەتبكەیتەوە؟)، سەدام وتی لەبڕیارە نێودەوڵەتیەكان ناكرێت بەڵام دەكرێت لەكاتی لاوازیمدا كە لوولەی تۆپێكم نەبێت ئاڕاستەی بزووتنەوەی چەكداری پێ بكەم، بەناچاری واژۆیەكیان بۆ بكەم بەڵام ئێستا نەیارەكەم لاواز بووە، كەواتە بۆچی دەرفەتی لاوازبوونیان نەقۆزمەوە، كاتێك كتێبەكەم پێشكەش كرد هاتە سەر ئەو بڕوایەی كەمن دژی هەڵگیرسانی جەنگی ئێرانم، بۆیە قۆڵبەستیان كردم و فڕێیان دامە زیندانەوە، هەموو هەوڵی خۆیان خستەگەڕ كە لەئەندامێتی ئەنجومەنی وەزیران دوور بخرێمەوە كە بڕیاروابوو لەو سەردەمەدا بكرێمە جێگری سەرۆك وەزیران. سەدام ئەم جیاوازی بیڕوڕایەی بێ هەزم نەدەكراو دواتر پەیماننامەكەی لەگەڵ ئێران هەڵوەشانەوە. لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت مەسەلەی واژۆكردن و رەتكردنەوەی واژۆ لەعێراقدا شتێكی نوێ نییە بەڵكو میراتیەكە و ئومێد دەكەم ئەمە مەسەلەیە نەبەستنەوە بە لێكچوونی نێوان سەدام و مالیكیەوە بەڵكو دوو مەسەلەی جیاوازن.
* دەگەڕێمەوە بۆ پرسیارەكەم سەبارەت بەرۆڵی سەرۆكی هەرێم ؛ چۆن رۆڵی سەرۆكی هەرێم مەسعود بارزانی هەڵدەسەنگێنی لەنزیك كردنەوەی گشت تێڕوانینە جیاوازەكانی ناو پرۆسەی سیاسی؟
- ڕۆڵێكی پڕ بایەخ و گرنگەو بەشێكی بنەڕەتییە لە پرۆسەی سیاسی وڵات، بە بێ بوونی ئەو حكومەتی عیراقی دانەدەمەزرا،مسعود بارزانی پیاوێكە بۆ وەدیهێنانی ئاوات و داخوازییەكانی گەلەكەی دروست بووە، ئەمەیە كە ناچاری دەكات لە ڕووی حكومەتی ناوەندی ڕاوەستێت و ئەوەشی لێ دەخوازرێت.
دوو كەسی سەرەكی ئەم وڵاتە سەرۆكی هەرێم و نوری مالكییە، بارزانی ئەوەی لەسەرێتی جێبەجێ كردنی داخوازییەكانی گەلەكەیەتی ئەمەش هاندەرێتی بۆ ئەوەی لە بەرانبەر حكومەتی ناوەندی بۆ داخوازییەكانی گەلەكەی بوەستێت.
مالیكیش لە دژی دەوەستێتەوە بەو حیسابەی سەرۆك وەزیرانی حكومەتی ناوەندییە، هەردوولا پێیان وایە دەستوور جێبەجێ دەكەن،هەر كامیان شرۆڤەو شیكاری بە پێوەری خۆی بۆ دەهێنێتەوە،بارزانی وێڕای ئەمەش زۆربەی جاران بەرگری لە مالیكی كردووە بە تایبەت ئەو كاتەی یەكێك لە سەرۆكە عارەبییەكان مالیكی خۆش نەویستووەو قسەی پێ وتووە كاتێ ئەم سەرۆكە میوانی بارزانی بووە بەڵام بارزانی ڕەخنەی لە سەرۆكەكە گرتووەو بەرگری لە مالیكی كردووە. كەواتە بابەتەكە شەخسی نییە لەنێوان دوو كەسایەتی دەستڕۆشتوودایە، هەروەها بارزانی لەهەڵبژاردنی مالیكی دا دەستپێشخەر بوو ئەگەر بارزانی رازی نەبووایە كابینەی وەزاری دانەدەمەزرا هاوكات بارزانی بەرپرسە لەبەردەم گەلی خۆی كە داخوازییە مێژووییەكان بەدیبهێنێت، ئەگەر واز لەو داخوازیانە بهێنێت پێوەندی نێوان خۆی و گەلەگەی لەرزۆك دەبێت ئەگەر ئەو داخوازیانەش تەبەننا بكات وەك ئێستا دەیكات تووشی پێكدادان دەبێت لەگەڵ ناوەند، بەڵام هەر وەك وتم مالیكی كار بۆ تێكدان و ڕووخانی دیوارە مەتینەكەی هەولێر دەكات، چونكە لەعێراقدا ناوەند هەیەو هەرێمیش هەیە مالیكی نوێنەرایەتی ناوەند دەكات و بارزانی نوێنەرایەتی هەرێم دەكات، هەرێم جیاوازی هەیە لەگەڵ ناوەنددا لەسەر هەندێك بابەت، ناوەندیش جیاوازی لەگەڵ هەرێم هەیە لەسەر بابەتی تر، هەریەك لەم دووجەمسەرە نوێنەری بیرو ڕایەكی جیاوازن، بەڵام ئەم دوو جەمسەرە لەدوای رووخانی رژێمی سوریاوە خۆیان لەبارودۆخێكی دژوار دەبیننەوە چونكە هێزی تازە لەناوچەكە دێتە پێشەوەو هاوسەنگی هێزەكان دەگۆڕدرێن، كشانێكی سەلەفیانە لەسوریاوە بەرەو هەموو ناوچەكانی تر دەخزێت، ناوچەكانی دەوروبەریشی ئاستی داخوازیەكانیان بەرزتر دەبنەوە كەس بەكەم رازی نابن، ئەو كات مالیكی هەموو دەروازەكانی لێدادەخرێت و تەنیا دەرگایەك كە جێی ئومێد بێت دەرگای هەولێرە، ئەوكاتە ناچارە ئاشتبوونەوە بكات، بەڵام ئومێد دەكەم كاتێك نەبێت كە هەموو شتێك لەبنجەوە هەڵكێشرابێت. هەروەها سەرخستنی هەر وڵاتێك بە سەرخستنی ئابوورییەكەی دەبێت دەبینین هەرێم لە سەرخستن و پەرەسەندن و گەشەی بەردەوامدایە، كەچی لە حكومەتی ناوەندی ئەمەیان پێ ناكرێت و دەشبنە بەربەست لە بەردەم پەرەپێدانی زیاتری هەولێردا.
* ئەوەت باس كرد كە مالیكی كار بۆ ڕووخانی دیواری هەولێر دەكات، لە چ ڕوویەكەوەو بۆچی ئەم كارە دەكات؟
ــ دیواری هەولێر تووشی داخوران دەبێت، یەكتر بینینەكانی مالیكی لەگەڵ نجێفی و هەوڵدانەكانی بۆ ئاسایی كردنەوەی پێوەندی بە موتڵەك، یان بەو گرووپانەی لە لیستی عیراقیە هاتنە دەرەوە، زۆر كاریگەری بۆ ڕێكەوتنامەی هەولێر هەبوو، بەڵام سەرەڕای ئەمانەش تا ئێستاش گرووپی هەولێر بەهێزن، لە كاتی دەنگدانی ستراتیژی لە ناو پەرلەماندا، ئەگەر دەنگ بۆ دۆزە ستراتیژییەكان بدرێت ئەمان لەناو یەكدا هاوڕا دەبن، بۆیە ئێستا ئەو بڕیارانەی پەرلەمان موسادەقەیان دەكات ستراتیژی نین، بەڵكو یاساگەلێكی سادەو لاوەكین، بە نموونە درێژبوونەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران بۆكابینەی سێیەم ئایا یاسایەكی ستراتیژییە، چ لۆژیكێك ئەمە قبوڵ دەكات،من لە چاوەڕوانی بەرگرییەكی توندی ئەنجومەنی نوێنەراندام دژ بە وەرگرتنەوەی پۆست لە لایەن مالیكی بۆ كابینەی سێیەم.
* هەندێك یان زۆربەیەك هەن جەخت لەسەر ناكۆكیەكانی ئێستا دەكەنەوە لە هەرێمی دوور دەخەنەوەو دەڵێن زیاتر لە نێوان دەوڵەتی یاسا و عیراقیەیە بە ڕای تۆ ناكۆكی و گرژییەكانی نێوان ئەو دوو لایەنە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
ــ سووننەگەری و شیعەرێتییە.
* واتە بۆتە دۆزێكی تایەفەگەری؟
ــ دۆزەكە لە سەرەتاوە تایەفەگەرییانەیە، فاكتەری تایەفەچێتی یەكەمین فاكتەرە لە بڕیارەكانی دەوڵەتی عیراقیدا لە سەرەتای دامەزراندنیەوە واتە لە ساڵی 1921 تا ئەمڕۆش لەمە بترازێت خوای خۆیان هەڵدەخەڵەتێنن لە كاتێكدا خۆیان خەڵەتاون.
* چۆن دەڕوانیتە داهاتووی عیراق ئەم دۆخەی بە كوێ ڕا دەگات، ئایا لە چاوەڕوانی دابەشبوونی عیراقداین یان لە چاوەڕوانی هەڵگیرسانی جەنگێكی ناوخۆداین؟
- زیاتر لە ئەگەرێكی چاوەڕوانكراو لە پێشمانە، واتە لە پاش گۆڕینی ڕژێمی سوریا زۆر بابەت و شتی تازە دێنە پێشەوە توێژی سیاسەتوانانی عیراقی تووشی داچڵەكان دەكات، ئەوەی لە چاوەڕێیاندا نەبوو بێت و نەیەتە خەیاڵیان ئەوە دێتە پێشیان، لە ناو حكومەتیشدا پیاوانی ستراتیژی و فكری ستراتیژی بوونی نییە، بنەچەی ئەوانەی لە دەسەڵاتدان بنەچەیەكی هاكەزایی خاكەڕان، زۆربەیان پێشتر فرۆشیار یان فەرمانبەری سادەی بچووك بوون لە دەزگاكانی دەوڵەتدا، بەڵام بێگومان تێكۆشەرو خەباتكاری گەورەن، بۆیە ئەزموونیان لە سیاسەتدا زۆر لاوازە، هەروەها ڕۆشنبیرییەكەیان كەم ئەزموونی پێوەدیارە، بۆیە ئەم عەقڵە سیاسیانەی لە عیراقدان گەورەترین گرفتێكن ڕووبەڕووی دەوڵەت بوونەتەوە، عەقڵێكی بێ ئەزموونن لە سیاسەتدا لە كاتێكدا دەوڵەت بەڕێوەبردن پێویستی بە عەقڵی پڕ ئەزموونە، لە بیرمە كاتێك من لە ئۆپۆزسیۆن چوومە دەرەوە میشیێل تۆریا لە بارەمەوە شتێكی نووسی لە ڕۆژنامەی جۆرنال دی دیماش لە لاپەڕێكی تەواودا دایبەزاندو نووسیبووی((عەقڵی دەسەڵات دەگوازرێتەوە بۆ ئۆپۆزسیۆن)) عەقڵێك بۆ دەوڵەت كاری پێبكرێت هەر ئەو عەقڵەش دەتوانێت لە ئۆپۆزسیۆن كارتێكەر بێت، لەم كاتەدا عەقڵ یەكە، عەقڵ كە توانای خانەبەندی و دابەشكردنی هەبێت دەبێتە عەقڵانی و دەبێتە قوتابخانە، تەنانەت چێژ بینین لە فەرمانداری و چۆنیەتی چێژوەرگرتن لێی بە چ شێوەیەكە ئایا چێژبینینێكی توركیانەیە، بە بڕوای من بەڵێ حاكمدارانی عیراق تا ئێستاش بە چێژی سوڵتانی توركانەوە بۆ دەسەڵات ماونەتەوە، توركەكان ئەم چێژ بینینەیان لە هەگبەدا بوو تا دەوڵەتی هاوچەرخیان دروست كرد، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی پاشكۆی دەوڵەتی عوسمانی پێشان بوون كاریگەریی زیاتریان لەسەر بووە لەم ڕوەوە، ئەگەرچی توركیا ڕاپەڕینی كەمالیستەكانی بەخۆوە بینی و ئازایانەو بەهێزانە كاریگەرییەكانی پێشووی عوسمانلی سڕییەوە بەڵام ئەمڕۆ لە عیراقدا فەرمانڕەوای عیراقی لە ڕۆحیانەتی عوسمانی دوور نەكەوتۆتەوە، بە هەمان ڕێبازو ڕێگەی عوسمانلی كار دەكات كە چێژبینینە لە تاكڕەوێتی و توندوتیژی و پایە بڵندێتیی جگە لە زەمەنی عەبدولكەریم قاسم نەبێت ئەو چوارساڵ و نیوە بۆ ڕووبە ڕووبوونەوەو وەڵامدانەوەی نەیارو ڕكابەرانی سیاسی لە مێژووی عیراقدا ساڵانێكی جیاواز بووە لەوانی تر،ئێستا چۆن مامەڵە لەگەڵ نەیار یان ڕكابەر دەكرێت، بۆ لاوازكردنی نەیار یان ڕكابەر كار دەكرێتن بە بەكارهێنانی دوو ڕێگە: ڕێگەی عەبدولكەریم قاسمی و ڕێگەی مالیكیانەیە، مالیكی شەش ساڵان لە هەردوو كابینە وەزارییەكانی یەكەم و دووەمی سەرقاڵبوو بەوەی چۆن ڕووبەڕووی نەیارەو ڕكابەرانی خۆی بێتەوە،جارێ با لە ڕێگەی عەبدولكەریم قاسمی بدوێین ئەو كات هەموو هێزە سیاسییەكانی وەك بەعسیەكان و قەومیەكان و كۆنەپارێزان و تەنانەت كەنداوو هێزە نیشتمانخوازەكانی وەك حزبی شیوعی یان تەنانەت حزبی بەعس و سعودیەو میسریش هەروەها مەرجەعە ئایینیەكانی سوننەو شیعەكانیش لە دژی بوون، نەیارەكانی قاسم لە ئەژمار نەدەهاتن، لە بەرانبەردا ئەم چی دەكرد، ئایا خۆی پێوەیان سەرقاڵ بكردایە وەك چۆن ئێستا مالیكی بە بەردەوامی هەموو كارو كاتی خۆی تەرخان كردووە بۆ سەرقاڵبوون بە ڕكابەرو نەیارانی خۆیەوە، نەخێر قاسم ئەمەی نەكردو ڕێگەیەكی تایبەتی هەڵبژارد، نەیارانی خۆی فەرامۆش كردو وەڵامی نەدەدانەوە لای لە كەسیان نەدەكردەوە لەبری ئەوە ڕووی لە خەڵكی كردو دەچووە لای نانەواخانەكان تا بزانێت كێشی گونكە هەویر چەندە، كاری دەكرد بۆ فەراهەمكردنی خانوو شوقەی نیشتەجێبوون بۆ ئەو خەڵكانەی لە دەشتەكاندا بێ ماڵ و خانوو بوون، گوندە هاوچەرخەكانی بینا دەكرد، زەوی وزاری بەسەر خەڵكیدا دابەش دەكرد، عەبدولكەریم ڕووبەڕووی نەیارانی بۆوە بە ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتییەوە، نەك تەنیا لەسەر كاغەز بەڵكو بە كردار، بەڵام مالیكی هەموو كاتی خۆی بە خۆخەریككردنیەوە بە نەیارەكانی تەرخان كردووە، خۆی ماتەڵكردووەو خۆشی نازانێت چی دەكات، بۆیە مالیكی هیچی بەرهەم نەهانیوە،بوارێكی بۆ خۆی نەهێشتۆتەوە شتێك بەرهەم بهێنێت، مالیكی عەبدولكەریم قاسم نییە، مالیكی حزبی لە پشتە عەبدولكەریم حزبی نەبوو، مالیكی خۆی مەشغوڵ كردووە بە ڕكابەرانیەوە و بیردەكاتەوە چۆن ڕووبەروویان بێتەوە، قاسم حەزی بەو ڕووبەرووبوونەوانە نەبوو بەڵكو بۆ نەهێشتنی بیانووی ئەوان لەوەی دەكۆڵییەوە چۆن سەرپەرشتی گەل لە ئەستۆ بنێت، بۆیە جەماوەر دوای قاسم كەوتن و پشتیان كردە ڕكابەرانی، تەنانەت مەرجەعیەتەكانیش چوونە پاڵ قاسم و پشتیان كردە بنەچەی خۆیان، شیوعیەكان كەرت كەرت بوون و تا دوایەمین چركەسات زۆربەیان بەرگرییان لە قاسم دەكرد، كوردیش ئێستا ئەو هەستەیان سەبارەت بە قاسم لادروست بووە لە كتێبی بزاڤی ڕزگاریخوازی كورددا بارزانی ڕای تایبەتی لەسەر ئەم حاڵەتە هەیەو بە نەوازشەوە باس لە عەبدولكەریم قاسم دەكات. لەسەر هەمان حاڵەت لە نامە گۆڕكێیەكی نێوان خۆم و مالیكیدا، مالیكی ڕاوبۆچوونی منی وەرگرت، وێڕای ئەوەی حزبی دەعوە تانەو تەشەریان تێدەگرتم.
بە بەعسی بوون تۆمەتبارم دەكەن، لێرەدا بۆ مێژووی دەێڵێمەوە حزبی دەعوە تانەو تەشەربارانی عەبدولكەریم قاسمیشیان دەكرد لە هەموو ئان و سات و بۆنەیەكدا، ئەو كاتەی من لە ئۆپۆزسیۆندا بووم وەڵامم دەدانەوە پێم دەوتن ئێوە هەڵەن، ئەمڕۆش لە لایەن مالیكی نامە ئاڕاستەم دەكرێت ودەڵێت ((بەڵێ ئێمە هەڵە بووین و ئەوەی بە حەقی عەبدولكەریم قاسم دەیڵێی ڕاستە)) ئومێد دەخوازم لە مالیكی شتێكی ترم لێ وەربگرێت ئەویش گرنگیدانە بە مەسەلەیەكی زۆر گرنگە ڕێگەی مامەڵەكردنی عەبدولكەریمە بۆ نەیارانی خۆی كە بە گەل ڕووبەڕوویان بوویەوەو لەوەشدا سەركەوتنی وەدەست هێنا بە بەڵگەی ئەوەی كەس ئەمڕۆ نەیارەكانی نایەتەوە بیر، بەڵام هەموو خەڵكی عیراق عەبدولكەریمیان لە یادە، وەچەكانی دواتر نەیانبینیەوە و پەنجا ساڵ تێپەڕیوە بەسەر ساتی لە سێدارەدانیداو هەر لە ویژدانی خەڵكیدایەو باسی لێ دەكەن هەر كەسێك بیەوێت ڕێگەكانی سەركەوتن تاقیبكاتەوە پێویستە لایەك لە جەماوەر بكاتەوەو هەر كەسێكیش شكستی بوێت پێویستە لەسەری كە جەماوەر فەرامۆش بكات، لەو بڕوایەدام ئەم حكومەتەی عێراق، ئێستا دوورترین حكومەتە لە گەلەكەی خۆیەوە.
* چۆن دەستلەكار كێشانەوەی وەزیری گەیاندن لێكدەدەیتەوە كە ساڵانێكی دوورو درێژە شتی وەها نەدیتراوە لە عیراقدا؟
ــ ڕاستە مێژووی عێراق دەستلەكاركێشانەوەی وەزیرێكی تێدا نەبووە ئەو كات وازهێنان لە خزمەتەكانی هەبووە نەك ناچاری بكەن بە دەست لەكار كێشانەوەی لەو بڕوایەشدام دەست لەكار كێشانەوەی ئەم وەزیرە پێوەندی نەبێت بە سەودای بازرگانییەوە چونكە ئەم پیاوە دەوڵەمەندەو خاوەنی چەندین كۆمپانیای خۆیەتی بەر لەوەی ببێتە وەزیری بازرگانیش، زۆربەی وەزیرەكان سەرقاڵن بە سەوداو مامەڵەی بازرگانی كە ئێستا بووەتە شتێكی باو بۆ بەرپرسان بە نموونەش ئەو ملیۆنەها دۆلارەی لە وەزارەتی كارەبادا خراوەتە گەڕو لە كوێیەو بۆ لێی ناپرسرێتەوە، خەڵكی پێ مەست دەكەن گوایە دوای دوو ساڵی تر كارەبا باش دەبێت دوای ئەو ماوەیەش كابینەی وەزاری بەسەردەچێت و خەڵكیش هیچ بەرهەمێكی باش بوونی كارەبا بە چاو نابینن ئەدای حكومەت بوونی دیار نییەو ناتوانێت خزمەتگوزاری پێشكەشی هاووڵاتیان بكەن، حكومەتی عیراق تەنیا لە ناوچەی سەوز گیری خواردووە لە دەرەوەی ناوچەی سەوز شتێك نییە بە ناوی بەڕێوەبردن و كارگێڕی حكومەتەوە، لەو بڕوایەدام یەكتربینینەكانی مالیكی لەگەڵ ئوسامە نجێفی و ساڵح موتڵەك هەوڵێكە بۆ ئیعترافكردن بە نوجێفی تا لە بری عەلاوی مامەڵەی لەگەڵ بكەن تەنیا بۆ ئەوەی هاوپەیمانییەك لە دژی كورد ساز بدرێت، دوور نییە مالیكی بۆ ئامانجێكی وا لە هەوڵدا نەبێت چونكە وڵاتانێكی عارەبی ئەو ئومێدە دەخوازن و چەند فراكسیۆنێكیش لە ناو عیراق هەمان ئامانجیان هەیە عەلاوی سەرەڕای ئەزموونی درێژی سیاسیی و بە حوكمی ئەوەی عیلمانییەكی ڕاستەقینەشە لەسەر لیستی عیراقیە لە ڕوانینی پێكهاتەكانەوە پیاوێكە بە نوێنەری ژینگەو پێكهاتەی عیراقیە، باش نابینرێت، بەڵام عەلاوی گرێكوێرەیەكی دەروونییە بۆ دەوڵەتی یاسا و ئومێد دەخوازرێت عەلاوی بخرێتە دەرەوەی لیستی عیراقیەوەو دووریش نییە عەلاوی نەبێتە هاوپەیمانی تەوژمی سەدری و هاوپەیمانی كوردستانی.
* حكومەت بە هەنجەت و لە ژێر بیانووی هەبوونی كاری تیرۆریستی لە عیراقدا لە پێشكەوتن و پەرەپێدان خۆی دەدزێتەوەو بێتوانایی خۆی دەخاتە ڕوو، لەم بوارەدا چی دەڵێن؟
ــ بێگومان، لەبارنەبوون و سەقامگیرنەبوونی دۆخی ئەمنی ڕێگرە لەبەردەم پەرەپێدان، دوو شت هەن بەربەستن بۆ پەرەپێدان، ستەمی دەوڵەت، لە گرێژنەوەدەرچوونی دۆخی ئەمنی و كۆمەڵایەتی، بۆیە ئیبن خەلدون لەم بارەیەوە پێی وایە، ((ستەم ڕێگەخۆشكارە بۆ كاولبوونی ئاوەدانیی))، شارستانێتی بە ستەم بونیاد نانرێت، لە گرێژنەوەدەرچوونی ئەمنی هاوكار نییە بۆ پەرەپێدان، ئەمەش ڕاستە، من بە كاری تیرۆركاری ناوی نابەم، بەڵكو ناوی لێ دەنێم لە گرێژنەدەرچوونی دۆخی ئەمنی، بەڵام كێیە بەرپرسیار لە بەرانبەر تێكچوونی دۆخی ئەمنی، بە نموونە سەبارەت بە سەرپەرشتیاری خێزان، ڕۆڵی باوك چییە لە كاتێكدا كیژە جوانكیلەكەی خۆی ببینێت كەرامەت و شەرەفی لەدەست دەدات،كێ لەمە بەرپرسیارە، كیژەكە یان باوكەكەی، بێگومان باوك، مادامەكێ حكومەت بە باوك دەچوێنرێت، ئەگەر یەكێك لە نەوەكانی دز دەربچێت باوكەكە بەرپرسیار دەبێت، كەواتە حكومەت بەرپرس دەكرێت لە بەرانبەر وەزیرێك كە دەست بۆ سامانی گشتی درێژ بكات.
* بە هۆی ئەو قسانەی سەغیرەوە ئەو فیتنەیە چییە كە لە نێوان كوردو عەرەب كەوتۆتەوە؟
ــ سەغیر چییە تا بتوانێت كاری وا بكات، ئەمە مەحاڵە، بانگەوازی سەغیر لە دژی كورد شۆفینیستییە، بڕوا ناكەم ئەو پیاوە لەم سەردەمەدا بژی، بڕوا ناكەم كەسێك لەگەڵ گەلی خۆیدا ژیا بێت ئاگای لە دۆزی ڕەوای گەلێك نەبێت كە بە كوردی دروست بوون وەك ئەوەی فڕۆكەكانی سوخۆی و میراج و پرۆسەكانی بەدناوی ئەنفال و بۆردومانی كیمیاوی لەسەر ئەو گەلە مەزڵومە قینی شۆفینیانەی ئەمی تێر نەكردبێت، هانا بۆ مێژوو و داستانەكان بەرێت تا ئیمامی چاوەڕوانكراو كە ئاشتیخوازی و دادوەری بۆ سەرزەمین دێنێت، بكاتە ئیمامێكی قڕتێكەری كورد، ئەم جەلالەدین سەغیرە ڕۆڵێكی بۆ نەماوەتەوە لە جنێودان بەم و بەو زیاتر، ناوو پێگەكەی شەرمهێنە بەلای ئەنجومەنی باڵای ئیسلامییەوە ئەو ئەنجومەنەی بە میانڕەوی ناسراوەو یەكەمین قوتابخانەی شیعییە كە لە دۆزی ڕەوای گەلی كورد تێگەیشتبوو، تێیدا سەید موحسین حەكیم فتوای دا بۆ بە حەرامكردنی جەنگ لە دژی كوردو لەو كۆنگرە ئیسلامیانەی بەشداری نەدەكرد كە بۆ هاندانی ڕژێمی پێشوو لە كوشتنی كوردا ساز دەدران، ئەم قسانە زیانبەخشە بۆ پێوەندییە مێژووییەكانی نێوان عەرەبی شیعەو كورد كە زۆرینەیان سوننەن، یەكەمین جاریشە قسەی ناقۆڵا بەم نەفەسە نامۆیەوە دەدركێنرێت، مەسەلەكە كەوتۆتە بەردەم خانەوادەی حەكیمەوە كە خۆیان بەرائەت بكەن لەم وتە نابەرپرسیارانەی سەغیرە، ئەگەر ئەم قسانە لە دژایەتی كوردیشدا وترا بن ئەوە زیاتر دژایەتیشە بۆ ئیمامی چاوەڕوانكراو كە ڕۆڵی كەسێكی لەناوبەرو قڕتێكەری لە لایەن سەغیرەوە دەخرێتە پاڵ، ئەمە خەتایەكی ئەنجومەنی شیعەشی تێدایە كە لە یەكەم ڕۆژی قسەكانی سەغیرەوە لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكردووە دەمەوێ ئەوەش بڵێم كە سەید عەمار حەكیم ڕێكەوتی 29/8/2012 لەگەڵ مەجلیسی ئەعلا كۆبووەتەوەو زۆر بە توندی بە ئەندامانی حزبەكەی وتووە هیچ فەبرەكەیەكی ڕاگەیاندن لە كەس قبوڵ ناكرێت كە سووكایەتی بە پێكهاتەو ئاینەكانی تێدا بكرێت.
حەسەن عەلەوی رۆژنامەنووس و بیرمەندی عێراقی/ برای بیرمەندی عیراقی هادی عەلەویە و لە ساڵی 1936 لەشاری بەغدا هاتۆتە دنیاوە و دەرچووی كۆلێژی ئادابی زانكۆی بەغدابووە یەكێك لە مامۆستاكانی لەو سەردەمە بیرمەندی كۆمەڵناسی عێراقی عەلی وەردی بووە، لەزەمانی سەرۆكی پێشووتری عیراق ئەحمەد حەسەن بەكر، عەلەوی یەكێك بووە لە نزیكەكانی سەدام حوسین و بە محەمەد حەسەنین هەیكەلی سەدام حسێن ناسرابوو، هەروەها ماوەیەك سەرنووسەری گۆڤاری ئەلف بای عیراقی بووە، پاشان لەدەستی رژێمی سەدام حوسین هەڵاتووە و چۆتە پاڵ ئۆپۆزسیۆنی عیراقی و لە تاراوگە رۆژنامەی ( المؤتمری) دەركردووە، هەروەها عەلەوی لەسەردەمی رژیمی بەعسدا رەخنەی لە پەراویز خستنی شیعە دەگرت، بەڵام لەدوای روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 ەوە، رەخنە لە شیعەش دەگرێت بەتایبەتی لە كتێبەكەیدا بەناونیشانی (شیعة العراق شیعة السلطة)، بێجگە لەمەش عەلەوی چەندین كتێبی دیكەی هەیە.